راهکارهای تربیت کودک با مهرورزی و محبت

مهندسی ژنتیک می‏تواند به والدین کمک کند تا نابهنجاری‏های کروموزومی منجر به، اختلال در سلامت جسمانی در دوره بارداری را شناسایی کند؛ اما هیچ علمی نمی‏تواند، خلق وخوی کودک را در زمان جنین بودنش پیش‏بینی کند.

زوجین در هنگام آشنایی، توجهی به ترکیب خلق وخوی‏شان بر زنجیره وراثتی نسل بعدی خود ندارند.

وراثت و تربیت دو عامل مهم در شکل‏گیری خلق وخوی افراد می‏باشند؛ بنابراین اگر علمی وجود ندارد تا پیش‏بین وضعیت روانی و عاطفی فرزند باشد، با راهکارهای تربیتی، والدین می‏توانند برخی از تغییرات را در بعد عاطفی و روانی کودکشان ایجاد کنند.

اینکه افراد در فعالیت روزمره پرانرژی، هوشیار و خوشبین باشند، مطلوب جامعه آرمانی است. والدین همیشه در آرزوی داشتن فرزندان هوشیار، پرانرژی و خوشبین هستند تا موفقیت و خوشبختی آنان را ببینند.

شناخت خلق و خوی و هیجانات در طول دوره‏های رشد و اینکه در هر دوره با هر یک چگونه می‏بایست برخورد کرد، والدین را در شکل‏دهی خلق وخوی و مدیریت هیجانات فرزندشان یاری می‏رساند. با شناسایی نیازهای روحی هر انسان در دوره‏های رشد از جنین تا پایان دوران کودکی و نحوه پاسخگویی به این نیازها می‏توان از مشکلات جبران‏ناپذیر در دوره‏های بعدی زندگی جلوگیری کرد. هر دوره رشد نیاز مختص خود را دارد که در صورت عدم پاسخگویی موجب انحراف از مسیر تربیت افراد پرانرژی، هوشیار، خوشبین و خلاق می‏شود.

دوره پیش از تولد

جنین تک سلولی، موجودی کنش‏پذیر است، واکنش به کنش‏های دوران جنینی را پس از تولد بروز می‏دهد، ترس، خشم، نفرت و غم، تجربه‏های ناخوشایند هیجانی هستند که هورمون‏های ویژه خود را در سراسر بدن مادر منتشر می‏کنند. جنین از طریق خون، گیرنده این هورمون‏ها می‏باشد. مادر خشمگین با ابراز خشم بر اطرافیان یا هر چیزی خشم را برون می‏ریزد، اما جنین در این دوران ابزار ابراز خشم را ندارد.

برخورداری مادر از محیطی آرام و مصون از تجربه هیجانات ناخوشایندی که ذکر شد ضروری است. مدیریت هیجان برای ادراک شدت‏های پایین این هیجانات و کم کردن طول مدت تجارب می‏تواند، صدمات و آسیب‏های وارد به جنین را کاهش دهد. هیجانات ناشی از موقعیت‏های متفاوت به دلیل ویژگی‏های موقعیت ناخوشایند تجربه می‏شوند که مادران می‏توانند بازنگری مجدد داشته باشند و تصمیم‏گیری‏های مهم را با کمک مشاور انجام دهند؛ برای مثال: ترس و نگرانی‏های ناشی از موقعیت پرورش فرزند با آموزش و پرسش اصل موقعیت را روشن می‏سازد و نگرانی را کمتر می‏کند. ارزیابی منفی شخصی از هیجانات نیز می‏تواند تجربه هیجانات را ناخوشایند سازد، در این هنگام مشاوره با فرد دیگر و گرفتن نقطه نظرات وی ارزیابی‏های منفی را به تعادل نزدیک می‏کند.

روابط با افراد خونگرم، پرانرژی و بامحبت مادران باردار را در تجربه کردن ایام بارداری آرام یاری می‏رساند.

بازشناسایی زیر فهرست‏هایی از ترس‏ها، خشم‏ها، نفرت‏ها و غم‏ها که هیجانات ناخوشایند هستند؛ همچنین فهرست ساختن از شادی‏ها، علاقمندی‏ها و آنچه آرامش‏بخش است، سپس تفکر در خصوص موقعیت‏های ایجادکننده این هیجانات، و بازنگری در ارزیابی‏ها می‏تواند نگرش جدیدی را بازآفرینی کند. مادر باید در این دوره به عوامل شادابی و

نشاط و آرامش توجه کند، بنابراین تقویت کردن افکار مثبت و برنامه‏ریزی برای آینده روشن و تکرار عبارات امیدبخش به مادر کمک می‏کند تجربه‏های خوشایندی داشته باشد. علاقمندی‏های غیر قابل دسترس موجبات ناامیدی مادر می‏گردد. توجه داشتن به این مطلب که علاقمندی متوقف نمی‏شود، تنها جهت و شدتش تغییر می‏کند؛ متمرکز کردن جهت علاقه به سوی فرزندی که در راه است؛ تفکر در اینکه تفاوت مادران گونه انسانی با حیوانات در قدرت عشق مادران است. مهرورزی عاشقانه مادر مقدس است اما محبت حیوان به فرزندش غریزی می‏باشد و تصور لحظات پرورش فرزندش و لذت پیش‏رو، موجب شدت علاقه و امیدواری مادر می‏گردد.

عدم توجه به کنترل شدت هیجانات و کم نکردن آن مانند: ترس، خشم، نفرت و غم و تجربه بلندمدت این هیجانات ناخوشایند به استرس هیجانی تبدیل می‏شود و نوزادان در معرض این خطرات قرار می‏دهد: سقط جنین، زودرسی، کم وزنی هنگام تولد، بیماری تنفسی، شکافتگی مادرزادی خط میانی سقف دهان و ... تنگی باب‏المعده تنگ شدن خروجی معده نوزاد که باید از طریق جراحی درمان گردد تصور اینکه حالت بدن در تجربه‏های ناخوشایند ناشی از استرس هیجانی، بدن را در چه وضعیتی قرار می‏دهد، و جنین به عنوان موجودی کنش‏پذیر واقعیت را بیشتر روشن می‏کند. برای مثال ترس و اضطراب خون را به سایر اندام‏ها می‏رساند تا در وضعیت حمله و یا دفاع قرار گیرند، خون‏رسانی به رحم کاهش می‏یابد، در نتیجه جنین، اکسیژن و مواد غذایی کمتری دریافت می‏کند، ورود هورمون‏های استرس‏زا به جنین موجب تندخویی و اختلال‏های گوارشی پس از تولد نوزاد می‏شود.

از تولد تا سه سالگی

الف) از تولد تا یک سالگی

از لحظه زایمان نوزاد دیگر کنش‏پذیر نیست، به محیط خود واکنش نشان می‏دهد، با جیغ و گریه به دنیا پا می‏گذارد، تغییر محیط موجب می‏شود، نخستین تنفسش با گریه همراه گردد. گریه محرک پیچیده‏ای است که از لحاظ شدت فرق می‏کند، از ناله تا پیام ناراحتی تمام عیار نوسان دارد. نیازهای جسمانی موجب گریه‏اش می‏شود، تغییر دما، گرسنگی، درد، بهداشت (تعویض پوشک) و خستگی خواب‏آلودگی نیازهای نخستین او می‏باشد.

پاسخگویی سریع و به انتظار نگذاشتن موجب قطع سریع گریه‏اش می‏شود. البته همراه کردن پاسخگویی‏ها با مهر و محبت، نوازش و سخن گفتن مادر توانسته است، نوزادان بدقلق و ناآرام را نیز خوش‏خلق و آرام کند. بنابراین تأثیر محبت، نوازش و سخن مهربان مادر به هنگام عملیات‏های ساده بسیار زیاد است، نوازش بدن و پوست نوزاد آرامش روحی و روانی مادر و نوزاد را همزمان تأمین می‏کند.

با انجام آزمایشاتی در آمریکا دانشمندان به این مطلب رسیدند که نوزادان از دو هفته آخر بارداری به صدای مادر خود حساس هستند، اگر مادران در دو هفته آخر داستانی را با صدای بلند خواندند نوزاد پس از تولد به صدای مادر و همان داستان حساسیت نشان دادند.

در دین مقدس اسلام، تلاوت قرآن، زیارات و ادعیه بسیار تأکید شده است. مادر می‏تواند با خواندن این موارد تأثیرات ویژه‏ای بر جنین بگذارد. حتی اگر مادران عباراتی که برایشان انرژی‏بخش یا امیدآفرین است را با صدای بلند و لحن آرام تکرارکننده موجب آرامش خود و نوزادشان می‏شوند.

بعد عاطفی و روانی مانند جسم نیازمند توجه است و بذل توجه و محبت موجب تقویت و رشد عاطفی کودک می‏شود البته دانشمندان، محبت و تحریک عاطفی را برای رشد جسمانی ضروری می‏دانند. عدم دریافت محبت و توجه عاطفی در رشد جسمانی اختلال ایجاد می‏کند، همچنین مشکلات شناختی و عاطفی ماندگار نیز پیامد اختلال رشد جسمانی خواهد بود.

صبر و تلاش دو عامل مهم برای محبت کردن مادر به کودک است، مادران صبور، مهربان و پرتلاش در مهرورزی، فرزندانی آرام و سازگار دارند که این به نفع خود مادر هم هست، مادران کودکان ناآرام، احساس عدم شایستگی در خود را باید تحمل کنند، گریه‏های کودک نیز منجر به ناراحتی دیگر برای مادر می‏شود.

عزت نفس و اعتماد به نفس از تولد تا یک سالگی توسط رابطه گرم، پر مهر و پذیرای مادر ایجاد می‏شود.

بی‏اعتمادی در صورتی روی می‏دهد، که نوزاد برای برآورده شدن نیازهایی مانند: تعویض پوشک، تغذیه و خواب انتظار طولانی بکشد و یا در هنگام پاسخگویی به نیازهایش با مهربانی پذیرایش نباشند. مهربان نبودن مادر، بی‏رحمانه برخورد کردن مادر، موجب بی‏اعتمادی کودک به افراد بزرگسال و دنیای اطرافش می‏شود که زمینه ایجادی بستر جرم‏خیزی کودک در آینده است.

ب) از یک سالگی تا سه سالگی

در این دوره، مهارت گفتاری کودک رشد بهتری پیدا کرده است، و کم کم کلمات و عباراتی بیان می‏دارد. نیاز این دوره از لحاظ روانی، «خودمختاری» می‏باشد. همزمان با این دوره والدین از کودک انتظاراتی دارند، مانند: غذا خوردن با قاشق و چنگال، کمک کردن در جمع‏آوری اسباب‏بازی‏هایش، پوشیدن لباس و استفاده درست از سرویس بهداشتی.

کودکان اظهارات خود را با گفتن «نه!» و «خودم می‏توانم انجام دهم» به پدر و مادر اعلام می‏کنند، آنها نیازمند آن هستند که خود بیاموزند و امتحان کنند و خودمدارانه وارد عمل شوند والدین اگر فرصت کافی به کودک بدهند، تا خطاهایش را تصحیح کند، با مهربانی به او آموزش دهند و کودک را به باد انتقاد با لحن مهربان نگیرند؛ پس از سه سالگی شاهد انجام موارد فوق و همچنین مهارت‏های دیگری که انتظار انجامش را از کودک نداشتند، خواهند بود.

در مجموع اعتماد و خودمختاری از تربیت عاشقانه و انتظارات معقول، برای کنترل مشکلات در آغاز سال دوم زندگی به وجود می‏آیند.

خودمختاری موجب رفتارهای سازگارانه با محیط، روابط صمیمی با دیگران، حل مسائل زندگی به صورت خلاق، پرانرژی و امیدواری فرد به آینده در دوره بزرگسالی می‏گردد.

ج) از سه سالگی تا شش سالگی

کودکان از سه سالگی با بیان هر چه که دوست دارند یا ندارند؛ با عقاید تازه، با دفاع از تمایلات خود، با ترکیب آنچه از بزرگترها در درستی یا غلط بودن چیزی شنیدند، رابطه جدیدی را با بزرگسالان برقرار می‏کنند.

اریکسون دانشمند و روانشناس معروف آلمانی، اوایل کودکی را دوره «شکفتن عمیق» نامید. کودکی که در دوره رشد قبلی، با تربیت عاشقانه، به خودمختاری و اعتماد به ارتباط گرم با والدین رسیده، آرامتر است؛ سازگاری بیشتری دارد و انرژی خود را برای حل برخی تعارض‏ها آزاد می‏کند. کودک همزمان نیاز روانی دیگری دارد به نام «ابتکار»، این واژه در علم روانشناسی به معنای متکی به خود، شجاع و بلندپروازی است. تکالیف و مهارت‏های جدید را امتحان می‏کند، می‏خواهد از پس آن برآید. نیازمند آموزش است، که با همراهی گروه همسالان و یا والدین، خود به خود آموزش را می‏گیرد.

کودکان امروز اسباب‏بازی‏های رنگارنگ و متنوع دارند، اما متأسفانه هم بازی به نام پدر و مادر ندارند.

بازی وانمود کردن به پلیس شدن، دکتر شدن و معلم شدن نشان از جستجویش برای یافتن الگوهای رفتاری نقش‏های اجتماعی‏اش در آینده است، تا پیوندش با جامعه اطراف گسترده شود. پدر و مادرانی که در این بازی‏ها مشارکت دارند، به کودکان در پیدا کردن الگوهای صحیح از نقش‏های اجتماعی یاری رسانده‏اند.

کودک درباره خودش فکر می‏کند، ویژگی‏های ظاهری‏اش مانند: لباس، نام، اسباب‏بازی‏هایش و رفتارهای روزانه‏اش، درک عینی او از خود است. پدر و مادری که کودک را یاری کند تا ویژگی‏های روحی مانند، مهربانی، نظم و هر ویژگی خوب را به فهرست کودکش اضافه کند و بیان صریح اینکه: «تو مهربانی»، «تو منظمی» و «خوب کمک می‏کنی» و ...، دایره اطلاعات کودک از خودش را افزایش می‏دهند.

کودک در این دوره از هیجاناتش نیز سخن می‏گوید، اینکه چیزی موجب ترس یا خوشحالی‏اش می‏شود و یا چه چیزی را دوست دارد. والدینی که سعی می‏کنند با پرسش و بازی، ترس‏ها، خوشحالی‏ها و غیره ر اپیدا کنند، یا به دنبال روش‏هایی باشند تا به عوامل شادی و علاقمندی کودکشان بیفزایند؛ با کارهای کوچکی به کودک در شناخت هیجاناتش کمک کرده‏اند.

کودک نسبت به اشیاء و والدین احساس مالکیت دارد مثل «این اسباب‏بازی مال خودم است.» و یا «مامان خودمه» تلاش‏های اولیه کودک برای تملک بیشتر اشیاء و والدین، علامت خودخواهی نیست، بلکه نشانه پرورش «خودمداری» است. «خودمداری» مرزهای بین کودک و دیگران را روشن می‏کند.

«خودمداری» اشاره به «من چه هستم» دارد. دعواهای کودکان بر سر تصاحب اسباب‏بازی، دعوای «موجودیت و فردیت من» و «موجودیت و فردیت دیگری» است و اینکه هیچ کس نمی‏خواهد، وجودش و جانش تهدید شود. بزرگسالان می‏بایست در هنگامه این دعواها این نکته مهم را دریابند و با اشاره و تأکید بر مالکیت کودک، ابتدا کودک را از احساس ناامنی به احساس امنیت سوق دهند در چنین مواردی، این عبارت کارساز است: «بله این اسباب‏بازی مال توست.» و سپس بپرسند و اجازه بخواهند: «مایل هستی و اجازه می‏دهی به فرد دیگری بدهی؟» اگر «نه» شنیدند، کودک دیگر را به سمت چیز دیگری توجه دهند و به «نه» صاحب اسباب بازی احترام بگذارند.

کودک خود را شایسته و توانا در انجام مهارت‏های جدید فرض می‏کند، ارزیابی‏اش از شایستگی‏اش بیش از واقعیت است. این احساس شایستگی، همان «عزت نفس» کودک می‏باشد. کودک می‏فهمد شکست در یک موقعیت، به موفقیت در موقعیت دیگر تبدیل می‏گردد. همراهی عاشقانه، صبورانه و تشویق به انجام مهارت جدید مانند بریدن کاغذ با قیچی، دوچرخه‏سواری، شستشوی لباس عروسک و نقاشی، کودک را به توانایی‏هایش معتقد و مطمئن می‏کند.

کودک در تمامی مراحل انجام مهارت جدید، با تحسین‏های ساده‏ای مانند: «خوب قیچی را در دست گرفتی.» «فرمان دوچرخه را خوب گرفتی.» و «حالا ادامه بده.» بهترین پاداش را دریافت می‏کند.

رفتارهای ساده پرکارکرد

کودک از سه سالگی تا شش سالگی می‏بایست دائم نسبت به عشق و علاقه‏مندی مادرش به او مطمئن شود. بوسیدن، نوازش و بغل کردن کودک با عبارات: «دوستت دارم.» و «تو عزیز من هستی.» و ... موجب این اطمینان می‏شود.

در صورتی که مادر و پدر انتظاری داشت و کودک نتوانست انتظار آنها را برآورده سازد، معمولاً بدترین و مرگ‏بارترین تنبیه جمله «دوستت ندارم» است. اما به جای این کار باید توجه کودک را جلب کرد: «خودش همیشه دوست داشتنی است، اما اگر کارش هم درست انجام دهد، کارش هم دوست‏داشتنی می‏شود.»

ایجاد استرس‏های هیجانی و یا تهدید با جمله «دوستت ندارم» در درازمدت و یا محیط‏های خانوادگی پر استرس باعث ایجاد بیماری‏های تنفسی، روده‏ای و بروز صدمه‏های بیشتری در کودک و رشد او می‏شود.

کلام آخر:

تلاش براین بود تا در تمامی دوره‏های رشد با توجه به نقشه عاطفی روانی کودک و وظایف پدر و مادر، مطالبی بیان گردد. حال در آخر تأکید می‏شود که دانشمندان روانشناس، تأثیر محبت پدر و مادر در کودک را فراتر از امکانات رفاهی و اقتصادی تخمین زده‏اند. فرصتی که والدین در طول شش سال بدون حضور سایر نهادها دارند، اینکه می‏توانند عشق‏آفرین باشند و تکلیف انسانی خود را به خوبی انجام دهند، قابل توجه است. همچنین پایگاه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مهم نیست؛ زیرا محبت از درون سرچشمه می‏گیرد و ابزار ابراز عشق به کودک، کلام نگاه و نوازش و بغل کردن است که در قدرت همه انسان‏ها می‏باشد.

کودک لباس پر زرق و برق گرانقیمت بدون مهر را دوست ندارد و جویای مهر است. اما یک لباس ساده و کهنه که همراه تحسین‏های ساده‏ای مثل: «چقدر زیبا شدی» و «این لباس به تو خیلی می‏آید.» همراه است در نظرش به لباس پادشاه رویاهایش تبدیل می‏شود.

اسباب‏بازی‏های گرانقیمت رنگارنگ به تنهایی ارضایش نمی‏کند، اما بازی با پدر و مادر بدون هیچ اسباب‏بازی، بهترین لحظات را برایش رقم می‏زند.