|
مقدمه
در این مقاله دیدگاههای فقهی، کلامی، سیاسی و... فقیهان و مسؤولان عربستان گزارش شده است، قضاوت دیدگاههای فقیهان و گاه متناقض بودن آن جالب توجه است. تکیه ناهوشمندانه و سطحی نگرانه فقیهان آن دیار بر «بدعت» و هر چیز نو را با تیغ «بدعت» گردن زدن شگفت انگیز است. این گونه گزارشها در بر نمودن و منع فرهنگی و سیاسی آن دیار سودمند تواند بود.
شیخ عبدالعزیز بن عبداللّه آل شیخ نایب مفتی کلّ سعودی، در پاسخ این پرسش که: اگر در کنار قبر میتی دو رکعت نماز بخوانیم و در نماز برای میت دعا کنیم، حکمش چیست؟ می گوید: نماز در گورستان جایز نیست و از نشانه های شرک است. تنها نماز میت است که می شود در کنار قبر خواند.
(هفته نامه «المسلمون» شماره 614 ، مورخ 27 جمادی الاخر، 1417 برابر با 18/8/1375)
* * *
مصطفی مشهور رهبر اخوان المسلمین: «زیارت قبور به همان کیفیتی که در اسلام وارد شده، سنتی است مشروع، لیکن کمک خواستن از مردگان و صدازدن آنها بدین منظوردرخواستِ برآوردن حاجت از آنان، از نزدیک یا دور، یا نذر برای آنها و ساختن قبور آنان و... اینها همه از گناهان بزرگی است که باید با آن جنگید و اصلاً اینها قابل توجیه نیست...[!]»
* * *
قاهره ـ سلیمان قناوی:
* حسنی مبارک رییس جمهور مصر طی حکمی دکتر نصر فرید محمّد واصل رییس دانشکده «شریعت منصوره» را به عنوان مفتی مصر منصوب کرد. دکتر واصل 59 سال داردمدرّس فقه مقارن است. از ماه مارس گذشته ـ با تعیین مفتی مصر، دکتر محمّد سید طنطاوی به عنوان شیخ ازهر پس از درگذشت شیخ جادالحق علی جادالحق ـ منصب مفتی خالی بود و تأخیر در تعیین مفتی، به تعطیلی تنفیذ بسیاری از احکام اعدام انجامید، که طبق قانون تصدیق مفتی را می خواهد؛ چنانکه برای اعلام رؤیت هلال، به ویژه در ماه مبارک رمضان، وجود مفتی ضرورت دارد. (هفته نامه «المسلمون» شماره 615 مورخ 4 رجب 1417 برابر با 25/8/75)
* 45 مرکز سخن پراکنی با 28 زبان و لهجه گوناگون در سطح جهان، برای مشوّه کردن چهره اسلام فعالیت دارند.
(هفته نامه «المسلمون» شماره 615 مورخ 4 رجب 1417 برابر با 25/8/75)
* * *
* شیخ صالح بن محمداللحیدان رییس دیوان عالی سعودی: پروردگار ما ـ جلّ وعلا ـ در آسمان است و در مقامی بلند. و او بلند مرتبه و ستوده است. و او فوق زمین است و کرسی او ـ جلّ و علا ـ همه آسمانها و زمین را فراگرفته است. این که بعضی می گویند: «او در هر مکانی وجود دارد»، سخنی است کفر آمیز... چرا که معنای این جمله (خدا همه جا هست) دگرگونی و تحول است و خدا منزّه از دگرگونی است. پس این، سخن زشتی است که مقصود گوینده آن نفی وجود خدا است ـ چونکه اینها می گویند: «خدا همه جا هست» و دیگران می گویند «خدا نه خارج اشیاء است و نه داخل آنها، نه بالا نه پایین، نه راست و نه چپ» و این رساترین نفی است [!]
(هفته نامه «المسلمون» شماره 617 ، مورخ 18 رجب 1417 برابر با 9/9/75)
ملاحظه: اگر کسی بگوید خدا در آسمان است و در زمین نیست خدا را محدود کرده این نقصی است که خداوند منزه از آن است. و خداوند در عین حال که به هیچ مکانی نیاز ندارد، در همه جا هست و هیچ جا و مکانی بدون حضور خدا، وجود ندارد. قرآن کریم می فرماید: «هُوَ اللّه ُ فی السَّمواتِ وفی الأرضِ»؛ «او خداست در آسمانها و زمین» (انعام: 3)، و در آیه دیگر می فرماید: «وهُوَ الذی فی السماءِ الهٌ وفی الأرضِ اله»؛ «او کسی است که در آسمان خدا است و در زمین خدا است» (زخرف: 84). و در آیه دیگر: «أینَما تولّوا فثمَّ وجهُ اللّه ِ»؛ «به هر طرف رو کنید خدا آنجا است» (بقره: 115).
* * *
* شیخ محمّد صالح العثیمین عضو هیأت کبار العلمای سعودی: بلند کردن دستها به طرف آسمان را از شروط اجابت دعا ذکر کرد و گفت: علّت آن این است که خداوند تعالی در آسمان است و بالای عرش[!] آنگاه حدیثی به پیامبر ـ ص ـ نسبت داده مبنی بر این که: «خداوند تعالی در شب عرفه به آسمان دنیا فرود آمده و در برابر فرشتگان به وقوف کنندگان در عرفات مباهات می کند»[!]
(هفته نامه «المسلمون» شماره 618 ، مورخ 25 رجب 1417 برابر با 16/9/75)
* * *
* شیخ صالح بن فوزان عضو هیأت کبار العلمای سعودی: بالا بردن دستها برای دعا بعد از نماز واجب، از پیامبر ـ ص ـ نقل نشده و سزاوار نیست بلکه بدعت است و اما بعد از نماز مستحبی و یا برای دعا در موارد دیگر اشکالی ندارد.
قنوت در نماز، هنگامی است که بلای شدیدی از قبیل تسلط دشمن، مرض فراگیر، وبا، غیر طاعون ـ و امثال اینها بر مسلمانان وارد شود که در همه نمازهای پنجگانه می شود قنوت خواند و پس از رفع بلا، دیگر قنوت هم برداشته می شود.
(هفته نامه «المسلمون» شماره 618 ، مورخ 25 رجب 1417 برابر با 16/9/75)
* * *
نماز جماعت و نماز فرادی
شیخ محمّد بن صالح العثیمین عضو هیأت کبار العلمای سعودی: فتوای دارای رجحان این است که «نماز جماعت» یک واجب عینی است و بر یکایک مسلمانان واجب است و هر کس که توان شرکت در نماز جماعت را دارد، اگر به تنهایی نماز بخواند گنهکار است ولی نماز او صحیح می باشد. گر چه ابن تیمیه گفته است که نماز چنین شخصی باطل است ولی حدیث ابن عمر و ابوهریره دلالت دارد بر این که نماز فرادی ارزش (فضل) دارد. و هرگاه در نماز ارزش باشد معلوم می شود که صحیح است زیرا فضل (ارزش) ثمره صحت است. بنابراین فتوای برتر همانست که در بالا گفته شد.
* * *
شب معراج و نظر مفتی سعودی:
شیخ عبدالعزیز بن باز مفتی کلّ سعودی: درباره «تعیین شب معراج»، در احادیثِ صحیح چیزی نیامده که در ماه رجب است یا در غیر ماه رجب و آنچه در تعیین آن وارد شده، به عنوان حدیثی از پیامبر ـ ص ـ ثابت نشده است و اگر آن شب مشخص هم باشد جایز نیست که مسلمانان عباداتی را به آن شب اختصاص دهند یا مجالس و محافلی بدین مناسبت برپا کنند. و اگر احترام و تعظیم چنین شبی جزو دین بود خود رسول خدا ـ ص ـ یا اصحاب آن حضرت از آن غفلت نمی کردند بنابراین، این کارها که در بسیاری از جاها بدین مناسبت انجام می شود بدعت است و ضلالت و حرام[!]
ملاحظه:
اولاً: لازم نیست حدیثی که به پیامبر ـ ص ـ نسبت داده می شود حتما از طریق عامه در کتب آنها باشد، بلکه اگر سخنی از یکی از عترت طاهره و اهل بیت حضرت رسول ـ ص ـ نقل شد و به اثبات رسید، با توجه به این که آنها جز سخن رسول خدا ـ ص ـ چیزی را به عنوان دین بیان نمی کنند همین کافی است که سخن آنها را سخن خود حضرت رسول ـ ص ـ بدانیم.
ثانیا: اگر پیامبر ـ ص ـ خودش برای تولد خود و شب معراج و شب مبعثش محفلی برپا نکرد، این دلیل بر حرمت تجمع و گردهمایی مسلمانان برای بیان این موهبتهای الهی نسبت به آن بزرگوار نمی شود. و اگر تنها با عدم انجام این امور توسط رسول خدا ـ ص ـ کسی بخواهد آنها را حرام بداند پس باید بسیاری از امور که امروزه به وجود آمده و در زمان رسول خدا ـ ص ـ نبوده حرام باشد؛ از قبیل رادیو و تلویزیون، اتومبیل، و نماز خواندن در بلندگو و...!
بنابراین، هیچ دلیلی بر تحریم جشن و احتفال بدین مناسبتها نیست بلکه به عنوان تعظیم شعائر الهی کاری است مثبت و پسندیده.
بوسیدن قرآن کریم
شیخ عبدالعزیز بن باز مفتی کلّ سعودی: در پاسخ این پرسش که حکم بوسیدن مصحف شریف (قرآن کریم) پس از خواندن آن، یا هنگامی که اشتباها از دست به زمین می افتد، چیست؟ گفت: هیچ مانعی ندارد و تعظیم قرآن کریم هیچ اشکالی ندارد و لیکن سنت نیست. در خبر است که صحابی جلیل شیبة بن ابی جهل مصحف را می بوسید و می گفت: این، کلام پروردگار من است. (روزنامه عکاظ، شماره 11080، مورخ 3 شعبان 1417، برابر با 23/9/1375)
* * *
امامان معصوم، حجتهای خداوند:
دکتر عبداللّه بن عبدالمحسن ترکی وزیر امور اسلامی و اوقاف و تبلیغ و ارشاد در عربستان سعودی: یکی از آداب برخورد با مسائل اخلاقی بین علما این است که شخصِ مخالف، به انکار و رد رأی مقابل و ضدّیت با گوینده آن مبادرت ننماید و لازم است که قبل از آن به طور دقیق موضوع بحث و منشأ و علت و دلیل و مستند آن رأی را بررسی کند. وی اضافه کرد که به هیچ بشری، جز پیامبران، نباید اعتماد کرد و با این بیان که آنها معصوم حجت خدا بر خلق هستند، گفتارها و نوشتارهایشان را کافی دانسته و به سراغ کتاب و سنت و نظراجتهاد، در تطبیق آن دو، بر وقایع جدید زندگی مسلمانان نرویم. وی همگان را به پیروی از قرآن کریم و سنت پیامبر ـ ص ـ دعوت کرد و تأکید نمود که «قرآن و سنت» انسان را از هر گمراهی و انحراف و خطایی مصون می دارند و هر سخنی که با آن دو ضد باشد مردود است. وی در پایان متذکر شد که پس از رسول خدا ـ ص ـ که ما را در مسیری روشن قرار داد که شبش همچون روز می درخشد، هیچ انسان مشخّصی حجت نیست و هر کس از این مسیر خارج شود به هلاکت خواهد رسید[!]
(روزنامه الریاض، شماره 10402، مورخ 6 شعبان 1417، برابر با 26/9/1375)
* * *
کمک به مساجد
رییس رابطة العالم الاسلامی دکتر عبداللّه بن صالح عبید: عربستان سعودی چندین سال است که هر سال بیست ملیون ریال سعودی برای امور مساجد هزینه کرده و در اختیار صندوق مساجد رابطة العالم الاسلامی می گذارد.
(روزنامه الریاض، شماره 10403، مورخ 7 شعبان 1417، برابر با 27/9/1375)
* * *
نظرة النعیم فی مکارم الرسول الکریم
اخیرا مرکز انتشاراتی «دار الوسیلة السعودیه» در مکه مکرمه، دایرة المعارفی با این عنوان در 12 جلد بزرگ تهیه نموده و به زودی آن را از شبکه اینترنت عرضه خواهد کرد.
این مجموعه در مدت 7 سال پیاپی به کوشش بیش از 40 نفر از متخصّصان در علوم فقه حدیث، تربیت اسلامی، و لغت عرب، زیر نظر شیخ صالح بن عبداللّه بن حمید امام خطیب حرم مکی و عبدالرحمن بن ملوح مدیر «دار الوسیله» تهیه شده است. این دائرة المعارف 12 جلدی، دارای 6000 صفحه بزرگ و در بردارنده 360 موضوع و شامل صفات پسندیده ای است که پیامبر ـ ص ـ بدان امر فرموده و نیز صفات ناپسندی که در کتاب و سنت از آن نهی شده است.
(روزنامه الشرق الأوسط، شماره 6598 ، مورخ 11 شعبان 1417، برابر با 1/10/1375)
* * *
شب نیمه شعبان و نظر مفتی مصر
دکتر نصر فرید محمد واصل مفتی مصر: از حوادث بزرگی که در ماه شعبان رخ داده، تحویل قبله در نماز، از بیت المقدس به طرف کعبه مشرفه است و از فضیلتهای ماه شعبان می توان حقیقتی را گفت که درباره شب نیمه شعبان از رسول خدا ـ ص ـ نقل شده که فرمودند: «خداوند در شب نیمه شعبان به همه بندگانش نظری می افکند و همه را ـ جز مشرکان و معاندان ـ می بخشد و می آمرزد» و احادیث شریف دیگری نیز داریم که این معنا را تأکید می کند و تمام این فضیلت و علوّ شأن شب نیمه ماه شعبان را بیان می نماید و بهترین کاری که وسیله تقرب به خدا است در این شبی که شاهد تغییر قبله از مسجدالأقصی به کعبه مکرمه بوده، احیای به نماز، تلاوت قرآن، و دعا و تسبیح و استغفار و انواع ذکر است؛ چونکه در این شب مبارک رحمتهای ربانی نازل شده و حاجات برآورده خواهد شد. و این حقیقتی است که بیهقی از رسول خدا ـ ص ـ نقل نموده: «در شب نیمه شعبان خداوند به بندگانش عنایت نموده، آمرزش خواهان را می آمرزد و رحمت خواهان را مشمول رحمت خود می گرداند و کینه توزان را به حال خود وا می نهد.»
(روزنامه الشرق الأوسط، شماره 6600 ، مورخ 13 شعبان 1417، برابر با 3/10/1375)
* * *
تحفیظ القرآن الکریم
مدیر «جمعیت خیریه تحفیظ القرآن الکریم» منطقه جده: کسانی که امسال افتخار حفظ کل قرآن کریم نصیبشان شده بیش از 190 نفر می باشند. وی افزود: جمعیت خیریه تحفیظ القرآن الکریم که در سال 1396 ه . ق. با 500 دانشجو تأسیس شد و هم اکنون پس از 20 سال سابقه، حدود 30000 دانشجوی پسر و دختر دارد و گروههای درسی به 12000 گروه رسیده که در 500 مسجد کوچک و بزرگ در منطقه جده و روستاهای تابعه، به حفظ قرآن کریم مشغولند. افزون بر این 54 مدرسه حفظ قرآن کریم ویژه دختران وجود دارد و در ایام فراغت تابستان هم 17 مرکز برای پرکردن اوقات فراغت دانش آموزان بدین کار شایسته اشتغال دارند.
(هفته نامه عکاظ، شماره 11090، مورخ 13 شعبان 1417، برابر با 3/10/75)
* * *
رمی جمرات در روزهای 11 و 12 (ذوالحجه)
محمّد بن صالح بن عثیمین عضو هیأت کبار العلمای سعودی: رمی جمرات در روزهای 11 و 12 و 13 جایز نیست مگر بعد از زوال، و رمی قبل از ظهر در این روزها قبول نیست؛ چرا که پیامبر ـ ص ـ فرمود: «من عمل عملاً لیس علیه أمرنا فهو ردّ.»
(روزنامه الریاض، شماره 10406، مورخ 10 شعبان 1417، برابر با 30/9/75)
* * *
عصمت انبیا
محمّد بن صالح بن عثیمین در پاسخ به این پرسش که آیا پیامبران فقط در تشریع معصومند یا در همه امور، می گوید: انبیا و رسولان هنگامی که وحی خدا را بیان می کنند، از هر خطا و لغزشی که مخلّ به راستی و امانتداری باشد، مصون و معصومند و اما در آنجا که خود به اجتهاد می پردازند، ممکن است اشتباه کنند، چنانکه نوح ـ ع ـ از خدا خواست فرزندش را نجات دهد و خدای سبحان فرمود: «إنّه لیسَ مِن أهلِکَ إنّهُ عَملٌ غیرُ صالحٍ فلا تَسألنَ ما لیس لکَ به علم، إنّی أعظُکَ أن تکونَ منَ الجاهلین» و رسول خدا ـ ص ـ از روی اجتهاد، حلال خدا را برای خود حرام کرده بود که خدای متعال فرمود: «یا أیّها النبیّ لِمَ تُحَرِّم ما أحلَّ اللّه لکَ تَبتَغی مرضاتِ أزواجک و اللّه ُ غفورٌ رحیمٌ قد فرض اللّه لکم تحلّة أیمانِکُم...» و آن حضرت ـ ص ـ در جهاد، نسبت به گروهی که از او اجازه خواسته بودند، گذشت نمود. خداوند تبارک و تعالی فرمود: «عفی اللّه ُ عنکَ لِمَ أذنتَ لهم حتّی یتبیّن لک الذین صَدَقوا و تَعلَمَ الکاذبین» لیکن پیامبران از اصرار بر خطا و باقی ماندن بر خطا مصونند؛ یعنی هر گاه در اجتهادشان مرتکب خطایی شدند، خداوند ناگزیر آنان را از استمرار بر خطا حفظ می کند، به خلاف غیر ایشان که از این حیث معصوم نیستند.
اتهام «نسیان» به پیامبر خدا ـ ص ـ
محمّد بن صالح بن عثیمین هنگامی که از مقصود خدای متعال در آیه شریفه: «سَنُقرؤُک فلا تنسی» سؤال می شود، می گوید: از ظاهر آیه معلوم است که خدای سبحان به پیامبرش وعده می دهد که قرآن را بر او می خواند و به او توانایی قرائت آن را می دهد و او قرآن را فراموش نخواهد کرد و مراد این است که تو قرآن را به طور دائم فراموش نخواهی کرد. و اما فراموشی در برخی آیات برای آن حضرت پیش آمده[! [ولیکن بعدا با شنیدن از دیگری یا به نحوی آیات فراموش شده را به یاد آوردند[! [بدین جهت در قرآن فرموده است: «سَنُقرؤُکَ فلا تنسی إلاّ ما شاءَ اللّه ُ إنّهُ یعلمُ الجَهرَ وما یخفی».
مساجد و ائمه جماعات در عربستان
در عربستان سعودی بیش از پنجاه هزار مسجد بزرگ و کوچک در مناطق 13 گانه کشور وجود دارد که همگی زیر نظر «وزارت امور اسلامی، اوقاف و تبلیغ و ارشاد» هستندمرتبطین به این مساجد (امام جماعت، خطیب، مؤذن، خادم) همگی از طرف همین وزارتخانه، منصوب می شوند و در مساجدی که خطابه، موعظه و درس احکام و غیر آن برگزار می گردد، با اشراف و برنامه ریزی وزارت مزبور است.
(روزنامه الشرق الأوسط، شماره 6601 ، مورخ 14 شعبان 1417، برابر با 4/10/75)
* * *
دعای دسته جمعی:
شیخ عبدالعزیز بن عبداللّه بن باز مفتی کل سعودی: ذکر گفتن با صدای بلند پس از نمازهای پنجگانه و بعد از سلام نماز جمعه سنت است، چونکه از حدیث ابن عباس که در صحیحین آمده، استفاده می شود که بلند کردن صدا به ذکر، بعد از نمازهای واجب در نماز رسول خدا ـ ص ـ بوده است. اما دسته جمعی ذکر گفتن به طوری که همه یک صدا ذکر بگویند، این، اصلی ندارد بلکه بدعت است و مشروع همان است که همگی ذکر بگویند، بدون اینکه قصد همخوانی داشته باشند[!]
(هفته نامه العالم الاسلامی، شماره 1485، مورخ 6 شعبان 1417، برابر با 26/9/75)
* * *
مناجات مؤذن در پایان اذان
شیخ عبدالعزیز بن عبداللّه بن باز مفتی کل سعودی: اگر مؤذن در پایان اذان با صدای آهسته دعا کند، کاری است مشروع، ولی اگر با صدای بلند ـ همچون اذان ـ دعا کند، این یک بدعت است؛ زیرا تصوّر می شود آن هم جزو اذان است و زیادی در اذان هم جایز نیست و آخر اذان کلمه «لا اله الاّ اللّه » است و جایز نیست اضافه بر آن، و اگر کار خیری بود گذشتگان صالح بر این کار سبقت می گرفتند و پیامبر ـ ص ـ به امّتش تعلیم می داد و برای آنها تشریع می نمود و در حدیث عایشه وارد شده که پیامبر ـ ص ـ فرمود: «مَن عَمِلَ عَمَلاً لیس علیه أمرنا فهو رَدّ».
(هفته نامه العالم الاسلامی، شماره 1485، مورخ 6 شعبان 1417، برابر با 26/9/75)
* * *
طولانی نمودن آخرین سجده نماز
شیخ عبدالعزیز بن باز مفتی کلّ سعودی: طولانی کردن سجده آخر نماز، عملی است نامشروع بلکه بدعت است و خلاف سنّت و مؤذن باید نمازش همچون نماز رسول خدا ـ ص ـ معتدل باشد. خداوند می فرماید: «لَقَد کانَ لَکُم فی رسولِ اللّه ِ أُسوةٌ حَسَنة» و خود رسول اکرم ـ ص ـ فرمود: «صَلّوا کما رأیتموُنی أُصلّی» و آن حضرت سجده اخیرش طولانی تر نبود بلکه مناسب با سجده های رکعتهای دیگر بود.
(هفته نامه «المسلمون»، شماره 620 ، مورخ 10 شعبان برابر با 30/9/75)
* * *
حقیقت سلفیت
شیخ عبدالعزیز بن عبداللّه بن باز مفتی کلّ سعودی در پاسخ به این سؤال که: آیا صحیح است که فقط حنبلی ها، سلفی هستند و اصلاً حقیقت سلفیت چیست؟ می گوید: این سخن صحیح نیست، بلکه سلف صالح همان صحابه بودند و هر کس از تابعین و اتباع تابعین به راه آنها رفتند، چه حنیفه، مالکیه، شافعیه، حنابله و چه غیر آنها که راه حق پیمودند و در باب توحید، اسماء و صفات و در تمام امور دین به کتاب و سنت تمسک نمودند.
(هفته نامه المسلمون، شماره 620 ، مورخ 10 شعبان، برابر با 30/9/75)
جمع نمودن بین نماز جمعه و نماز عصر
شیخ عبدالعزیز بن عبداللّه مفتی کلّ عربستان سعودی: جمع نمودن بین نماز عصرنماز جمعه اصلاً جایز نیست؛ چه در باران و چه در غیر باران؛ چرا که از پیامبر خدا ـ ص ـ و صحابه آن حضرت ـ تا جایی که ما می دانیم ـ نقل نشده است و نماز جمعه به نماز ظهر قیاس نمی شود و آن یک عبادت مستقل است و عبادات توقیفیه اند و جایز نیست به مجرد رأی، چیزی را در آنها احداث نمود.
(هفته نامه المسلمون، شماره 620 ، مورخ 10 شعبان، برابر با 30/9/75)
نیمه شعبان و نظر نایب مفتی سعودی
شیخ عبدالعزیز بن عبداللّه آل شیخ نایب مفتی کل سعودی: اختصاص دادن روز 15 شعبان به روزه و شب آن را به قیام برای نماز، یک بدعت است و اصلاً در دین بدعت حسنه ای وجود ندارد و هر بدعتی ضلالت است.
(هفته نامه المسلمون، شماره 620 ، مورخ 10 شعبان، برابر با 30/9/75)
سفارتخانه های سعودی و قرآن کریم
ملک فهد به وزارت امور اسلامی و تبلیغات دستور داد که بیست و یک هزار جلد قرآن مجید با ترجمه های مختلف به برخی از سفارتخانه های سعودی و بعضی از مراکز اسلامی خارج از کشور اهدا نمایند.
(روزنامه الریاض، شماره 10414، مورخ 18 شعبان 1417، برابر با 8/10/75)
قرائت قرآن برای مردگان
شیخ عبداللّه بن منیع عضو هیأت کبار العلمای سعودی، در پاسخ این پرسش که قرائت قرآن در قبرستان برای مردگان چه حکمی دارد و معنای حدیث «إقرؤا علی مَوتاکم یس» چیست؟ گفت: خدای متعال می فرماید: «وأن لَیسَ للإنسانِ إلاّ ما سعی» و امام شافعی از این آیه استنباط نموده که ثواب قرائت به میت نمی رسد. و از رسول خدا ـ ص ـ هم نقل نشده که بر مردگان قرآنی خوانده باشد. آن حضرت فقط به زیارت آنان می رفت و برای آنها دعا می کرد و با زیارت ایشان به یاد آخرت می افتاد. و توصیه رسول خدا ـ ص ـ به اصحاب همین بوده و صحابه و تابعین و پیشوایان اسلام و محقّقان هم این گونه بوده اند. و اصلاً از رسول اکرم ـ ص ـ نرسیده که سوره فاتحه یا سوره یس و یا دیگر آیات سوره ها را بر مردگان خوانده باشد. و آن بزرگوار فرمود: «عَلیکُم بِسُنّتی و سُنّةِ الخُلفاء الرّاشدین المَهدیّین مِن بعدی»فرمود: «من عمل عمَلاً لیس علیه أمرنا فهو ردّ»، و اما استدلال به حدیث «اقرؤا علی مَوتاکُم یس» باطل است؛ زیرا:
اوّلاً: ابن قطان نسبت به آن قائل به توقف و اضطراب و جهالت شده و دارقطنی آن را حدیثی مضطرب الاسناد و مجهول المتن و غیر صحیح دانسته است.
ثانیا: قائل به اعتبار این حدیث هم جمع نموده بین این حدیث و دیگر نصوص وارده از رسول خدا ـ ص ـ و اکتفای آن حضرت در زیارت قبور به سلام بر آنها و دعا برای آنها. و در مقام جمع بین احادیث گفته است: این حدیث مربوط است به قرائت سوره یس در هنگام احتضار میت. و ابن تیمیه قرائت قرآن بر مردگان را بدعت دانسته و قرائت سوره یس را بر محتضر مستحب شمرده است. و در خبر صحیح از ابو حنیفه و مالک رسیده که قرائت قرآن در گورستان کراهت دارد. و در مسائل ابو داود از احمد بن حنبل نقل شده که شنیدم از احمد درباره قرائت کنار قبر سؤال شد وی گفت: نه. و سخن امام شافعی هم گذشت که قرائت قرآن بر میت ثوابش به وی نخواهد رسید. واللّه اعلم.
(هفته نامه المسلمون، شماره 622 ، مورخ 24 شعبان 1417، برابر با 14/10/75)
آیا «اول ماه» با محاسبه به اثبات می رسد؟
شیخ عبداللّه بن منیع عضو هیأت کبار العلمای سعودی: خدای متعالی می فرماید: «فَمَن شَهِدَ منکُم الشَّهر فَلیَصُمهُ» و می فرماید: «یسألونکَ عنِ الأهلّة قُل هیَ مواقیتٌ للنّاسِ والحجّ» و پیامبر ـ ص ـ فرمود: «صُومُوا لِرُؤیته وأفطروا لِرؤیته فإن غم علیکم فاکملوا شعبان ثلاثین یوما» و فرموده: «أنا أُمة امیة لا نکتب و لا نحسب الشهر هکذا و هکذا و هکذا ـ و عقد الابهام فی الثالثة» والشهر هکذا و هکذا و هکذا یعنی 30 روز تمام. این نصوص صریحند در این که ماه ثابت نمی شود مگر با رؤیت و اگر کسی بخواهد ماه را با حساب اثبات کند، این نصوص صریح ثابت را طرد کرده است. بیانیه ای هم از طرف هیأت کبار العلمای سعودی صادر شده مبنی بر این که در اثبات آغاز و پایان ماه رمضان واجب است که به رؤیت ماه اکتفا شود و همه علمای مسلمین و فقیهانشان در قدیم و جدید بر این نظر اتفاق دارند.
وی اضافه می کند: علمای فلک و دانشمندان نجوم در تمام دنیا ـ مسلمانان و غیر مسلمانان ـ در توقیت ولادت هلال هیچگونه اختلافی ندارند (ولادت هلال یعنی جدا شدن خورشید از ماه با جلو افتادن خورشید از ماه، بدون نظر به این که رؤیت هلال بعد از این جدایی آیا ممکن است یا خیر؟) بنابراین، اگر علمای فلک بگویند هلال، قبل از غروب خورشید متولد نمی شود و شخصی ادعا کند هلال را قبل از این وقت دیده، این ادعا را، هم حس و هم عقل تکذیب می کند.
نامبرده در ادامه می گوید: اصل توقیت ولادت هلال یک قضیه علمی است که هیچ اختلاف و بحثی در آن نیست و اما امکان رؤیت هلال بعد از ولادت و این که آیا بلافاصله خواهد بود یا با فاصله مشخص و این فاصله چقدر است؟ اینها مسائلی است که فلکیان در آنها اختلافات فراوانی دارند و خلاصه کلام این که اثبات هلال باید با رؤیت باشدو رؤیت هم از نظر علمی تکذیب نشود. بر این اساس، اگر علمای فلک گفتند: هلال، بعد از ظهر و قبل از غروب خورشید متولد می شود ولیکن رؤیت هلال به اثبات نرسید در این صورت قول آنهامحاسبه شان اعتباری ندارد، و اگر علمای فلک گفتند: هلال متولّد نمی شود مگر یک ساعت، مثلاً بعد از غروب خورشید ولیکن ادعای رؤیت هلال قبل از آن وقت شد این ادعا باطل است و مردود، و اگر علمای فلک گفتند: هلال، قبل از غروب خورشید متولد می شودکسی هم بر رؤیت هلال گواهی داد (گواهی صحیح)، در این صورت گواهی او معتبر است و این موردی است که حساب فلکیان و رؤیت هلال هر دو بر آغاز ماه اتّفاق دارند.
وی در پایان اظهار امیدواری نموده که مجلس اعلای قضاء در مسلکش تجدید نظر کرده و کشور را از انتقادات مکرر در اثبات آغاز و پایان ماه دور نماید.
(هفته نامه المسلمون، شماره 622 ، مورخ 24 شعبان 1417، برابر با 14/10/75)
سکوت در تشییع جنازه!
شیخ صالح بن محمّد الحیدان رییس دیوان عالی کشور و عضو هیأت کبار العلمای سعودی در پاسخ این سؤال که: برخی در تشییع جنازه کلامی را با صدای بلند تکرار می کنند، همچون «لا اله الاّ اللّه »، حکمش چیست؟ می گوید: در تشییع جنازه باید سکوت حاکم باشدپیامبر ـ ص ـ و اصحاب آن حضرت در تشییع جنازه صدای خود را بلند نمی کردند. بنابراین باید همراهان جنازه سکوت کرده و در سرنوشت میت و در سرنوشت خودشان چگونگی و آمادگی شان تفکّر نمایند.
(روزنامه عکاظ، شماره 11100، مورخ 23 شعبان 1417، برابر با 13/10/75)
قربانی در خانه جدید
از نامبرده سؤال شد که برخی خانه جدیدی تهیه می کنند و از ترس «جن» هنگام ورود به آن خانه ذبحی می نمایند حکمش چیست؟ وی می گوید: این شرک است که کسی در خانه یا در آستانه خانه یا در کنار چشمه آب روان برای استمرار آب آن ذبح انجام دهد، همه اینها شرک است. و اگر ذابح اعتقاد داشته باشد کسانی که برای آنها ذبح می کند وی را در برابر آنچه از آن می ترسد کفایت می کنند و حمایت می نمایند، این همان شرکی است که او را از ملّت اسلام خارج می سازد. و به طور عام ذبح برای غیر خدا شرک اکبر است.
(روزنامه عکاظ، شماره 11100، مورخ 23 شعبان 1417، برابر با 13/10/75)
نماز در مسجدی که ضریح دارد
شیخ محمّد صالح بن عیثمین عضو هیأت کبار العلمای سعودی در پاسخ این پرسش که: حکم شرع در مورد نماز در مسجدی که ضریح دارد چیست؟ می گوید: ضریح یعنی قبر، مسجدی که ضریح دارد، اگر مسجد را بر ضریح و قبر ساخته اند، در این صورت نماز در آن مسجد صحیح نیست چون که آن مسجدی است که شرعا واجب نیست باقی بماند بلکه خراب کردن آن واجب است و باید آن کیفیت از بین برود و نماز در اطراف قبر خوانده نشود چونکه پیامبر ـ ص ـ فرمود: «لا تُصلّوا إلی القبور» و اگر مسجد سابقا وجود داشته و میتی را به جهتی بعدا در مسجد دفن نموده اند، در این صورت نماز در آن مسجد صحیح است به شرط آن که قبر در جهت قبله نباشد ولیکن این قبر باید نبش شده و میت را با دیگر مردمان در گورستان دفن کنند و باقی ماندن او در مسجد حلال نیست، چرا که مساجد برای نماز است نه برای دفن میت و میت اگر سعادتمند باشد که سعادتمند است گرچه در دورترین نقطه بیابان دفن شود و اگر شقاوتمند باشد که شقاوتمند است گر چه در مسجد دفن گردد.
(روزنامه الریاض، مورخ 24 شعبان 1417، برابر با 14/10/75)
رسیدگی به امور مساجد
در کشور عربستان بیش از پنجاه هزار مسجد کوچک و بزرگ وجود دارد که همگی تحت اشراف دولت می باشد. وزیر امور اسلامی و اوقاف عربستان با بیان این مطلب افزود: دولت عربستان سالانه بیش از یک میلیارد ریال سعودی برای تجهیزات و نگهداری این مساجد، حقوق پیش نمازان، سخنرانان، مؤذنان و خادمان این مساجد هزینه می کند. وی اضافه کرد: عربستان سعودی در ساخت بیش از دو هزار مسجد و مرکز اسلامی در سراسر جهان نیز تشریک مساعی داشته است.
(روزنامه الریاض، شماره 10434، مورخ 8 رمضان 1417، برابر با 28/10/75)
تعداد مساجد ترکیه
شیخ محمّد نوری یلماز رئیس اداره دینی ترکیه: اکنون در ترکیه هفتاد هزار مسجد وجود دارد و مساجد جدیدی هم در دست ساختمان است. نامبرده افزود: این مساجد علاوه بر جایگاه ادای نماز، مراکزی هستند برای نور افشانی علم، تدریس شریعت اسلامی، آموزش زبان عربی، قرآن کریم، و احادیث نبوی.
(ضمیمه روزنامه عکاظ، شماره 11118، مورخ 11 رمضان 1417، برابر با 1/11/75)
اسلوبی در تبلیغ
عبداللّه قاسم، مسؤول کمیته تبلیغ و کمکهای تبلیغی در مؤسسه حرمین گفت: این کمیته بالغ بر هشت هزار کتابخانه در آمریکا و کانادا تأسیس نموده است. وی افزود: هدف ما این است که کتابهای اسلامی صحیحی در اختیار کتابخانه های جهان بگذاریم. و در این برنامه کتابهای اسلامی به لغت انگلیسی به کتابخانه های دانشگاهها و کتابخانه های عمومی اهدا می گردد که از جمله کتابهای اهدایی کتابی در معرفی اسلام و کتابی که بیان کننده فرق بین شیعه و سنی است و کتاب ترجمه معانی قرآن کریم را می توان نام برد.
(روزنامه الریاض، شماره 10447، مورخ 21 رمضان 1417، برابر با 11/11/75)
جواز ازدواج به قصد طلاق
شیخ عبداللّه بن سلیمان بن محمّد المنیع عضو هیأت کبار العلمای، سعودی هنگامی که از وی پرسیده شد: آیا شما هنوز قائل به جواز ازدواج دانشجویی هستید که برای ادامه تحصیل به خارج رفته در صورتی که قصد دارد در پایان سفر تحصیلی از همسرش جدا شده و او را طلاق دهد؟ در پاسخ گفت: ازدواج، یکی از اسباب پاکدامنی، استقامت و صلاح است. بر این اساس، اگر دانشجو، چه در کشور خودش و چه در کشورهای دیگر، ازدواج نماید، بدون شک این ازدواج یکی از طرق پاکدامنی و دوری از فحشاء است و اگر دانشجویی در کشور بیگانه با یکی از دختران آنجا ـ چه اهل کتاب (یهود و نصارا) باشند و چه مسلمان ـ ازدواج نماید به قصد این که او را هنگام بازگشت به کشور و در پایان دوران تحصیلی طلاق دهد، در صورتی که این قصد بر اساس تبانی طرفین نباشد و وقت خاصّی هم برای انقضای پیمان ازدواج مشخّص نباشد بلکه تنها این قصد در خصوص فکر خود مرد باشد، هیچ اشکالی در درستی این ازدواج ـ با حفظ شرایط و مستلزمات و ارکان مربوطه ـ به نظر نمی رسد. وی در ادامه افزود: گرچه من زن گرفتن از خارج کشور را به جهت مشکلات فراوانی که دارد تأیید نمی کنم ولی این ازدواج را حرام هم نمی دانم و اگر این ازدواج باعث پاکدامنی باشد، خداوند آن را برای مسلمانان حلال کرده است. پس چرا بگوییم جایز نیست.
(روزنامه عکاظ، شماره 11129، مورخ 22 رمضان 1417، برابر با 12/11/75)
دو گونه پیدایش ماه نو
ماه نو (هلال) دو گونه ولادت و پیدایش دارد که بایستی فرق آنها شناخته شود:
1 ـ ولادت فلکی هلال، که منظور همان لحظه اقتران است به طوری که زمین و ماه خورشید در یک راستا قرار می گیرند و این مربوط است به حرکت ماه به دور زمین، که در مدار 384400 کیلومتری (قدر متوسط) می باشد و این مدار در فلک بروج به مقدار 5 درجه و 8 دقیقه است. و کره ماه با سرعت 2290 مایل در ساعت فضا را می پیماید، و نور افشانی ماه با پیمودن این کره حدود 13 درجه در روز، در مدت 5/27 روز به پایان می رسد و بدینگونه در هر روز، کره ماه 50 دقیقه تقریبا از روز قبل عقب می افتد و در خلال این دوره، کره زمین با حرکتی معادل 27 درجه به دور خورشید می چرخد. در نتیجه، برای این که دو مرتبه ماه نو دیده شود و «هلال» ظاهر گردد دو روز فاصله می شود و از اینجا است که متوسط ماه هجری قمری 5/29 روز است و مساوی با حرکت انتقالی آن به دور زمین است. و بدین جهت، کره ماه همیشه یک طرفش به سمت زمین است و ساکنان زمین هیچگاه آن طرف دیگر ماه را ندیده اند. بنابراین، برای دیدن هلال بعد از غروب خورشید، حتما باید یک فاصله زمانی بین ولادت فلکی هلال و لحظه غروب خورشید باشد. پس اگر لحظه ولادت هلال در مکان معینی قبل از غروب خورشید بود، در آن جا وقت کافی برای پیدایش ماه نو و رؤیت آن خواهد بود؛ به طوری که فاصله ماه تا افق حدود 8 درجه، و تا حدود 30 دقیقه بعد از غروب خورشید قابل رؤیت خواهد بود.
2 ـ ولادت شرعی هلال، که اساس آن دیدن هلال است بعد از غروب خورشید، چه این دیدن با چشم غیر مسلّح باشد و یا با دوربین های قوی (تلسکوپ) و در این رؤیت هلال، اختلاف افق (اختلاف مطلع) نقش دارد به طوری که اگر در یک شهر هلال دیده شد ناگزیر باید در مکانهای غربی آن شهر نیز دیدن ماه امکان داشته باشد.
بر گرفته از مقاله عبدالعزیز سلطان شمری.
(روزنامه الریاض، شماره 10451، مورخ 25 رمضان، برابر با 15/11/75)
بوسیدن قرآن به عنوان تعظیم و احترام چه حکمی دارد؟
شیخ صالح بن محمّد اللحیدان عضو هیأت کبار العلمای سعودی: از شخص پیامبر ـ ص ـ و از اصحاب آن حضرت نقل نشده که ورقی که در آن خط قرآنی باشد، بوسیده باشندآن حضرت فرموده است که: «مَن عَمِلَ عملاً لیس علیه أمرنا فهو ردّ»، و این بوسیدن چون که اصلی ندارد، یک نوع بدعت است.
شیخ سابق عضو گروه مدرسین دانشگاه ام القری: احترام مصحف شرعا واجب است؛ چرا که کلام خداست و باید کاملاً مورد تکریم باشد و صحابه پیامبر ـ ص ـ و سلف این امّت با توجه به این نکته حقّ قرآن را کاملاً رعایت نموده اند ولیکن از هیچکدام نقل نشده که قرآن را بوسیده باشند. بنابراین، اولی است که ما هم با تبعیّت از سلف صالح مصحف را نبوسیم چونکه تمام خیر در پیروی از گذشتگان است و تمام شرّ در بدعت گذاری متجدّدان.
شیخ عبدالباسط ابراهیم عضو گروه مدرسین دانشگاه ام القری در دانشکده شریعت: اگر در این کار مصلحت، اجر یا خیری می بود حضرت رسول ـ ص ـ به آن امر می فرمودمسلمان باید درباره هر کاری تحقیق کند، اگر در سنت پیامبر ـ ص ـ برای آن اصل ریشه ای یافت بدان عمل نماید وگر نه آن را ترک کند و تعظیم و تکریم واقعی نسبت به قرآن عمل نمودن به آن و حاکم ساختن آن در زندگی است. وی افزود: کمیته دائم افتاء در عربستان فتوا داده است که بوسیدن قرآن مشروع نیست و هیچگونه مدرکی هم در شرع ندارد.
وبالاخره عبدالکریم نیازی (ادیب مشهور) می گوید: در حقیقت کسانی قرآن را پس از قرائت می بوسند، با این کارشان نوعی عشق و علاقه و احترام نسبت به کلام خدای سبحان را ابراز می کنند و به نظر من این کار جایز است و هیچگونه مخالفتی با اسلام ندارد.
(ضمیمه روزنامه عکاظ، شماره 11132، مورخ 25 رمضان 1417، برابر با 15/11/75)
اهدای 5000 قرآن با ترجمه
سفارت عربستان در اندونزی پنج هزار نسخه از قرآن کریم با ترجمه اندونزی به جمعیت نهضت علمای آن کشور اهدا نمود. در ضمن نهضت علمای اندونزی بزرگترین جمعیت اسلامی آن کشور است که حدود 30 میلیون مسلمان در آن عضویت دارند.
(روزنامه عکاظ، شماره 11136، مورخ 29 رمضان، برابر با 19/11/75)
تحریم قیام بر ضد حاکمان ستمگر
اهل سنت و جماعت، همگی اجماع و اتّفاق دارند که هرگونه قیامی بر ضد حاکمان ستمگر و پیشوایان فاسق؛ چه به صورت انقلاب، کودتا و یا به هر صورت دیگر، حرام است. به این دلیل که (به ادعای آنها) اولاً احادیث صحیحی از این قیام نهی می کند، ثانیا این قیام، فتنه و خونریزی و انواع گرفتاریها را در بر دارد. و این، یکی از مهمترین اصول اهل سنّت یکی از وجوه افتراق آنان از دیگر فرقه ها است.
(هفته نامه المسلمون، شماره 628 ، مورخ 7 شوال 1417، برابر با 26/11/75)
قرائت قرآن برای اموات
شیخ صالح بن فوزان الفوزان عضو هیأت کبار العلمای سعودی: قرائت قرآن بر مردگان مشروعیّت ندارد و تنها استغفار و دعا برای آنها و صدقه و حج و عمره به نیابت از طرف آنها مشروع است و همینها است که در سنت وارده شده و خداوند اگر این کارها را قبول کند ثوابش به مردگان می رسد و اما در مورد قرائت قرآن، هیچ دلیلی وجود ندارد.
(روزنامه عکاظ، شماره 11140، مورخ 8 شوال 1418، برابر با 27/11/75)
نموداری از عناوین مجلات فرهنگی ـ اسلامی عربستان سعودی
1 ـ أخبار الجامعة، ش1 (1410 ه . )، مدینه منوره: الجامعة الاسلامیه، نامنظم.
2 ـ أخبار العالم الاسلامی، ش1 (1386 ه . )، مکّه مکرمه: رابطة العالم الاسلامی، هفتگی.
3 ـ أخبار و آراء حول التعلیم الاسلامی، ش1 (1401 ه . )، مکّه مکرمه:، جامعة ام القری، مرکز جهانی آموزش اسلامی، نیم ماهی. (به دو زبان عربی و انگلیسی).
4 ـ الاقتصاد الإسلامی، ش1 (1410 ه . )، جدّه: اتاق بازرگانی صنعتی. (به دو زبان عربی و انگلیسی)
5 ـ ام القری، ش1 (1343 ه . )، مکّه مکرمه: وزارت تبلیغات، هفتگی.
6 ـ التضامن الإسلامی، ش1 (1366 ه . )، مکّه مکرمه: وزارت حج و اوقاف، اداره امور حج، ماهنامه. (عنوان سابق: مجلة الحج)
7 ـ التوعیة الاسلامیة، ش1 (1395 ه . )، مکه مکرمه: ریاست مراکز بحثهای علمی، فتوا، تبلیغات و ارشاد، دو بار در هفته (در ایام حج، همه ساله به چند زبان منتشر می شود).
8 ـ ثمرات الإیمان، ش1 (1399 ه . )، مکه مکرمه: جامعة ام القری، بخش دختران دانشجو، سالانه.
9 ـ الجامعة، مجله ای است فرهنگی و علمی، ش1 (1399 ه . )، دمام: جامعة الملک فیصل، سالانه (به دو زبان عربی و انگلیسی).
10 ـ الجندی المسلم، ش1 (1392 ه . )، ریاض: وزارت دفاع و هواپیمایی، اداره امور دینی نیروهای مسلح، فصلنامه.
11 ـ الدعوه، ش1 (1358 ه . )، ریاض: مؤسسه تبلیغات اسلامی، هفتگی.
12 ـ دعوة الحق، ش1 (1401 ه . )، مکه مکرمه: رابطة العالم الإسلامی، ماهنامه.
13 ـ الرابطة الاسلامیه، ش1 (1383 ه . )، مکه مکرمه: رابطة العالم الاسلامی، ماهنامه.
14 ـ رسالة المسجد، ش1 (1398 ه . )، مکه مکرمه: رابطة العالم الاسلامی، نیم سالی.
15 ـ رسالة المعهد، ش1 (1402 ه . )، مدینه منوره: جامعة الامام محمّد بن سعود الاسلامیه، دانشسرای عالی تبلیغات اسلامی، ماهنامه.
16 ـ العواصم والمدن الاسلامیه، ش1 (1402 ه . )، مکه مکرمه: سازمان پایتختهاشهرهای اسلامی، نیم سالی.
17 ـ مجلة أبحاث الاقتصاد الاسلامی، ش1 (1403 ه . )، جده: جامعة الملک عبدالعزیز، مرکز جهانی بحثهای اقتصاد اسلامی، نیم سالی (به دو زبان عربی و انگلیسی).
18 ـ مجلة البحث العلمی والتراث الاسلامی، ش1 (1398 ه . )، مکه مکرمه: جامعة ام القری، دانشکده شریعت و تحقیقات اسلامی، سالانه.
19 ـ مجلة البحوث الاسلامیه، ش1 (1395 ه . )، ریاض: ریاست مراکز بحثهای علمی، فتوا، تبلیغات و ارشاد، فصلنامه.
20 ـ مجلة البحوث الفقهیة المعاصرة، ش1 (1409 ه . )، ریاض: عبدالرحمن بن حسن النفیسه، فصلنامه.
21 ـ مجلة التربیة الاسلامیه، ش1 (1403 ه . )، مدینه منوره: جامعة الملک عبدالعزیز، دانشکده تربیت، سالانه (به دو زبان عربی و انگلیسی).
22 ـ مجلة الجامعة الاسلامیه، ش1 (1388 ه . )،مدینه منوره: الجامعه الاسلامیه، فصلنامه.
23 ـ مجلة جامعة الملک عبدالعزیز: الاقتصاد الاسلامی، ش1 (1409 ه . )، جده: جامعه الملک عبدالعزیز، مرکز نشر علمی، سالانه (به دو زبان عربی و انگلیسی).
24 ـ مجلة کلّیه الدعوة واصول الدین، ش1 (1402 ه . )، مکه مکرمه: جامعة ام القری، سالانه.
25 ـ مجلة کلیة الشریعة والدراسات الاسلامیه، ش1 (1393 ه . )، مکه مکرمه: جامعة ام القری، دانشکده شریعت و تحقیقات اسلامی، سالانه.
26 ـ مجلة کلیة القرآن الکریم والدراسات الاسلامیه، ش1 (1393 ه . )، مدینه منوره: الجامعة الاسلامیه، دانشکده قرآن کریم و تحقیقات اسلامی، سالانه.
27 ـ مرآة الجامعه، ش1 (1402 ه . )، ریاض: جامعة الامام محمدبن سعود الاسلامیه، دانشکده تبلیغات، نیم ماهی.
28 ـ المسلمون، ش1 (1401 ه . )، جده: شرکت تحقیقاتی و انتشاراتی سعودی، هفتگی.
29 ـ نشرة معهد شؤون الأقلّیات المسلمه، ش1 (1397 ه . )،جده: جامعة الملک عبدالعزیز، دانشسرای امور اقلیتهای مسلمان، ماهنامه (به دو زبان عربی و انگلیسی).
30 ـ هذه سبیلی، ش1 (1398 ه . )، ریاض: جامعة الامام محمد بن سعود الاسلامیه، دانشکده تبلیغات.
31 ـ TheMuslimworldLeagueJournal، ش1 (1411 ه . )، مکه مکرمه: رابطة العالم الاسلامی، ماهنامه.
ضمنا سفارت آمریکا تنها سفارتخانه ای است که از سال 1410 ه . در ریاض هفته نامه ای با عنوان «أضواء علی الانباء» منتشر می کند.
|
