آیا زنان نیز چون مردان باید دارای «حساب مالی» بوده و مکلف به پرداخت حقوق شرعی درآمد خود هستند؟
پیش از شروع پاسخ، اشاره ای به «حساب مالی» و مفهوم آن کنیم تا در پاسخ این پرسش و دیگر سؤالات کارگشای ما باشد. هر دختر و پسر یا زن و مرد مسلمانی پس از بلوغ و ورود به دایره مکلفان موقعیتی ممتاز در پیشگاه خداوند می یابد، به گونه ای که بر ارزشهای والای عبادی، مخاطب پروردگار با خطابهای «یا ایها الذین آمنوا» و «یا ایها الناس» قرار می گیرد در کنار این ویژگی مسؤولیتهایی به عهده او گذارده شده است که از آن میان داشتن «حساب مالی» و «پرداخت حقوق الهی» خواهد بود. آنگاه که دوره تکلیف فرا رسید و نخستین درآمد مالی برای انسان حاصل شد، موظف است تا سال آینده چنین موقعی، آنچه اضافه بر خرجهای روزمره زندگی پس انداز کرده است، حقوق شرعی یا خمس(20%) آن را بپردازد.
آگاهی از نکته هایی ارزشمند در این باره، بینش ما را نسبت به فلسفه این حکم و ارزشهای پیدا و ناپیدای آن گسترش می دهد: نخست آنکه خمس از دو قسمت تشکیل می شود؛ سهم امام زمان(ع) و سهم سادات نیازمند. از این رو آنان که بی اعتنا به محاسبه امور مالی خود در هر سال هستند حکم غاصبان اموال حجت خدا و فقیرانی از سادات را دارند که در ذره ذره دارایی آنان این غصب وجود خواهد داشت.
دیگر آنکه هر فردی که درآمد اقتصادی داشته و هر ماه و هر سال بر دریافتهای پولی و غیر پولی خود نظارت نموده، برای امروز و فردای زندگی خویش با توجه به این درآمدها امید می بندد، باید محاسبه مستقلی داشته، گرچه سالیان بسیار اضافه بر خرجهای زندگی نخواهد داشت، اما حساب مالی خویش را به درستی در دست داشته باشد.
نکته پایانی آنکه هیچ فرقی بین زن و مرد در این عرصه تکلیف نخواهد بود، همان گونه که هر یک در انجام نماز و روزه خود باید وظایف خویش را انجام دهند. در این باره نیز وظیفه مستقلی خواهند داشت، مگر آنکه درآمدهای آنان در هر ماه یا هر فصل مخلوط شده، خرجهای روزمره از هر
یک پرداخت گردیده و اضافه آن پس انداز می شود که در این صورت پس از محاسبه به نماینده مرجع تقلید خود جهت استفاده در موارد یادشده در آیات و روایات تقدیم می کنند. که این پرداخت غیر از مالیات خواهد بود، زیرا مالیات برای استفاده در نیازهای جامعه صرف می شود اما خمس برای ترویج و تبلیغ آیین اسلام در داخل و خارج از کشور به کار گرفته می شد.
آیا پولهای پس اندازشده برای روز نیاز و احتیاج گرچه از سوی همسر پرداخت شده باشد دارای حقوق شرعی و مالی است؟
پاسخ این پرسش را با این قاعده در باره خمس آغاز می کنیم که: هر پولی که اضافه بر خرجهای روزمره زندگی در هر سال اضافه آید و متعلق به شخصی به صورت بدهی فعلی یا هبه و بخشش نباشد مشمول خمس خواهد بود، گرچه این مبلغ از صرفه جویی روزانه حاصل شده باشد.
حال در باره پرسش مورد بحث که سؤال بسیاری از خانواده ها بوده که گاه مطرح می کنند به خوبی می توان به پاسخ دست یافت: هر گاه همسر انسان پولی به عنوان خرج زندگی یا مبلغ ماهانه پرداخت کند و از آن پول مقداری کنار گذاشته شود تا آنکه سال از آن گذشته یا به سال مالی انسان برسد، بدون شک دارای حقوق شرعی خواهد بود اما هر گاه مبلغی به عنوان هدیه، هبه یا بخشش داده تا جبران برخی از زحمات همسر خود را نماید و دریافت کننده
مقلد مرجعی است که پول یا جنس دریافتی به عنوان هدیه را دارای خمس نمی داند، هیچ گونه حقوق شرعی برای آن نخواهد بود.
آیا به جهیزیه ای که برای فرزند
یا فرزندان خود تهیه کرده ایم، خمس تعلق می گیرد؟ پول باشد چطور؟
پیشتر اشاره ای به این نکته اصولی در ادای تکلیف مالی خود کردیم که هر یک از ما باید با خصوص آراء و نظریات مرجع خود آشنا بوده، نسبت به مسأله مورد ابهام نظر ایشان را بدانیم. اکنون نیز بر اساس همین سخن پاسخ می دهیم آنجا که دختر یا دختران انسان در شرایطی از رشد و سن قرار داشته که در نگاه آشنایان و همسایگان در مسیر ازدواج قرار گرفته اند و پدر و مادر یا اطرافیان برای خرید جهیزیه آنان اقدام کرده اند؛ هیچ اشکالی در خرید وسایل وجود نخواهد داشت، گرچه بیش از یک سال از تهیه آنها، زمان گذشته باشد.
اما به هنگامی که هر یک از فرزندان، در سن طفولیت و کودکی بوده و شخصی اقدام به خرید جهیزیه کند، برخی از مراجع جایز نمی دانند مگر آنکه پدران و مادران لوازم خریداری شده را به فرزند خود هبه کنند که در این صورت همانند نکات پاسخ پیشین باید به دیدگاه مرجع تقلید خود در باره چگونگی هبه و بخشش برای دریافت کننده آن توجه نمود. اما هر گاه پولی به نام فرزند خود کنار گذارند، دو صورت خواهد داشت، نخست آنکه هبه کنند، دیگر آنکه بدون بخشش و صرف نظر تنها به نام فرزند پس انداز کنند، اما در عرصه های مختلف خود را مالک آن دانسته، در آن دخل و تصرف نمایند.
در صورت اول بسیاری از مراجع معتقد به عدم پرداخت خمس هستند ولی در بخش دوم بسیاری همانند صرفه جویی یا پس انداز بدون بخشش دانسته، مشمول خمس می دانند.
برخی فرموده اند:
«اگر پدر پولی را از درآمد، در حد شأن به دختر ببخشد و در اختیار او قرار دهد خمس آن واجب نیست و اجناس جهیزیه خمس ندارد.»
برخی دیگر به طور مطلق پول یا لوازم خریداری شده را از خمس معاف کرده و فرموده اند هیچ کدام خمس ندارد.و برخی نیز چنین تفصیلی را قایل شده اند:
«در صورتی که دختر در آستانه ازدواج باشد یا معمول آن محیط، جمع آوری تدریجی بوده باشد که در این دو صورت خمس ندارد.»
عده ای نیز فرموده اند:
«چیزهایی که در زندگی به آن احتیاج دارد مانند خانه، اثاثیه و جهیزیه دختر، اگر نمی تواند یک دفعه آن را تهیه نماید ولی می تواند تدریجا در طول چند سال آنها را تهیه نماید خمس ندارد.»
س2: کسی که برای عمره مفرده ثبت نام کرده، در حالی که بردن او به عمره قطعی بوده و برای رفتن نیز به ناچار می بایست پولی به حساب بریزد ولی در سال بعد نوبت او شد، و به عمره مشرف خواهد شد، آیا سرِ سالِ خمس، به این پول که به حساب سازمان حج و زیارت واریز شده، خمس تعلّق می گیرد یا نه؟
آیت اللّه بهجت: در فرض سؤال خمس واجب نیست.
آیت اللّه فاضل لنکرانی: در فرض مذکور خمس پول را باید بدهد مگر اینکه دیگر نتواند پول را از سازمان حج پس بگیرد که در این صورت خمس ندارد.
آیت اللّه خامنه ای: بسمه تعالی، در فرض مزبور خمس دارد.
آیت اللّه صانعی: متعلق خمس نمی باشد و مؤونه شده.
آیت اللّه صافی گلپایگانی: پول مذکور خمس ندارد. واللّه العالم.
آیت اللّه سیستانی: خمس دارد.
آیت اللّه مکارم شیرازی: خمس ندارد.
آیت اللّه نوری همدانی: بسمه تعالی، خمس به آن تعلّق نمی گیرد.
آیت اللّه شیخ جواد تبریزی: بسمه تعالی، باید آنرا تخمیس نماید واللّه العالم.
آیا خرید کتاب و نگهداری از آن خمس دارد؟
اکثر فقیهان معاصر فرموده اند: اگر کتاب، مورد نیاز انسان و در شان او باشد، خمس به آن تعلق نمی گیرد هر چند آن ها را در طول سال نخواند .
توجه: آیت الله خویی و تبریزی فرموده اند: اگر کتاب مورد نیاز و شان انسان باشد، چنانچه در طول سال آن را نخوانده باشد; خمس آن واجب است .
. خانمی که مقداری طلا به او هدیه شده و الان هم از آن استفاده می کند، باید خمس و زکاتش را بپردازد؟
زینت های زن، اگر در حد معمول و متعارف باشد، خمس ندارد; ولی اگر بیش تر از حد معمول و شان فرد بوده و از راه هدیه به دست آمده باشد، به فتوای حضرت امام (ره) و مقام رهبری خمس ندارد; ولی برخی از مراجع خمس آن را واجب می دانند; و در هر صورت زکات ندارد .
برای رفتن به عمره مفرده ثبت نام کرده ام . قسمتی از پول آن را پرداخته ام و بقیه وام است، آیا لازم است خمس آن ها را بپردازم؟
پولی که پرداخته اید، اگر از درآمد بوده و یک سال بر آن گذشته است، خمس دارد; اما وام مذکور خمس ندارد .
آیا خانم هایی که شاغلند و در آمد دارند، لازم است خمس بدهند؟ آیا لازم است هر ماه خمس حقوق را کنار بگذارند، یا تعیین سال خمسی کافی است؟
هر فردی (اعم از زن و مرد) که درآمدی دارد، باید روزی را برای محاسبه دخل و خرج خود قرار دهد و وقتی از اولین درآمد و حقوقی که به دست می آورد یک سال گذشت، اگر چیزی از مخارج سالش اضافه آمد، خمس آن را بپردازد . البته فرق نمی کند پول پس انداز کرده و اضافه آمده باشد یا آذوقه، مثل برنج و قند و مانند آن . فقهاء می فرمایند: انسان می تواند هر وقت درآمدی، به دستش آمد همان لحظه خمس آن را بدهد; اما واجب نیست و همان تعیین سال کافی است .
آیا به حقوق دانشجویان بعضی از رشته ها (مثل رشته پزشکی در سال های بالینی)خمس تعلق می گیرد؟
پاسخ: به مقداری از حقوق که از مخارج سال زیاد بیاید، خمس تعلق می گیرد .
در مواردی دیده ام که پرسنل بیمارستان وسائل پانسمان و داروهای بیمارستان را به مصارف شخصی خود می رسانند، آیا مشکل شرعی ندارد؟
پاسخ: مصرف وسائل و داروهای بیمارستان های دولتی و خصوصی برخلاف مقررات، حرام است و موجب ضمان مثل یا قیمت آن می شود .
خوردن غذاهایی که به عنوان نذر می دهند و نمی دانیم صاحبانش حساب خمسی دارند یا نه، چه صورت دارد؟
پاسخ: اگر یقین نداشته باشید به عین غذایی که مصرف می کنید خمس تعلق گرفته، استفاده از آن برای شما اشکال ندارد .
اگر شخصی خمس مالش را ندهد فرزندان آن شخص که درآمدی ندارند چگونه زندگی خویش را تامین کنند؟
پاسخ:
بر فرزندان لازم نیست تحقیق کنند که در مالی که پدرشان در اختیارشان قرار می دهد خمس واجب شده است یا نه و تصرف آنها جایز است .
سؤال:
اگر انسان مبلغ یکصد هزار تومان وام گرفته باشد و به لحاظ این که نمی تواند قسط مربوطه را بدهد پول را به شخص دیگری بدهد که با آن کار کند و از سود آن جهت پرداخت قسط اقدام نماید مورد اشکال است یا خیر؟ ضمنا آیا به وامی که انسان بدهکار است خمس تعلق می گیرد؟ آیا انسان می تواند با شخصی که پول را می دهد طی کند حداقل ماهی مثلا سه هزار تومان به من بده یا خیر؟
پاسخ:
این که مقداری پول را در اختیار کسی بگذارید و هر ماه از او مقدار معینی پول به عنوان سود مطالبه نمایید ربا و حرام است و شما مالک آن سود نمی شوید . و پولی را که قرض گرفته اید تا اقساط آن را نپرداخته اید خمس ندارد و هر مقدار از اقساط آن که پرداخته شود در حالی که عین پول را نگه داشته اید سر سال خمس دارد .
آیا به کتاب هایی که ما در طول دوران دانشجویی خریداری نموده ایم و یک ترم بیشتر از آن استفاده نکرده ایم خمس تعلق می گیرد؟
پاسخ:
اگر دیگر به آن کتاب ها هیچ احتیاجی ندارید و مورد مطالعه و بازنگری واستفاده نیست خمس دارد، مگر این که آن را با پول خمس داده یا پولی که خمس به آن تعلق نمی گیرد خریده باشید.
سؤال: پولی که در بانک به سپرده دراز مدت یا کوتاه مدت می گذارند آیا سر سال خمس دارد؟ اگر حلال باشد خمس دارد.
اگر انسان فرضا دویست تومان به کسی قرض بدهد و بعد از چند سال پس بگیردآیا چون از پولش یک سال گذشته باید خمس آن را بپردازد؟ خمس دارد.
اگر انسان خانه مسکونی خود را در مدت چند سال درست کند آیا فرضا مصالحی که در اول سال استفاده کرده به قیمت آن در آخر سال خمس تعلق می گیرد؟ اگر راهی برای تهیه منزل به جز این راه ندارد خمس ندارد.
سؤال: اینجانب همیشه اول ماه شوال خمس خود را حساب و پرداخت می نمایم، اگر در بین سال جنسی خریده باشم از جمله زمین که توسط تعاونی اداره به بنده واگذار شده و پول آن را پرداخت نمودم اکنون پس از دوازده سال شهرداری این زمین ها را فضای سبزاعلام کرده و بنا شده پول آن را بدهد، اگر پول را داد آیا به این پول خمس تعلق می گیرد یا خیر؟
پاسخ: اگر زمین را با پول خمس داده خریده اید اکنون پولی که معادل قیمت خرید است خمس ندارد ولی سود آن اگر تا اول شوال آینده مصرف نشود خمس دارد و اگر با پول خمس نداده خریده اید به فتوای حضرت امام(ره) همین که پول به شما داده شد همه آن خمس دارد.
سؤال: این حقیر 42 سال سن دارم و مدت 18 سال است ازدواج کرده ام وصاحب 3 فرزند می باشم (دو پسر و یک دختر) و متاسفانه به دلیل مشکلات اقتصادی تا به حال نتوانسته ام خمس بدهم، لوازم زندگی درحد معمول دارم، یک قطعه زمین به ارزش سیصد هزار تومان که دویست هزار تومانش وام است، یک خط تلفن و مقدار مختصری هم وسائل خانگی برای جهیزیه دخترم. وظیفه ام نسبت به خمس چیست؟
پاسخ: در رابطه با خمس باید نزد یک وکیلی که بدانید وکالت کتبی از مرجعتان دارد مراجعه و مصالحه نمایید.
سؤال: پدر همسرم وضع خوبی دارد ولی خمس و زکات نمی دهد و از طرفی برای منزل ما گاهی چیزهای خوراکی می آورند و یا ما به منزل آنها به میهمانی می رویم آیا می توانیم نزد خودمان خمس مقدارخوراکی را که آورده اند یا غذایی را که خورده ایم حساب کنیم وبه صندوق صدقه بیاندازیم یا نه؟
پاسخ: شما یقین ندارید که عین خوراکی که می آورند مورد تعلق خمس است بنابر این چیزی بر شما نیست.
سؤال:اگر یک سال به جایزه ای که بانک داده بگذرد و استفاده نگردد، خمس دارد یا خیر؟
پاسخ: بلی پرداخت خمس آن لازم است مگر آن که مقلد مرجعی باشید که می فرماید هدیه خمس ندارد .
سؤال: سهامی که از بازار بورس یا کارخانجات خریداری می کنیم خمس دارد؟
پاسخ: حکم سرمایه را دارد و در سرسال خمسی باید خمس آن را بپردازید .
سؤال: اگر از درآمد خود به کسی قرض داده باشیم و بعد از یک سال به ما برگرداند، خمس دارد؟
پاسخ: بلی، پرداخت خمس آن بلافاصله واجب است .
سؤال: اگر وام گرفته باشم و قبل از مصرف سال خمسی برسد، پرداخت خمس وام موجود لازم است یا خیر؟
پاسخ: خمس وام در مورد سؤال واجب نیست; مگر به مقداری که اقساط آن را پرداخته اید . در این صورت، در حکم پس انداز است .
سؤال: آیا فرزند می تواند وجوه شرعی (خمس، زکات، فطریه و کفاره) خود را به پدر و مادر فقیرش بدهد؟
پاسخ: پدر و مادر، واجب النفقه فرزند می باشند و برای نفقات واجب، نمی توان از وجوه شرعی به آنها پرداخت کرد.
سؤال: آیا به وسایل و ابزار کار، مثل ماشین وانت یا تاکسی، خمس تعلق می گیرد؟
پاسخ: وسایل مذکور، سرمایه محسوب می شوند و به نظر برخی از فقها، سرمایه مذکور، خمس دارد و به نظر برخی دیگر، اگر درآمد او تنها به مقدار امرار معاش در حد متعارف باشد، به طوری که با خمس دادن، قادر به ادامه کار نباشد، خمس ندارند.
سؤال: اگر هزینه عمره از طریق هدیه دیگری باشد، پرداخت خمس آن واجب است؟
امام، خامنه ای: هدیه، خمس ندارد.
بهجت، صافی، مکارم: اگر پولی که بابت عمره داده اند، قبل از گذشتن سال به حساب سازمان حج ریخته شده، خمس ندارد.
فاضل، سیستانی، تبریزی: اگر از زمانی که پول را داده اند تا زمان حرکت، یک سال نگذشته باشد، خمس ندارد.
سؤال: کتاب هایی را تهیه کرده ام؛ ولی موفق به مطالعه آنها نشده ام؛ آیا خمس به آنها تعلق می گیرد؟
پاسخ: به نظر بسیاری از فقها، چنان چه مورد نیاز در معرض استفاده بوده، خمس ندارد.
سؤال: در شرایط فعلی که پول حج و عمره، بیش از یک سال در حساب سپرده در بانک می ماند، پرداخت خمس آن واجب است یا خیر؟
پاسخ: اگر در سالی که سپرده گذاری می کنند، مشرف نمی شوند، خمس اصل پول واجب است.
آیة الله مکارم: اگر پول از درآمد همان سال باشد، خمس ندارد.
آیة الله شبیری: در حج واجب، خمس پول واجب نیست.
آیة الله نوری: اگر عمره مفرده، به طور متعارف، یک مرتبه در چند سال باشد، آن پول خمس ندارد.
اگر پولی را برای تهیه مسکن مورد نیاز جمع کنیم و سال بر آن بگذرد، خمس دارد؟
به نظر برخی فقیهان، پولی که برای تهیه مسکن مورد نیاز جمع می کنید، خمس ندارد و به نظر برخی خمس دارد؛ در این باره، مطابق نظر مرجع تقلید خود عمل کنید.
سؤال: کارمندی که در طول ایام خدمت می تواند از خانه سازمانی استفاده کند، اگر برای تهیه خانه شخصی، پولی را پس انداز کند، آیا خمس به آن تعلق می گیرد؟
پاسخ: در مورد سؤال، به پول پس انداز شده، خمس تعلق می گیرد.
سؤال: حقوقی که پس از فوت، ماهانه به خانواده مرحوم داده می شود، آیا مشمول خمس می گردد؟
پاسخ: حقوق مذکور، حکم هبه و بخشش دارد و به نظر مراجعی که هبه را مشمول خمس نمی دانند، خمس ندارد.
آیا تلفن همراه یا سیم کارت خمس برمی دارد؟
قبل از هر چیز باید بدانیم که موبایل یا سیم کارت هیچ فرقی با سایر اموال ندارند و در احکام خمس مثل سایر کالاها هستند. بر همین اساس اگر فردی موبایلی خرید و از آن استفاده نکرد و یا سیم کارتی گرفت که مورد استفاده اش واقع نشد. حتی اگر یک سیم کارت هدیه به همراه سیم کارت خریداری شده به او داده شده (طبق نظر مراجعی که هدیه را هم مشمول خمس می دانند) و به سال خمسی اش رسید باید خمس قیمت اینها را بپردازد.
اما اگر استفاده کرد چه؟ در اینجا نکته دقیقی وجود دارد و آن این که در اموال مصرفی که خمس برنمی دارد باید حدود عرفی و اجتماعی و به اصطلاح شأن هر فرد لحاظ شود یعنی اگر یک بدبخت فلک زده ای که به نان شبش محتاج بود رفت 800 هزار تومان داد و یک گوشی با کلاس خرید که همه از عدم تناسب این گوشی گران قیمت با قیافه او تعجب می کنند، فراتر از شأن خودش هزینه کرده و باید خمس این پول را بدهد. در نتیجه باید مواظب برخی چشم و هم چشمی ها و رو کم کنی ها بود که گرفتارمان نکند.
بهجت: شخصی گندمی که به آن خمس و زکات تعلّق گرفته، کاشته است. تکلیف او نسبت به خمس و زکات محصولی که به دست می آورد، چیست؟
باید از حاکم شرع اجازه بگیرد و با او مصالحه کند.
سؤال: آیا وجوهات شرعی مانند خمس و زکات را می توان در مواردی مانند کمک به سیل زدگان و زلزله زدگان مصرف کرد؟
در زکات جایز است؛ و در خمس از سهم امام علیه السلام مجاز است. البته پس از استجازه از مقلَّد (مرجع تقلید).
آیا در زکات گاو و گوسفند، می توان حیوان را سر برید و گوشت آن را بین چند فقیر تقسیم نمود؟
اگر قیمت کم نشود و با تراضی با گیرندگان باشد، مانعی ندارد.
آیت الله خامنه ای:
س: آیا سرمایه خمس دارد؟
بسمه تعالی
ج : اگر بمقداری باشد که با پرداخت خمس آن، درآمد کسب با بقیّه وافی به هزینه زندگی او نیست، خمس ندارد، و همچنین اگر کسب با بقیّه کسب مناسب با شأن عرفی او نباشد.
آیا پرداخت مالیات از نظر شرعی جزء کدام وجوهات حساب می شود (خمس، زکات)؟
باسمه تعالی - مالیات بابت وجوه شرعیه محسوب نیست.
استفتاآت، ج 1، ص 411، س 199.
