شاهزاده فرهاد میرزا، پسر پانزدهم عباس میرزای نایب السلطنه بوده است که در سال 1233ق. چشم به جهان گشود. چیزی که در مورد شخصیت علمی و فرهنگی او بیشتر، خودنمایی می کند، تحقیق و تتبع او در ضمن رتق و فتق امور مملکتداری و حکمرانی اوست.
معلم جیب آبادی در مورد ایشان می نویسد: «این شاهزاده از اجله فضلا و رجال علمی خانواده قاجاریه بوده، که در علوم ریاضیه و ادبیه و تاریخ و غیره ماهر و مسلط بوده و علاوه بر بزرگواری خانوادگی، تحصیل علوم عدیده نمود، تا از بزرگان اهل علم و فضل گردید و کتب چندی به رشته تألیف کشید.»
میرزا احمد خان عضدالدوله درباره او می نویسد: «فرهاد میرزا ملقب به معتمدالدوله از رجال دانشمند و از حکام با کفایت قاجار است و تألیفات متعددی دارد از قبیل: کتاب «زنبیل، مقتل قمقام، جام جم و نصاب انگلیسی به فارسی» که همه گواه بر وسعت اطلاعات و معلومات وی، در زمینه های تاریخ و جغرافی و اخبار و احادیث و دقایق ادب فارسی و عربی است.»
سید احمد دیوان بیگی نیز او را مردی عالم کامل و ادیب با هنر می داند و می نویسد: «فرهاد میرزای قاجار از شاهزادگان عظیم الشان، عالم کامل، ادیب با هنر و شایسته تمجید است، بدو عمر را تا بقای جد و پدر، تحصیل انواع علم و هنر ساعی و از علوم رسمی به قدر لزوم و از حکمت الهی و طبیعی و ریاضی و نجوم و هیأت، بیشتر تحصیل و در دوران سلطنت محمد شاه خلد آرامگاه که عزم هرات کردند، حکومت دارالخلافه تهران را با لقب نایب الایالگی تفویض و با حداثت سن از عهده آن کار بزرگ به خوبی برآمد..»
آثار این شاهزاده دانشمند به شرح زیر است:
1-کتاب «جام جم» در جغرافیا که به سال 1270 مطابق «تاریخ جهان» شروع و به سال 1272مطابق «احوال کره ارض» به پایان برد.
2-کتاب «قمقام زخار و صمصام بتار» در مصیبت وقایع کربلا که گویند تاکنون مانندش را کسی ننوشته است و در تصحیح اخبار و تشریح امکنه و منازل ایاب و ذهاب اهل بیت و اسماء شهداء (ع) و مخالفین، نهایت دقت را به خرج داده است، این کتاب را در سال 1303شروع و به سال 1304 به اتمام رسانده است.
3-کتاب «کنزالحساب» در شرح «خلاصه الحساب» مرحوم شیخ بهایی، به فارسی که به سال 1256 تألیف کرد.
4-کتاب «هدایه السبیل» در سفر نامه مکه معظمه، که از تهران به رشت و تفلیس و اسلامبول تا مدینه طیبه و مکه معظمه و جده و بیروت و اسلامبول و رشت و تهران، واردات هر روز و هر شب را منظم به رشته تحریر کشیده است.
5-کتاب «فرهنگ جغرافیایی ایران»
6-کتاب «نصاب انگلیس»
7-تصحیح و چاپ (تذکره الخواص) ابن جوزی و (وفیات الاعیان) ابن خلکان.
گذشته از تألیفات ذکر شده، کارهای خیری نیز به او نسبت داده اند که عبارتند از: بازسازی آینه ایوان محاط ضریح مقدس سیدامیر احمد (ع)، ساختن آب انباری در وسط شهر، نزدیک مدرسه خان، ساختن مسجد کوچک پشت مسجد جامع عتیق تهران، بستن پللی بر روی رودخانه کرج، فرستادن یک جفت در نقره ای به صحن مقدس کاظمین و همچنین تعمیر و عمارت بنای کاظمین.
مرحوم مدرس در مورد ایشان می نویسد: «ادیبی است فاضل و مورخ کامل، جامع فنون بسیار، از فحول فضلا و ادبای نامی عهد ناصرالدین شاه قاجار، که در تاریخ و جغرافیا و حساب و نجوم و هیأت و هندسه و لغت انگلیسی و فنون دیگر آثار بسیاری دارد که تماما طبع شده و حاکی از تبحر و کثرت احاطه وی هستند.» وی سپس ذکر می کند: «... از خدمات دینی برجسته او است که در سال 1298 ه بقعه مبارکه کاظمین را تعمیر کرد، مناره ها را مطلا نمود، بنای صحن شریف را تجدید و عمر شریفش به همین خدمت اسلامی و تألیف کتاب قمقام به پایان رسید...»
این شاهزاده، طبع شعر داشته و در سروده هایش «فرهاد» تخلص می کرده است. شعر زیر از نمونه سروده های او است:
در ثنای حضرت امیر (ع)
دو زلف پرشکن و پرشکنج دلبرمن
گهی به لاله زند حلقه گه به روی سمن
به هر شکنج و شکن توده توده از عنبر
اگر چه نبود عنبر به هر شکنج و شکن
گهیش دیبا بالین گهیش گل بستر
گهیش آتش مأوی گهیش آب وطن
دمی ندارم ز آن زلف کج خلاص چنانک
ز تیغ شاه نیارد گریختن دشمن
خدیو دوران شیر خدا علی آن کاوست
سپهر رفعت و کیهان خدای و شیراوژن
همی نباشد او برتر از خدای بزرگ
ولی نباشد کمتر ز قادر ذوالمن
