تجلی میثاق الهی ـ ابراهیمی
اشاره
مقاله حاضر عدالت مهدوی در منجی گرایی اسلامی را در مفهوم قرآنی میثاق الهی ابراهیمی تبیین می نماید. قرآن عمده نیروی خود را بر محور عدالت متمرکز میکند و خدای بزرگ منجی معصوم این عدالت حقیقی را خود هدایت می نماید (مهدی عج). این عدالت، نظامی را[3] به وجود می آورد که از دامهای معمول فریب کاری، که در طول تاریخ به نام نجات بخشی در پیشرفت انسان به سوی این کمال مطلوب بر سر راه بشر قرار گرفته و دیگر پیامدهای آن مسیر خلاف عدالت را پیموده است، بری و با عنایت به عصمت مجری عدالت، از هرگونه خطا مصون بوده و جهان شمول است.
منجی گرایی انتهای تاریخ در قرآن به صورت یک ساختار کلامی در مقایسه با انجیل «عهدجدید» جنبه بنیادی بسیار کمتری دارد. بحث قرآنی انتهای تاریخ بر محور شخصیتی یک موعود منجی انسانی در آینده که مبحث رستگاری شناسی مسیحیت بر پایه آن استوار گردید، متمرکز نمیگردد. قرآن با ارائه فرمول رستگاری ایمان ـ عمل ـ نتیجه هرگونه نیازی را برای مداخله انسانی، جز در نقش راهنما و رهبر الهی جامعه دینی (مهدی عج) که بشر را به چنین رستگاری هدایت فرماید نفی میکند. به علاوه، باید گفت که بذرهای امید به وجود منجی موعود و رهبری صالح عادل در اسلام، از نتایج اعتقاد قرآنی به آینده مطلوب انسانیت سرچشمه میگیرد. این آِینده مطلوب و امید آفرین، بخشی از وعده الهی به ابراهیم (ع) را تشکیل میدهد که قرآن نسلهای آینده فرزندان خلیل الرحمان (ع) را شایسته آن میداند.[4] قرآن کریم این رویداد عالم هستی را در عبارت زیر ادامه می دهد:
و اذ ابتلی ابراهیم ربه بکلمات فأتمهن قال انی جاعلک للناس اماماً قال و من ذریتی قال لا ینال عهدی الظالمین[. (بقره/ 124)
ویاد آر هنگامی که خداوند ابراهیم را به اموری چند امتحان فرمود و او همه را به جای آورد، خداوند به او گفت: من تو را به پیشوایی خلق برگزینم. ابراهیم عرض کرد این پیشوایی را به فرزندان نیز عطا خواهی کرد؟ خدا فرمود: (آری، اگر صالح و شایسته آن باشند) که عهد من هرگز به مردم ستم کار نخواهد رسید.
محتوای این آیه جوهره میثاق الهی با ابراهیم(ع) را می رساند و طرح الهی به تعیین و گزینش ابراهیم (ع)، بنده صالح عادل حق را به عنوان امام مردم بیان می دارد. خروج ظالمان از محدوده احراز رهبری جامعه بر توجه الهی درباره خطرهای سهمگین بی عدالتی که تحت حکومت رهبران غیرالهی پدیدار می گردد دلالت دارد. در انتصاب ابراهیم (ع) به عنوان پیامبر، توجه خداوندی به بشر، بیش از هدایت روحانی ـ اخلاقی انسان است و تعیین ابراهیم به امامت، ایجاد یک نظام مطلوب الهی را به رهبری شایسته امام منصوص ملهم الهی نتیجه می دهد.[5]
انتظار موعود نجات بخش قرآن، به ایجاد یک نظم اخلاقی در زمین مربوط می شود و این هدف عالی به وسیله آن دسته از رهبران هدایت شده الهی به سامان می رسد. چنین رهبرانی را خدای عالم قدرت می بخشد تا ثابت کنند که اراده الهی در تاریخ برترین اراده هاست و این مهم نتیجه وعده الهی به ابراهیم(ع) است. در این مفهوم خاص، انتظارات قرآنی در بیشتر موارد با باورهای انجیل درباره جهاد انسان به ایجاد نظم مطلوب که در آن خداوند گه گاهی با مداخله به دفع نیروهای ضد الهی می پردازد، هماهنگی دارد.
با اطمینان می توان گفت که حتی وقتی قرآن از مسیح به عنوان منجی یاد می کند، اعتقادات اسلامی در مورد پدیده نجات بخشی آینده تاریخ در قالب رجعت دوباره منجی انسان بیان نمی گردد.[6] بلکه امیدهای قرآنی به نجات بخشی به صورت یک جهاد پیگیر به منظور ایجاد جامعه عادلانه با رهبری هدایت یافته الهی بیان می شود. این مهم، جنبه اساسی میثاق ابراهیمی را باز می تاباند. درمقیاس وسیع، انگیزه مذهبی که در میثاق الهی با ابراهیم(ع) در مورد نظم عمومی ایده آل با هدایت امام شایسته عادل به وجود آمده است، جهت گیری سیاسی و اجتماعی را مشخص می سازد که در دو بیان تاریخی درباره منجی گرایی در مذاهب یهود و اسلام دیده می شود. وقتی که به اعتقاد منجی گرایی در قرآن می نگریم و در صدد مطالعه تطبیقی بر می آییم، آن را از نقطه نظر خاص مسیحیت ملاحظه می کنیم؛ زیرا در تاریخ صدر مسیحیت بود که نمونه نهضت موعودگرایی نجات بخش در سنت ابراهیمی به وجود آمد. در عین حال، در قرآن هم در بیشتر موارد، همچون تورات «عهد قدیم» نقش منجی جنبه ثانوی و اتفاقی دارد. از طرف دیگر، اهداف خداوندی در میثاق الهی با کنش ابراهیمی به صورت نیروی رانش در پشت دید موعودگرایی نجات بخش عمل می کند و استقرار تمام و کمال عدالت را بر سراسر زمین نتیجه می دهد. درنتیجه، این میثاق الهی، نقطه هم گرایی را در اعتقاد به موعود منجی جهانی در میان پیروان مذاهب ابراهیمی به وجود می آورد.[7]
مذاهب ابراهیمی راه کلی زندگی انسان را ارائه می دهند که هم به تمام پاسخ گویی و مسؤولیت انسانی را می طلبد و هر فردی باید به عنوان بخشی از تعهدات دینی خود به خدا آن را ادا نماید. در حالی که پاسخ گویی در امور دینی، بیانی فردی و خودمختار از رابطه شخص با خداست و در طول اطاعت حق قرار می گیرد و جنبه عمودی دارد، مسئولیت پذیری، عینیت خارجی دین داری است که انسان مؤمن را به دیگر انسان ها می پیوندد و در عرض دیگر افراد بوده و از جنبه افقی برخوردار است. در قرآن و انجیل، میثاق سبب می شود تا خدا خود به تعهد الهی خویش عمل کند و اسباب هدایت لازم را برای انسان فراهم آورد تا مسئولیت سازگاری با واجبات را در رابطه متقابل با جامعه (احترام به حیات، مالکیت، عدالت و غیره) به دوش کشد. به عبارت دیگر، این امر بر این فرض استوار است که پاسخ گویی معنوی به مسئولیت پذیری اجتماعی ـ اخلاقی می انجامد.
برای آن که راز منابع قرآنی، درک آینده نجات بخش انسان را کشف کنیم و بدانیم که آیا کتب آسمانی عبری و اسلامی در آخرت شناسی این جهانی، از یک مبنای روحانی و اخلاقی برخوردارند، باید رابطه پاسخ گویی و مسئولیت یا رابطه عمودی و افقی که سنت های ابراهیمی در بیعت ها و تعهدات مذهبی خود از آن الهام می گیرند را درک کنیم. در این نوشتار، بنیادهای منجی گرایی در مفهوم قرآنی میثاق مذهبی کشف میشود و بررسی ابعاد مقایسه ای و تطبیقی آن در کتب آسمانی مذاهب ابراهیمی در این زمینه به دیگران واگذار می گردد.
اعتقاد به موعود نجات بخش در مفهوم مداخله الهی در تاریخ انسانی از طریق تعیین انسان صالح هدایت شده (مهدی عج) که مردم را در آخر الزمان از ظلم و ستم رهایی می بخشد، جنبه برجسته مبحث رستگاری شناسی اسلامی را تشکیل می دهد. بیشک، مسلمانان صدر اسلام اعتقاد داشتند که حضرت محمد (ص)، در این موضع آخرت شناسی خاتم النبیین و پیامبر آخر الزمان است و انتظار داشتند تا انسانیت را به سوی ایجاد جامعه موعود ایده آل با رسالتی جهانی راهنمایی و هدایت کند. این توقعات نیز بخشی از گرایش های اصلاح طلبانه و احیاگرانه را در بین جوامع مسیحی ـ یهودی عربستان در قرون ششم و هفتم میلادی (قرن اول هجری) تشکیل می داد. مفاهیم قرآنی روز قیامت و علائم و ساعت را باز می تاباند و دوره ای از وحشت و ترس و بی نظمی را در آخر الزمان اعلام می دارد. این دوره در چارچوب های ایدئولوژیک و فرهنگی و معجزه ظهور منجی در رستگاری شناسی و آخرت شناسی مذهب ابراهیمی درک پذیر است.
تفسیر عمده این جهانی اسلام در ایجاد یک جامعه سیاسی ـ مذهبی موسوم به امت اسلام خلاصه می شود. امت اسلامی با عضویت همه کسانی که به خدا معتقدند و وحی الهی را از طریق حضرت محمد(ص) می پذیرند، شکل می گیرد. درنتیجه، اعتقاد مسلمانان به رهبر نجات بخش و موعود هدایت شده الهی (مهدی عج) از اقرار آنان به موقعیت حضرت محمد (ص) و رویکرد او به عنوان پیامبر هدایت شده ملهم الهی نشأت می گیرد که سرانجام امت ایده آل را به وجود می آورد. وحی اسلامی در ارزشیابی شرایط انسانی که مانع اجرای هدف غایی الهی برای انسانیت می شود خود را فعال می نگرد . تمدن انسانی، بنا به باورهای قرآنی، جهاد مستمر انسان علیه خودمحوری و خودخواهی های جزئی اوست که دو منبع عمده تعارض و نابودی انسان به شمار می آیند. این همان دشمنی است که از طریق «جهاد اکبر» باید بر آن چیره شد، پیش از آن که از طریق جهاد اصغر بتوان از عهده دشمنان خارجی سربلند بیرون آمد. دشمن داخلی نفس سرکش از ایجاد جامعه انسانی عادلانه و صلح جو جلوگیری می کند و مانع اصلی استقرار آن به شمار می آید، چنان که تجربه تاریخی هم به کرات آن را نشان داده است. رستگاری شناسی بیان اوضاع انسان بیچاره ناامید است که نیاز به حس نقادی به سرنوشت مشترک انسانی دارد تا حماسه انسانی جست و جوی عدالت و صلح را فراهم آورد. این بیان جوهره اصلی پدیده منجی گرایی انتهای تاریخ را در اسلام تشکیل می دهد.
در زمان های گوناگون در تاریخ، خداوند بزرگ مداخله می کند و نمونه های زنده ای را فراهم می آورد. پیامبران طبیعت حقیقی و کمال را از مجرای ایمان به خدا، به انسان یادآوری میکنند. در آخر الزمان، پس از آن که همه تلاش های انسانی به ناکامی گرایید و انسانیت خود را نیازمند احیای اخلاقی ـ روحانی دید و مسئولیت تاریخی خود را در ایجاد نظم الهی در زمین درک کرد، خدای بزرگ، عیسی (ع) را در معیت حضرت مهدی (عج) خواهد فرستاد. حضرت مهدی (عج) دین خالص را احیا خواهد کرد و باطل را خواهد زدود و از بندگان صالح خدا فریادرسی خواهد نمود. در این میان، انسان ها وظیفه دارند تا ماهیت اساسی و اصالت خویش را از مجرای تسلیم به خدا (اسلام) بازشناسند و به فرمان امام منصور (مهدی عج) گردن نهند. این نگاه تفسیر اخلاقی ـ معنوی منجی گرایی در اسلام را بیان می دارد.