به همین دلیل دستورات تربیتی اسلام با توجه به نیازها، ویژگی ها و علایق فطری بشر صادر شده است و پیروی از آن ها نقش مهمی در راستای پرورش فطری انسان ها دارد. در تعالیم اسلامی بر مواردی چون خمس، زکات، قرض، هدیه، انفاق، وقف، نذر، قربانی و روزی حلال بارها و بارها تاکید شده است و عمل به هر کدام از این دستورات در جای خود سعادت دنیوی و اخروی را برای مسلمانان به همراه خواهد داشت.
یکی از عمده ترین ویژگی های انبیا، پارسایان و پرهیزگاران عمل به تمام این دستورات در زندگی ازجمله طلب روزی حلال است. طلب روزی حلال شاید مهم ترین وجه زندگی اقتصادی یک مسلمان باشد زیرا در غیر این صورت، تمامی اعمال دیگر او در وجه اقتصادی زندگی اش زیر سوال می رود. با نگاهی به آیات قرآن درمی یابیم که خداوند بارها و بارها بندگان خود را به طلب روزی حلال و استفاده از نعمت های خداوندی دعوت کرده است. حضرت علی(ع) نیز یکی از ویژگی هایی که برای پارسایان بیان می کنند، طلب روزی حلال است. اسلام همواره در نیازهای مادی و معنوی اصل تعادل و توازن را رعایت کرده است؛ از این رو حکم می کند که در نیایش های خود به نعمت های دنیا نیز توجه داشته باشیم. امام صادق(ع) این دعای دوجانبه را چنین تعلیم داده اند؛ از خدا در دنیا بی نیازی و عافیت و در آخرت آمرزش الهی و بهشت را بخواهید.
کسب روزی حلال نه فقط برای به دست آوردن تمتعات دنیوی بلکه وسیله قربت برای بندگان خداست. بنده مسلمان فقط پس از کسب روزی حلال است که به ادای خمس و زکات و نذر و قربانی می پردازد و از روزی خود انفاق می کند. بنابراین روزی حلال نقش مهمی در رسیدن به سعادت دنیوی و اخروی دارد.
در این باره با دکتر علیرضا شریفی، عضو پژوهشگاه تعلیم و تربیت، گفت وگو کردیم. وی درباره روزی حلال می گوید: هر امری که در اسلام از آن به عنوان یک ارزش یاد شده، در کنار آن شاخصی قرار داده شده است. در دین اسلام، مال و ثروت و شیوه رفتارهای اقتصادی تقسیم بندی شده است و مجموعه دستورات اقتصادی اسلام در این زمینه، شبکه گسترده اقتصاد اسلامی را تشکیل می دهد. یکی از مهم ترین مباحث اقتصادی در اسلام تقسیم بندی درآمد به حلال و حرام است. در واقع حلال و حرام دو سر یک طیف است که بین این 2 طیف رفتارهای اقتصادی جامعه شکل می گیرد. هیچ کجای این طیف در دین اسلام مغفول نمانده و شاخص هایی برای هر یک از رفتارهای اقتصادی بیان شده است. شاخص های مال حلال و حرام در قرآن، احادیث و روایات انبیا و اولیا فراوان ذکر شده که از حوصله بحث ما خارج است؛ اما عصاره این گفتارها این است که درآمدی که فرد به دست می آورد باید با یک سری اصول اساسی در دین اسلام مطابقت داشته باشد. به عنوان مثال مسلمان حق ندارد درآمدی را که از طریق ظلم به دیگری به دست آمده است، کسب کند یا درآمدی که زندگی دیگران را به خطر انداخته باشد. جالب این که حلال و حرام را هم در تولید مال و هم در مصرف مال با واژه هایی نظیر اسراف و تبذیر داریم.
روزی حلال در واقع طبق قوانین اسلامی تولید می شود و به مصرف می رسد و همین روزی است که انسان را به کمال می رساند. اسلام پس از توصیه و چگونگی طلب روزی حلال، درآمد مسلمان را تقسیم می کند و بخشی از آن را برای خدمت به محرومان و مستضعفان اختصاص می دهد و اگر بنده مسلمان به این توصیه بی توجهی کند، مال حلال او حرام می شود؛ مثل ثروتی که زکاتش پرداخت نشده باشد.
وی به مباحث روان شناختی روزی حلال اشاره می کند و می گوید: در دین اسلام بارها تاکید شده است که روزی حلال به تربیت فرزند صالح منجر می شود. به عبارتی اسلام فقط روی تولید مال تاکید نکرده بلکه مصرف آن را هم مورد تاکید قرار داده است. بارها و بارها در دین اسلام گفته شده است که اگر می خواهید فرزندان صالح و سالمی تربیت کنید، به آن ها لقمه حلال بدهید. اتفاق قوانینی که در حوزه مصرف ثروت آمده، بسیار بیشتر از حوزه تولید است به یک دلیل مشخص، که آن هم این است که در حوزه تولید، فرد است که به تولید مال می پردازد اما در حوزه مصرف فرد آن چه را که تولید کرده است، به تنهایی مصرف نمی کند و دیگران هم از آن استفاده می کنند. بنابراین دستورات اسلام در این زمینه شدیدتر است.
دکتر شریفی ادامه می دهد: دامنه روزی حلال به تمام ابعاد زندگی انسان کشیده می شود و قوانین اسلامی در این باره متعدد و گسترده است. مثلا صرف مال یا غذایی که شبهه ناک است یا مصرف درآمدی که از راه حرام به دست آمده برای خانواده ای که چاره دیگری ندارند، فارغ از اشکال است، اما توصیه شده با کسانی که درآمد شبهه ناک دارند، کمتر رفت و آمد کنید، انجام صله رحم بدون اشکال است اما تا حد امکان از مال او نباید استفاده شود. بنابراین بخشی از روزی حلال همانی است که ما تولیدکننده آن هستیم و بخش دیگر همان است که ما مصرف کننده آن هستیم. برای تمام این موارد، اسلام احکام قاطعی دارد که برای همه ما لازم الاجر است. طبیعی است که هر مسلمانی باید برای کسب روزی حلال دقت کافی به خرج دهد و معیار سنجش را بداند. دکتر شریفی می گوید: کسانی که کارمند شرکت ها، ادارات، نهادها، سازمان ها و غیره هستند، شرح وظایف دارند. فرد در صورت انجام شرح وظایف در واقع طلب روزی حلال کرده است. اما وقتی فردی بخشی از وظایف شخصی را که به عهده اش گذاشته اند، عالمانه و عامدانه انجام نمی دهد یا به دیگران واگذار می کند یا از زیر بار مسئولیت های محوله فرار می کند، روزی که به دست می آورد، شبهه ناک می شود. در این راستا می توان امکاناتی را که در اختیار فرد قرار می گیرد، نیز به بحث اضافه کرد که آن هم بستگی به خود فرد دارد. از گذشته های دور ایرانیان به لقمه حلال اهمیت زیادی می دادند و نقش آن را در تربیت فرزندان صالح و سالم قطعی می دانستند و معتقد بودند خانواده هایی که از راه حرام مال و ثروت به دست می آورند، نمی توانند فرزندان شایسته و سالمی تحویل اجتماع دهند. همان گونه که گذر زمان و پیشرفت علم پرده از رازهای نامکشوف بسیاری از قوانین اسلامی برداشته، ممکن است روزی بشر بتواند به نقش اساسی روزی حلال در تربیت انسان نیز پی ببرد.
پیشوایان ما با گفتار، عمل و تشویق همواره پیروان خود را به تلاش برای طلب روزی حلال سوق داده و حلال بودن را ویژگی لازم درآمد دانسته اند. از این نکته استفاده می شود که هر قدر دامنه درآمدهای حلال گسترش یابد و شناسایی شود و مورد استفاده سطوح مختلف جامعه با توانایی ها، سلیقه ها، تخصص ها و امکانات مختلف قرار گیرد، به طور طبیعی نظام مالی و اقتصادی سالمی بر جامعه ساری می شود و راه های نامشروع کسب درآمد از بین می رود و یا به حداقل می رسد، اهمیت جایگزین کردن راه های روزی حلال به حدی است که امام صادق(ع) می فرمایند: شمشیر زدن و جنگیدن آسان تر از به دست آوردن روزی حلال است.
