همان گونه که در مباحث گذشته اشاره شد، طبیعت زندگی دنیا این است که با موانع ومشکلات و آفات همراه می باشد. در مسیر انجام «بایدها» و «نبایدها» اغلب مشکلاتی است که اگر انسان از آنها نگذرد، به مقصد نمی رسد. در ضمن همیشه آفات و مصایبی در کمین نعمت هاست که باعث از دست دادن آنها می شود، مصایبی در اموال و انفس وعزیزان و دوستان و مواهب دیگر.
انسان بدون صبر و استقامت، هم در جهات مثبت به جایی نمی رسد و هم در برابرعوامل منفی و مصائب و آفات قادر به ایستادگی نیست. به همین دلیل، کلید اصلی پیروزی ها، صبر و شکیبایی است و از آنجا که دین مجموعه ای از بایدها و نبایدهاست، اطاعات و ترک معاصی، بدون صبر و استقامت، بقاء و دوامی ندارد، زیرا طبق بیان گذشته، صبر در برابر ایمان، همانند سر نسبت به بدن است.
از این رو، در بعضی از احادیث اسلامی (از جمله حدیثی از امیر مؤمنان علیه السلام) نقل شده، صبر و ظفر، قرین هم شمرده شده اند که به واسطه صبر، ظفر می آید، «الصبر الظفر، صبر مساوی با پیروزی است!»
(40) در آیات قرآن نیز شرط مهم پیروزی مجاهدان راه خدا را صبر و شکیبایی شمرده است: «ان یکن منکم عشرون صابرون یغلبوا ماتین و ان یکن منکم ماة یغلبوا الفا من الذین کفروا، هر گاه بیست نفر صبور و با استقامت از شما باشد، بر دویست نفر غلبه می کنند و اگریکصد نفر باشند بر هزار نفر از کافران پیروز می گردند.»
(41) چه نیرویی است که یک نفر را توانایی مقابله با ده نفر و صد نفر را توانایی مقابله بایک هزار نفر را می دهد. این نیرو همان صبر و استقامت است که در آیه به آن تصریح شده است.
افراد سست اراده و کم حوصله و کم استقامت، بسیار زود از میدان حوادث می گریزند، یا در برابر حجم مشکلات زانوا می زنند. نه دنیا را بدون صبر و استقامت به انسان می دهند و نه آخرت را، به همین دلیل، اقوام و ملت هایی در جهان پیشرفت دارندکه استقامت بیشتری داشته باشند.
در حالات علمای بزرگ - اعم از شخصیت های والای مذهبی که درهای علوم راگشودند یا دانشمندان علوم دیگر که به اختراعات و اکتشافات بزرگی نایل شدند - چیزی که بیش از هر چیز دیگر می درخشد، صبر و استقامت آنها است. گاهی یک دانشمند، برای کشف یک قانون علمی، ناچار است چند سال در کتابخانه یا آزمایشگاه خود بماندتا موفق به کشف آن شود.
حدیثی از علی علیه السلام نقل شده است: «من رکب مراکب الصبر اهتدی الی میدان النصر، کسی که بر مرکب صبر و شکیبایی سوار شود، به میدان پیروزی پای می نهد.»
(42) باز از همان امام بزرگوار آمده است که «مفتاح الظفر لزوم الصبر، کلید پیروزی، داشتن صبر و شکیبایی است.»
(43) از سوی دیگر، افراد کم صبر و استقامت، بسیار زود آلوده گناه می شوند، زیرا گناه، جاذبه های نیرومندی برای نفس سرکش انسانی دارد و اگر مقاومت شدیدی در انسان نباشد، ایستادگی در برابر آن جاذبه ها ممکن نیست.
در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است: «کم من صبر ساعة قد اورثت فرحا طویلا وکم من لذة ساعة قد ورثت حزنا طویلا، بسیار اتفاق افتاده که یک ساعت صبر و شکیبایی، سبب شادی طولانی شده است، و چه بسیار لذت کوتاهی در یک ساعت، غم و اندوه طولانی به بارآورده است»
(44) ممکن است در طول زندگی، انسان گرفتار خسارت ها و زیان های مادی، اجتماعی ویا معنوی شود، مثلا در مورد مرگ نزدیکان باید گفت که چنان نیست که دوستان وخویشاوندان همه با هم متولد شوند و همه با هم بمیرند، بعضی زودتر و بعضی دیرتر، چشم از جهان می پوشند، آنها که زودتر می روند، بازماندگان را به داغ و فراق خود مبتلامی سازند. اگر انسان، صبور نباشد، به زودی سلامتش را از دست می دهد، از همه چیززندگی مایوس گشته و دست و دلشان از کار می ماند.
آری! این صبر است که با وجود تمام این حوادث ناگوار، به روح و قلب انسان توانایی ادامه حیات را می دهد.
در روایات سابق، بیان داشتیم که امام صادق علیه السلام ثواب شکیبایی شیعیان دربرابر مصیب ها و گرفتاری ها را برابر با پاداش هزار شهید دانستند که این امر نشانگر همین معنی است.
خلاصه این که: در باره اهمیت صبر و نقش آن در پیشبرد دین و دنیا، هر چه بیان شودکم است. به همین دلیل، تعبیرات بسیار بالایی را که در روایات اسلامی در باره صابران آمده است، نباید مبالغه پنداشت: «انه من صبر نال بصبره درجة الصائم القائم، و درجة الشهید الذی ضرب بسیفه قدام محمد صلی الله علیه و اله، هر کس صبر و شکیبایی کند، به خاطر آن به مقام روزه داران شب زنده دار می رسد و درجه شهیدی را که در پیشاپیش پیغمبر اکرم به دفاع پرداخته وشربت شهادت نوشیده است را به دست می آورد.»
(45) به گفته شاعر:
کلید صبر کسی را باشد اندر دست هر آینه در گنج مراد بگشاید به شام تیره محنت بسازد و صبر نما که عاقبت سحر از پرده روی بنماید
40- غرر الحکم، حدیث 213.
41- انفال/ 65.
42- کنز الفوائد، ص 58.
43- غرر الحکم، حدیث 9809.
44- بحار الانوار، ج 68، حدیث 45.