استعدادهای ناشناخته حوزه

خود را مسلط به علم کنید

شما طلبه ی جوانی هستید در مدرسه ی آقای آخوند، یا مدرسه ی زنگنه، یا مدرسه ی مرحوم آقای آقاشیخ علی دامغانی، و دارید در همدان، در ملایر، در فامنین و هر جای دیگر درس می خوانید. اگر بحث سیاست های جهانی و استکبار جهانی و آمریکای با آن عظمتِ ظاهری بشود و بگویند اینها با شما مخالفند، شما نباید بگویید مگر من چه کسی هستم که با من مخالفند؛ من یک طلبه ی گوشه ی مدرسه ی آقای آخوند در همدان هستم. من می خواهم بگویم این فکر اشتباه است. اینها با یک یک شما نه تنها مخالفند، بلکه دشمن اند. به هر کدام از شماها به چشم منبعی برای روشنگری و افشاگری نگاه می کنند؛ که اگر این منبع فعال شود و کار بکند و باطن و استعداد و ظرفیت خودش را بروز دهد، کار بر استکبار دشمن دشوار خواهد شد. از نظر آنها هر یک از شما بالقوه یک امام خمینی هستید.

بیانات در دیدار جمعی از روحانیون استان همدان 15/4/1383

تولید فکر و علم

برای این که انسان به قلّه برسد، راه وجود دارد؛ باید آن راه را شناخت. هیچ مانعی ندارد که ما یک نقشه ی راهنما داشته باشیم و بگوییم راههایی که به قلّه می رود، اینهاست و این نقشه ی راهنما را در جیبمان نگه داریم و از آن حفاظت کنیم. این کار به معنای این نیست که ما متحجّریم، بلکه به معنای این است که ما عاقلیم و می دانیم که بدون این نقشه ی هدایت، حرکت کردنِ نااندیشیده ما را به سقوط منتهی خواهد کرد. بنابراین، این کارها لازم است. امروز ما احتیاج مبرمی داریم به این که تفکر آزاداندیشانه - که با آن فرهنگ و علم تولید خواهد شد و گسترش و توسعه ی واقعی پیدا خواهد کرد - در جامعه رشد پیدا کند و بتواند استعدادهای افراد را به سمت خود جذب نماید. امیدواریم که عناصر مستعد، با همّت و با توکل - چه در حوزه، چه در دانشگاه و چه در مجموعه هایی مثل مجموعه ی شما - قدر این کارها را بدانند.

بیانات در دیدار جمعی از اعضای انجمن قلم 8/11/1381

مغتنم شمردن فرصت جوانی

از این فضای معنوی، مواریث و یادگارهای معنوی ای که در این فضا انباشته است، استفاده کنید. مرحوم سید حسین رضوی، از همین آستان مقدّسه و از علمای اوایل قرن چهاردهم است که از حالاتش نقل می کنند، مثلاً در قنوت نماز وتر، دعای «ابی حمزه» را از ابتدا تا انتها می خوانده است! چنین عابدان و زاهدانی را این حوزه تربیت کرده است. من از بزرگان حوزه خواهش می کنم، درس اخلاق و تهذیب را برای جوانان مستعد، روشن و نورانی - که در این حوزه فراوان هستند - جدّی بگیرند. پس، نکته ی اوّل مغتنم شمردن این فضا، جوانی، فراغت و نورانیتی است که بحمداللَّه در شما وجود دارد، و این فرصتْ پایه ی همه چیز است.

نکته ی دوم را که باز مربوط به همین ویژگیهاست و باید به شما عزیزان عرض کنم، اغتنام فرصت برای کسب علم و مجهّز شدن به سلاح فکری است. استعدادها نباید در این حوزه هدر برود. البته، این قضیه دو بخش دارد: یک بخشِ آن مربوط به نظام حوزه است و بخش دیگر به خود طلبه مربوط می شود. نظام حوزه، نقش زیادی در جلوگیری از اتلاف وقت طلبه دارد. کتاب درسی خوب، نظام آموزشی درست و منطقی، فرصتهای آموزشی مناسب، قرار دادن صحیح و منطقی درسها در کنار هم - که همین، جزوِ نظام آموزشی است - کم کردن تعطیلات حوزه و مسائلی از این قبیل به مسئولان و گردانندگان امور حوزه مربوط می شود.

بیانات در دیدار جمعی از روحانیون 16/9/1374

استعداد و شوق فقاهت

فرض کنید اگر پانزده هزار طلبه در قم وجود داشته باشد، بر اساس ضابطه ی قبلی، حدود هزار نفر از آنها را گزینش کنیم تا فقیه و مجتهد بزرگ تربیت شوند. البته این کار باید در زمان و وقت خودش انجام گیرد. مثلاً یک دوره ی بیست ساله را در نظر بگیریم که طبیعتاً هر سال، جمع جدیدی اضافه خواهند شد و جمع دیگری هم خارج خواهند گردید؛ ولی میانگین تقریباً همین بیست سال است. این افراد باید افراد مستعدی باشند که استعداد و شوق فقاهت داشته باشند و اهل انصراف از فقاهت نباشند. باید اینها را گزینش کرد و روی آنها کار ویژه ی فقاهتی انجام داد. از بین اینها، مدرّسین و مؤلّفینِ بزرگِ فقه و مراجع تقلید در خواهند آمد. هزار نفر فقیه، کم نیست که این حوزه بتواند در ظرف مدت بیست سال بیرون بدهد. این، خیلی زیاد است.

بیانات در دیدار جمعی از نخبگان حوزوی 13/9/1374

برکات فضلای جوان در حوزه

حوزه باید گواهی و تصدیقِ بدهد. من یک بار دیگر هم این نکته را گفته ام. تصدیق اجتهاد یکی از چیزهایی است که از قدیم در حوزه بوده است؛ امروز هم چیز خیلی خوبی است. بعضی از آقایان خیال می کنند که اگر ما بخواهیم درس طلبه ای را ارزشیابی کنیم، باید بگوییم این سطح از تحصیل در حوزه با فلان دوره ی دانشگاهی - مثلاً لیسانس یا فوق لیسانس یا دکترا - معادل است. لزومی ندارد این کار را بکنیم. دروس حوزه یک چیز است و دروس دانشگاهی چیز دیگر. البته ممکن است این کار در جای خود لازم باشد. مثلاً ممکن است این شخص بخواهد در بعضی از دستگاه های اداری که احتیاج به مدرک دارند، مشغول به کار شود. طبیعی است که باید بدانند مدرک این فرد چقدر ارزش دارد. لیکن مسأله ی نیاز حوزه فراتر از اینهاست. ما انواع روحانیون در سطوح گوناگون و با تخصّصها و تواناییهای مختلف نیاز داریم. استعدادها مختلف است. باید استعدادها شناخته شود، درسها خوانده شود، دوره ها از هم تفکیک شوند و فضلای جوان در حوزه به کار گرفته شوند؛ چون برکات زیادی از این گروه عاید خواهد شد.

بیانات در آغاز درس خارج فقه 14/6/1374

ضرورت تحول آموزشی حوزه در سطوح مختلف

مدیریت محترم، در برابر خود مسائل و مشکلات فراوان و نیز حوادث پی در پی و متوقع و نامتوقع خواهد یافت، که شایسته است در این میان، نخستین مهم خود را تشخیص اولویتها و فوریتها قرار دهد. برخی از این مسائل عبارتند از: طبقه بندی مراحل تحصیلی طلاب در قم؛ تعیین رشته های اختصاصی و مواد درسی آن؛ تهیه کتب درسی مناسب و در صورت امکان تغییر در کتب درسی کنونی؛ تعیین مدارسی برای رشته های مختلف، که طبق برنامه های درسی معین اداره شوند و مدارس ویژه برای تربیت افرادی جهت اشتغال در مشاغل خاص یا متناسب با روحانیان؛ تعیین پایان نامه ها و شهادات مخصوص حوزه ی علمیه، برای درجات مختلف علمی؛ شناسایی استعدادهای برجسته برای تحقیق یا تحصیل، و تهیه امکانات برای پرورش آنها؛ رسیدگی به وضع معیشتی طلاب و تأمین ضروریات مشترک از قبیل مسکن و مدرس و بیمارستان و غیره؛ تدوین مقرراتی برای کیفیت زیست عمومی طلّاب؛ فراهم آوردن حوزه های درس اخلاق و ترویج معنویت و سلوک روحانی و روحیه ی زهد و عفاف و ساده زیستی و امثال آن در حوزه؛ تأسیس واحدهای علمی با گرایش های نو و ابتکاری و کمک به هر آنچه از این قبیل در حوزه هست؛ تشکیل مدارس ویژه ی تربیت مبلغ و مدرس برای داخل و خارج کشور، و مسائل متعدد دیگری که هر یک اهتمام و تدبیر و برنامه ریزی و پیگیری ویژه ای را می طلبد.

پیام به جامعه ی مدرسین حوزه علمیه قم به مناسبت تشکیل شورای سیاستگذاری حوزه 24/8/1371

شناسایی و طبقه بندی استعدادها

استعدادهای درخشان را در میان حوزه جمع آوری و طبقه بندی کنیم؛ این از کارهایی است که امروز در دنیا رایج است. نمی شود بگوییم که این درس هست؛ هرکس می خواهد بیاید، بیاید؛ هرکس هم نمی خواهد، نیاید؛ ما این طوری درس می دهیم و ملاحظه ی اضعف مأمومین را می کنیم! مگر چنین چیزی می شود؟ باید برای اقوای مأمومین هم یک درس ویژه گذاشت. استعدادها باید شناسایی و طبقه بندی بشود؛ آن استعداد درخشان برکشیده شود و به او آموخته شود و از او استفاده شود؛ اینها کارهایی است که در جمله ی کارهای جدید قرار می گیرد؛ اینها باید در حوزه انجام بگیرد.

بیانات در دیدار جمعی از روحانیون 1/12/13701

ضرورت تحول در نبوغ دینی و فکری طلاب

حوزه ی علمیه باید کارخانه ی سازندگی انسان، سازندگی فکر، سازندگی کتاب، سازندگی مطلب، سازندگی مبلّغ، سازندگی مدرّس، سازندگی محقق، سازندگی سیاستمدار و سازندگی رهبر باشد. حوزه ی علمیه باید به جایی برسد که همیشه ده، بیست نفر شخصیت آماده برای رهبری داشته باشد؛ که اگر هرکدام از اینها را در مقابل زبدگان این امت بگذارند، بر او متفق بشوند که برای رهبری صلاحیت دارد. حالا حوزه ی علمیه این کارها را می تواند بکند، یا نمی تواند بکند؟ همه ی ما در این جا خودمانی هستیم. سابقه ی آخوندی و حوزوی من از بسیاری از شماها بیشتر است؛ شاید هم اگر ادعا کنم از اکثر شماها بیشتر است، خیلی گزافه نباشد؛ چون می بینم ماشاءاللَّه اغلب شما از من جوانترید. من نسبت به مسائل روحانیت، علاقه ی عمیقی از نوع علاقه ی انسان به نفس و متعلقات خودش دارم. مسأله، مسأله ی یک شیئ خارجی نیست که درباره اش بحث کنیم. من که نگاه می کنم، می بینم حوزه ی ما این طوری نیست.

این که گفتم سمینار برگزار شود، برای این است که در چنین جایی شما پشت تریبون بروید و بگویید نه، به این دلیل و این دلیل، قضیه این طوری است. حالا که فقط من دارم صحبت می کنم، ادعا می کنم و می گویم که حوزه این طوری نیست؛ حداقل این است که بگوییم این کارهایی که از حوزه مورد توقع و انتظار است، حوزه برآورده نمی کند؛ حالا گیرم بگوییم که می تواند بکند، اما نمی کند؛ چرا نمی کند؟ چون عیبی در کار هست؛ این عیب را باید پیدا کنید.

البته اعتقاد من این است که حوزه بالقوه می تواند این کارها را بکند؛ بالقوه به این معنا که الان استعداد این کار در حوزه ی علمیه هست. امروز ما در حوزه محققان و متفکران خوبی داریم. مغزهایی در این حوزه ی علمیه هستند که اگر هرکدام از مراکز تحقیقاتی دنیا این آدمها را در آن رشته ی خودشان تربیت کرده بودند، امروز نابغه هایی داشتند؛ این هم یکی از بدبختیهای ماست! امروز ذهنهایی در حوزه ی علمیه هستند که اگر در فلان مؤسسه ی تحقیقاتی دنیا در فن ریاضیات یا فیزیک یا علوم طبیعی یا نجوم مشغول بودند، امروز در دنیا مثل خورشیدی می درخشیدند و هر روز یکی از کارهاشان در دنیا به ثبت می رسید؛ اما این طور مغزهایی در حوزه ی علمیه ی ما آدمهای معمولی و عادی هستند؛ نه این که کسی برایشان شأنی قائل نیست - این که حالا چیزی نیست - بلکه بهره ی لازم از اینها گرفته نمی شود. پس حوزه ی ما از لحاظ شأنیت و استعداد، این امکان را دارد؛ اما عملاً ندارد؛ چرا ندارد؟ عللی دارد:

یکی از عللش همین چیزی است که جناب آقای مشکینی فرمودند؛ مسائل معیشتی. بسیار خوب، حالا شما مسائل معیشتی را با من مطرح کردید؛ من ان شاءاللَّه روی آن فکر خواهم کرد؛ اما قولی نمی دهم که این کار به آسانی و بزودی عملی بشود. من نسبت به این مسأله تاکنون به صورت مستقیم و جدی فکر نکرده بودم. البته ما بیمه ی حوزه را راه انداختیم؛ ان شاءاللَّه به جریان می افتد و هرکس بخواهد، استفاده خواهد کرد. هزینه های بیماری، یکی از مشکلات طلاب است؛ خود بنده هم در آن دوران همواره گرفتار آن بودم؛ می دانم که خیلیها هم گرفتارند و این از مشکلات اساسی است. ان شاءاللَّه ما در حوزه یک تعاونی خوب هم راه می اندازیم که بتوانند لااقل بعضی از اجناس را ارزان تهیه کنند؛ طرحش را هم آماده کرده اند؛ خود بنده هم سرمایه گذاری کلانی در آن خواهم کرد؛ بعد هم طلاب هرکدام سهمی می گذارند و سرمایه گذاری یی می کنند. درباره ی مسأله ی مسکن هم عده یی از آقایان مشغول هستند. من قبلاً هم به آن تشکیلاتی که خانه های سازمانی می سازند، مختصر کمکی کرده ام؛ نیت کمک کردن بعد از این را هم داشته ام - نه این که نداشته باشم - اما به هرحال بعد از این هم می رویم و می نشینیم فکر می کنیم و به دوستانی که در مسائل حوزه برای ما فکر و کار می کنند، خواهم گفت که روی این مسأله کار کنند.

البته عرض کردم، این به معنای آن نیست که من بگویم حالا دیگر مسأله ی معیشتی طلاب حل شد؛ نه، این طوری نیست. من می دانم که وضع طلاب بد است. امروز شهریه های حوزه حداکثر هشت هزار تومان است. چه کسی می تواند با هشت هزار تومان شهریه، زندگی خود را با داشتن سه، چهار بچه اداره کند؟! این درآمدِ بسیار کمی است. امروز واقعاً یک کارگر ساده ی کارخانه هم با هشت هزار تومان کار نمی کند؛ اما در حال حاضر طلبه ی ما که انتظار داریم یک روز خورشید درخشانی بشود که کشور و دنیا را اشعاع کند، دارد با این مبلغ زندگی می کند! واقعاً این تقریباً مثل همان زمان شهیدثانی رضوان اللَّه علیه است؛ یعنی اگر با سطوح زندگی آن روز مقایسه کنیم، این مثل آن می شود! امروز کسانی هستند که روزی صدهزار تومان درآمد دارند! آنهایی که ماهی صدهزار تومان درآمد دارند، خیلی بیشترند. حالا در چنین جامعه یی که کسانی هم درآمدهای خوب و زندگیهای راحتی دارند، طلبه ی ما با ماهی هشت هزار تومان زندگی می کند! البته این چیز خیلی سختی است و می تواند عامل عمده یی هم باشد و بایستی به آن رسید؛ لیکن این یکی از علتهاست؛ علل دیگری هم دارد و من امشب می خواهم از یکی از این علل - که روی آن خیلی فکر کرده ام - یاد کنم.

حوزه تشکیلاتی است که به یک معنا اهمیت و حجمش از هر دانشگاهی بیشتر است؛ اما آن اولین چیزی را که هر مؤسسه ی علمی با این عظمت باید داشته باشد - یعنی یک دستگاه مدیریت مشخص و منظم و منسجم - ندارد! طلبه یی به من نامه نوشته و گفته است که ما نمی دانیم در حوزه به چه کسی مراجعه کنیم! امتحان را در جایی باید بدهیم، می دهیم؛ شهریه را باید از یک جای دیگر بگیریم، می گیریم؛ اما مشکلاتی داریم؛ به هرکس هم که مراجعه می کنیم، می گوید به من مربوط نیست! شما این نقص را چیز کمی نگیرید؛ این چیز خیلی بااهمیتی است.

در این چند سال اخیر، یک عده از فضلای طراز اول و خوب و مؤمن واقعاً زحمت کشیدند و شورای مدیریت را تشکیل دادند. من شاهدم که این شورا واقعاً بسیار کار و تلاش کرد. ممکن است خیلی از طلبه های حوزه هم تفصیل کارهای شورای مدیریت را ندانند؛ اما بنده می دانم. آقایان گزارشهاشان را به صورت تفصیلی و ریز آوردند؛ من در جریان آن گزارشها قرار گرفتم و دیدم که واقعاً زحمت کشیده اند. بینی و بین اللَّه آدم وقتی نگاه می کند، می بیند این آقایان با آن شأن و وضعی که دارند، و آنچه که از یک شورای مدیریت برمی آید، خیلی کار کرده اند؛ منتها مشکل کار این است که برای اداره ی این واحد به این عظمت، امکان ندارد کاری از شورای مدیریت بربیاید. مسأله، مسأله ی شورای مدیریت نیست؛ یک مجموعه ی مدیریت قوی می خواهد؛ یک مدیر کارآمد می خواهد؛ یک مجموعه ی اداری و پرسنلی می خواهد؛ یک بودجه ی منظم می خواهد؛ ده تا معاونت می خواهد؛ تا بتوانند این مجموعه ی عظیم را درست کنند.

هرکس از دوستان ما برای معالجه یا کار دیگر به خارج رفت، آمد گفت به فلان کشور مبلّغ بفرستید؛ اما من به آنها می گویم آن نیازی را که شما احساس کرده اید، من پیش از شما از آن خبر داشتم؛ اما کسی را نداریم؛ شما آدمی را معرفی کنید تا من بفرستم؛ می گویند نداریم! از کشورهای مختلف می آیند و از ما مبلّغ می خواهند؛ اما نداریم! از داخل شهرهای ایران می آیند و از ما مبلّغ و امام جمعه می خواهند؛ اما نداریم؛ خیلی عجیب است! بنده به مسائل امامت جمعه اشراف پیدا کرده ام. من دایماً گزارش آقایان دبیرخانه ی ائمه ی جمعه و جناب آقای رسولی را - که رئیس دبیرخانه هستند - می بینم و خبرها را می خوانم. جاهایی هست که گاهی شش ماه یا یک سال بدون امام جمعه می ماند؛ این در حالی است که ما حوزه ی به این عظمت را داریم! مگر ما گفتیم به جنگلهای آمازون بروید و تبلیغ کنید؟! آقایان نمی روند؛ می گوییم چرا نمی روید، می گویند می خواهیم درس بخوانیم! برادران! من این روش را قبول ندارم؛ حالا شما هرچه می خواهید بگویید، بگویید؛ من واللَّه این را الهی نمی دانم! چند نفرتان بیایید از مرجعیت و از ریاست و از مدرّسی و از فضل و سوادِ در آن حد بگذرید؛ حوزه را طوری راه بیندازید که بعداً هزار نفر مثل خودتان را به وجود بیاورید.

تبلیغ که اولیترین کار ماست، حوزه ی علمیه ی قم این کار را نمی کند! با زحمت و تلاش زیاد، در فصل تابستان و یا به مناسبتی، آقایان عده یی را برای تبلیغ می فرستند؛ بنده هم پشتیبانی و کمک می کنم و بر این معنا اصرار می ورزم. ما در این دو، سه ساله، از سازمان تبلیغات و دفتر تبلیغات خواهش کردیم، عده یی را فرستادند؛ ولی این کافی نیست. جاهایی هست که اصلاً روحانی پایش به آن جا نمی رسد! در سفر به استان بوشهر به منطقه یی رفتیم و وارد ده بزرگی شدیم؛ گفتیم روحانی و عالم شما کیست؟ گفتند ما روحانی نداریم! پرسیدیم چرا؟ گفتند نمی آیند بمانند! من از شما سؤال می کنم که چرا نمی روید بمانید؟ این واقعاً سؤال جدی است؛ چرا نمی روید بمانید؟ بروید در یک ده بمانید؛ چه اشکالی دارد؟ حوزه نمی تواند برای این طور جاها مبلّغ بفرستد.

تحقیق هم همین طور است. این حوزه بایستی دستگاههای تحقیق داشته باشد. اگر یک نفر بنشیند برای خودش تحقیق کند، البته چیز باارزشی است؛ اما کار این مجموعه ی عظیم این نیست. مرحوم آیةاللَّه بروجردی سالها در بروجرد بود و تک و تنها یک عالَم تحقیق کرد؛ حالا اگر شما که یک عالِم هستید، در قم بنشینید و در این مجموعه ی به این عظمت تحقیق کنید؛ که تازه این تحقیقات، مثلاً شطری از اشطار آن تحقیقات یک نفر که تنها نشسته و تحقیق کرده، نشود، این چه قیمتی دارد؟ امروز در یک مجموعه علمی، کار تحقیقات، ضابطه و قانون و روشهای پیشرفته دارد؛ کامپیوتر هست؛ تحقیق دستجمعی هست؛ تحقیق در چیزهای لازم هست؛ اما در حوزه، یکی در امری که لازم نیست، تحقیق می کند؛ دو نفر در امر واحدی تحقیق می کنند و تولید واحدی را به وجود می آورند! در باب تحقیق، سازماندهی و نظم لازم است؛ این نظم در حوزه ی علمیه وجود ندارد!

کتابهای درسی، یکی دیگر از مشکلات حوزه ی علمیه ی قم و حوزه های علمیه ی دیگر است. تا سخنی از کتابهای درسی می گوییم، می گویند فلان عالم بزرگ هم همین کتابها را خواند؛ حالا آنهایی که انقلابی ترند، می گویند امام هم همین درسها را خواند که امام شد! آیا امام چون همین درسها را خواند، امام شد؟! امام جوهر مخصوصی بود. آنچه که شما در عظمت امام پیدا می کنید، ناشی از این نیست که این کتابهای درسی را خواند. وانگهی، از زمانی که امام راحل (رضوان اللَّه علیه) این کتابها را می خواندند، تا حالایی که من و شما می خواهیم این کتابها را بخوانیم، بین این دو مقطع، شصت سال، هفتاد سال فاصله شده است.

کتاب درسی جدید تولید کنید. چه اشکالی دارد که عده یی بنشینند کتاب درسی جدید تولید کنند؟ می گویند ما شهید ثانی نمی شویم! خیلی خوب، شهید ثانی نمی شوید؛ اما بسیاری از فقهای امروز ما از فقهای گذشته واردترند. من نمی گویم رتبه ی علمی و استعدادشان بیشتر از آنهاست - شاید اگر در زمان آنها بودند، مثل آنها نمی توانستند باشند - اما بسیاری از آنها، سطح معرفت فقهیشان بالاتر از خیلی از فقهای گذشته ی ماست؛ چرا نمی شود؟ کتاب اصول تولید کنید؛ کتاب فقه تولید کنید؛ برای مراتب مختلف تولید کنید؛ شکل درس را عوض کنید.

آن روز یکی از دوستان عزیز ما - که من واقعاً خیلی هم خاطرش را گرامی می دارم - به من می گفت که این طور نمی شود که در حوزه جنس پلاستیکی درست کرد؛ باید مطول و بعد معالم و بعد قوانین و بعد لمعه را با شروحش از اول تا آخر مطالعه کرد. من به او گفتم که نمی گویم جنس از پلاستیک درست کنید؛ بلکه می گویم امروز در دنیا از جنسی که از آهن سخت تر است، صفحه یی نازکتر از کاغذ درست می کنند؛ من می گویم این را درست کنید.

نوآوری کنیم. مگر می شود این همه مجموعه ی انسانی با این عظمت و با این همه استعداد، در کتاب درسی نوآوری نداشته باشد؟ این همه کارها را چه کسی باید بکند؟ این کارها را بایستی مدیریت حوزه بکند. البته کارهای فردی انجام گرفته است؛ فرد مخلصی، مصلحی، دلسوزی، کتابی نوشته؛ کتابی تخلیص کرده؛ کتاب نویی آورده؛ درس جدیدی گفته؛ مطلب تازه یی آورده؛ اما کار فردی به جایی نمی رسد؛ کار باید جمعی باشد؛ باید بر حوزه فرض بشود؛ باید مثل قالبی گذاشته شده باشد.

به نظرم می رسد که در حوزه دستگاه مدیریت لازم است. من فرمی برای این مدیریت تصویر کردم و روی کاغذ نوشتم، که الان برای شما می خوانم. اگر حوزه این طوری اداره بشود، مشکلاتش حل خواهد شد؛ اگر این طوری اداره نشود، مشکلاتش حل نخواهد شد. من عرض می کنم که با شورای مدیریت، حوزه اداره نمی شود؛ مدیر لازم دارد. در رأس بایستی یک شورای عالی سیاستگذاری امور حوزه متشکل از دوازده نفر، پانزده نفر از فضلای طراز اول حوزه وجود داشته باشد؛ اینها دو هفته یک بار دور هم جمع بشوند و برای سیاستگذاری، مسائل حوزه را با هم تبادل نظر کنند و دیگر در جزییاتِ اجراییات داخل نشوند. این عده، یک نفر را به عنوان مدیر انتخاب کنند؛ این مدیر هم بایستی شرایطی داشته باشد؛ باید از فضلای حوزه باشد و طلبه ها و فضلا او را قبول داشته باشند؛ فرد خارج از حوزه، یا کسی که وجهه ی فضلی و علمی نداشته باشد، کار را مشکل خواهد کرد.

البته خواهید گفت فضلای ما درس و بحث دارند؛ بله، من هم می دانم؛ اما من می گویم که محض رضای خدا همان درس را تعطیل کنند و بیایند به مدت سه سال این کار را به عهده بگیرند. بنده بعد از رحلت امام (رضوان اللَّه تعالی علیه) خیلی از این مسؤولیتهای مهم کشور را دو ساله، سه ساله - یعنی زمان دار - به این و آن محول کرده ام. شما درس خارج می گویید و پنجاه نفر، صد نفر - کمتر یا بیشتر - هم شاگرد دارید؛ خیلی خوب، محض رضای خدا به مدت سه سال این درس را تعطیل کنید. اگر این درس تعطیل بشود، آیا در عالَم ضایعه یی پدید خواهد آمد؟! بیایید این مدیریت را قبول کنید و یک نفر مدیر بشود؛ بعد این مدیر با اختیارات و با بودجه ی کافی، معاونتهایی داشته باشد. قبل از ایجاد معاونتها، باید یک دفتر طرح و برنامه، دایم برای طرحهای حوزه کار کند؛ بنشینند و راجع به مقررات، آیین نامه ها، شکلها، کارها، هیأت حوزه و مسائل کلی حوزه، دایم طرح بدهند.

یک معاونت، معاونت تبلیغ و نیروی انسانی است؛ کارش فقط همین باشد؛ یعنی تربیت مبلّغ برای داخل کشور؛ تربیت مبلّغ برای خارج کشور؛ تأمین مبلّغان ثابت برای مناطق گوناگون کشور؛ تأمین مبلّغان فصلی برای مناطق گوناگون کشور؛ که هرکدام از اینها کلاسهای دوره یی کوتاه می خواهند؛ مثلاً امامت جمعه به نظر من چیزی نیست که فقط به علم و بیان و امثال اینها بستگی داشته باشد و چیز دیگری نخواهد؛ امامت جمعه چیز دیگری هم لازم دارد؛ آن کسانی که خبره ی این کارند و اهل فن هستند، می دانند که امامت جمعه چه می خواهد؛ بنشینند چیزهایی را بنویسند و یک دوره ی چهار جلسه یی، پنج جلسه یی، ده جلسه یی درست کنند؛ عده یی هم این دوره را ببینند و برای امامت جمعه آماده باشند؛ دبیرخانه ی ائمه ی جمعه هم اینها را به حسب حالشان برای امامت جمعه انتخاب کند؛ حوزه باید این را تأمین کند. مسأله ی استقرار روحانیون در مناطق گوناگون و نیز تأمین مدارس تربیت مربی برای مراکز آموزش فرهنگی، باید مورد توجه قرار گیرد؛ شبیه آنچه که در همین مدرسه ی دارالشفاء به شکلی دارد انجام می گیرد. الان در سطح کشور جاهایی هست که مربیهای روحانی می خواهند؛ در سپاه می خواهند، در ارتش می خواهند، در دانشگاه می خواهند، در تربیت معلم می خواهند، در تربیت مدرّس می خواهند.

یک معاونت، معاونت آموزش است؛ که باید مدارس تحت برنامه و مدارس تخصصی را اداره کند؛ برای آموزش، برنامه ریزی کند؛ متون آموزشی تهیه کند؛ گواهی پایان نامه های تحصیلی را بدهد؛ از طلاب بخواهد که پایان نامه بنویسند. شما آقایان چرا پایان نامه نمی نویسید؟ یک نفر دانشجو، چهار سال، پنج سال دوره یی را می بینید؛ بعد موضوعی را به او می دهند؛ استاد او را راهنمایی می کند و یک رساله به وجود می آورد؛ خیلی هم خوب است. الان اگر همین آقایان طلاب ما، بعد از آن که پنج سال، شش سال، ده سال درس خارج رفتند، یک استاد راهنما بگیرند و یک موضوع فقهی به آنها بدهند و بگویند کار کنید، ببینید از همین طریق چه قدر موضوع حل خواهد شد. پایان نامه های بعضی از این دانشگاهها را که برای من می آورند - در موضوعاتی که بنده به آنها ذی علاقه هستم - می بینم که خیلی هم خوب است و این جوانان خوب کار می کنند. جوانان حوزه، اگر استعدادشان بیشتر از آنها نباشد، کمتر از آنها نیست؛ تلاش و زحمت و روح تحقیقشان هم که الحمدللَّه بالاست.

یک معاونت، معاونت تحقیقات و مطالعات است؛ کارش تربیت محقق، نظارت بر رساله های تحقیقی و انتشار مجلات علمی در حوزه است. من آن روز با جمعی از برادران این نکته را مطرح کردم و گفتم که ما یک مجله ی فقه نداریم! ما یک مجله ی علمی فقه لازم داریم که مباحث فقهی را با زبان علمی فقه - یعنی زبان عربی - بیان کند. اگر کسی هم خواست فارسی بنویسد، می نویسد؛ اما زبان اصلی مجله باید عربی باشد. محققان یک مجله ی فقه تهیه کنند و در آن مقاله بنویسند؛ یکی از فضلای آبرومند هم یکی از درسهایش را تعطیل کند و بیاید مسؤولیت این مجله را به عهده بگیرد. مگر فایده ی این مجله برای پیشبرد فقه اسلام، کمتر از فایده ی آن درس است؟ محققان، بزرگان و فضلا، موضوعات جدید فقهی را بنویسند؛ تحقیق کنند؛ نقد کنند؛ فقه را پیش ببرند و دنیا را از فقه شیعه آگاه کنند. در دائرةالمعارف ها، فقه ما را بعد از فقه اباضیه می آورند! از این فقه غنی - که شاید هیچ فقهی این همه کتاب و تحقیق و متون مهم نداشته باشد، یا کمتر فقهی داشته باشد - کسی خبر ندارد! اینها را بیرون بیاوریم، تا در مجلات علمی دنیا منعکس بشود.

یک معاونت، معاونت پرورشی است؛ مشاوره های اخلاقی و تربیتی، دروس و برنامه های تربیتی، کشف و هدایت استعدادهای درخشان. در جمع طلاب و فضلای ما استعدادهای درخشانی هستند؛ در میان اینها علامه ی حلی ها و محقق حلی ها و شیخ انصاری ها پیدا می شود؛ اینها کجایند؟ بعضی در غم معاش، بعضی هم در غم پیدا کردن کان یکونِ یک کتاب درسی مشکل! واقعاً چه کار کنند؛ کسی نیست اینها را پرورش بدهد! من در دو، سه سال قبل از این، با یکی از فضلای عالی مقام - که واقعاً قلباً به ایشان ارادت دارم؛ خیلی خوشفکر و نوآور هم هستند - همین نکته را مطرح کردم و گفتم شما تعدادی از این فضلا و محققان را در جایی از قم جمع کنید و به آنها کار تحقیقی بدهید و بودجه یی هم برایش بگذارید؛ اما تعقیب نشد و متأسفانه این کارها انجام نمی شود! من ایراد ندارم که چرا فلان آقا این کار را نکرده؛ معلوم است که این کارها فردی انجام نمی گیرد؛ این کارها تشکیلات و مدیریت تشکیلاتی لازم دارد.

یک معاونت، معاونت امور حوزه های شهرستانهاست. یک معاونت، معاونت گزینش و آمار است. گزینش حوزه چه طوری است؟ دو نفر از آقایان اساتید، یک نفر را گواهی می کنند؛ از کجا او را می شناسند؟ ما اول انقلاب کسانی را داشتیم که نامه یی از فلان پیشنماز فلان محله می آوردند که در آن نامه، این شخص تأیید شده بود؛ او هم این نامه را مثلاً به سپاه یا کمیته می برد و به او شغل می دادند؛ اما بعد معلوم می شد که این فرد منافق است! وقتی می گفتیم چرا چنین شخصی را تأیید کردید، می گفتند ابویشان مرتب به نماز ما می آمد! اگر پدرش به نماز شما می آمده، به این جوان که جزو فلان گروه ضددین یا مثلاً منافق است، چه ارتباطی دارد؟! مدرّس نگاه می کند، ظاهر حال را می بیند؛ لزوماً مأمور به تحقیق از باطن حال هم نیست؛ این که ملاک گزینش نمی شود! گزینش مهم است و از اینها دقیقتر است. مسأله ی گزینش، مسأله ی گروههای مختلف اجتماعی در حوزه، مسائل امنیتی، مسائل حقوقی، امتحانات ورودی در حوزه، مسأله ی نظام وظیفه و نیز آمارهایی که در حوزه لازم است - و ما خیلی از این آمارها را نداریم - به این معاونت مربوط می شود. در کنار اینها، معاونت رفاه و خدمات و معاونت اداری و پشتیبانی هم لازم است.

بنابراین، آن شورای عالی باید تشکیل شود؛ حالا مراجع یا جامعه ی مدرّسین محترم می خواهند آن را انتخاب بکنند، فرقی نمی کند؛ ده، پانزده نفر از آدمهای خوشفکر باید انتخاب بشوند. لازم نیست اینها وقت زیادی هم بگذارند؛ هفته یی یک جلسه، دو هفته یی یک جلسه - بسته به کارها - بنشینند سیاستگذاری کنند و خطوط اصلی را معین نمایند؛ یک دبیر فعال هم داشته باشند که برایشان برنامه ها را روان کند؛ بعد اینها یک مدیر قوی انتخاب کنند و با همه ی وجود از او حمایت کنند؛ البته در این صورت، بنده هم پشتیبانی مالی خواهم کرد. من به خود آقایان جامعه ی مدرّسین و شورای مدیریت هم که یک وقت تشریف آورده بودند، همین را گفتم؛ گفتم اگر چنین تشکیلاتی ایجاد بشود، من پشتیبانی مالی خواهم کرد و تا آن جا که در وسع من هست، فروگذار نخواهم کرد.

این مدیر قوی باید برای خودش پنج تا، هشت تا، ده تا، دوازده تا - هرچه لازم است - معاونت ایجاد کند. البته اگر قرار باشد چنین چارتی تصویب شود، یکی از همان سمینارها لازم است. یک گروه خوشفکر باید بنشینند و معاونتها را انتخاب کنند؛ بعد معاونان را بیاورند و آن شورای عالی تصویب و تأیید کند، تا با نظر همه باشد. مسؤولانِ زیردست تر را خود آن معاون انتخاب کند. باید ساختمان مناسبی هم در اختیارشان گذاشته بشود - پنجاه تا، صد تا اتاق؛ بیشتر، کمتر - و بودجه ی معینی هم به این کار اختصاص پیدا کند و یک چند صد نفر آدم، مرتب صبحها دنبال اداره ی کار حوزه بیایند؛ والّا شورای محترم مدیریت و فضلای عالی مقام، با وجود درسهای خارج، تحقیقات علمی و شاگرد طلبه، معلوم است که نمی رسند. اداره ی چنین تشکیلات به این عظمتی، کار یک شورای مدیریت نیست؛ این یک نظام مدیریتی می خواهد؛ علاجش این است. جوانان طلبه و فضلا هم مکرر به من مراجعه می کنند، یا نامه و طومار می نویسند؛ جواب من این است که گفتم؛ حوزه این طوری درست می شود.

نکته یی را حضرت آقای مشکینی فرمودند که نکته ی درستی است. خوشبختانه امروز این عَلَمینِ جلیلینِ مرجعینِ اعظمینی که در قم هستند - که خداوند ان شاءاللَّه برکات وجودشان را بر سر ما و همه ی مردم مستدام بدارد، و من واقعاً برای طول عمر و عافیت این آقایان دعا می کنم - بحمداللَّه جزو روشنفکران و خوشفکرانند؛ جزو کسانی هستند که این گونه چیزها را قبول دارند. من بارها به دوستان گفته ام که در شهر قم و حوزه ی قم، اول مدرسه یی که با صورت برنامه یی درست شد، مدرسه ی حضرت آیةاللَّه العظمی گلپایگانی بود. سی سال پیش، قبل از مدرسه ی حقانی، مدرسه ی ایشان بود. ایشان مرحوم شهید بهشتی را برای این کار بردند. بنابراین، هر دو نفر این آقایان، اهل برنامه و اهل این چیزهایند. هیچ اشکالی ندارد که این فکرها در حوزه یی باشد که در رأس و در مقام مرجعیتش، چنین شخصیتهای عالی مقامی هستند. آقایان فضلا بروند و این مطالب را با آنها در میان بگذارند؛ وقتی رضایت آنها کسب شد - که البته کسب می شود و راضی خواهند بود - بیایند بحول اللَّه و قوته کار را انجام بدهند؛ این طوری حوزه درست خواهد شد. آقایان! بدون اینها، حوزه در قیامت از ماها شکایت خواهد کرد؛ چون استعداد عظیمی وجود دارد که به قدر خود این استعداد از آن استفاده نشده است!

بیانات در دیدار جمعی از فضلای حوزه ی علمیه ی قم 30/11/1370

طلاب بازوان مهم تصمیم گیری

حضور نمایندگان طلاب در صحنه های تصمیم گیری حوزه ی علمیه لازم است، تا آن حضور در صحنه ی تصمیم گیری، به استفاده از بازوهای فعال این نیروها در صحنه ی عمل منتهی شود. اگر در صحنه ی تصمیم گیری نباشند، در صحنه ی عمل نمی شود از آنها استفاده کرد. باید به جوانان میدان داده بشود. از فکر تازه - نه به معنای پذیرش، بلکه به معنای بررسی و گزینش - استفاده کنید، تا کسانی که دارای ابتکارند، قدمهای خوب را بردارند.

ای بسا استعدادهای برجسته یی وجود داشته باشد؛ اینها گم و دفن نشود. ای بسا، نظراتی عالی در چگونگی درس خواندن و کتاب درسی و روال بحثهای اصولی و فقهی و غیر اینها وجود داشته باشد؛ اینها مظلوم واقع نشود. اگر این طور شد، هم حوزه عقب خواهد ماند، هم ممکن است دشمنانی که با اصل کیان و بنا و استقرار حوزه مخالفند، از آنها سوء استفاده بکنند.

بیانات در دیدار با مجمع نمایندگان طلاب و فضلای حوزه ی علمیه ی قم 4/11/1369

 ساماندهی استعدادها و خلاقیت ها

در حوزه های علمیه، استعدادهای فوق العاده وجود دارد. واقعاً فهمیدن بعضی از مطالبِ اصولی و فلسفی و بعضی از ریزه کاریهای فقهی، مشکلتر از فهمیدن بسیاری از فرمولهای علمی دنیاست و طلبه ها با آن دقت فکری خودشان، این مطالب را می فهمند. مگر می شود آدم مغزی مثل مغز صاحب «قوانین» به آسانی پیدا کند؟ در حوزه های علمیه، از این قبیل متفکران که مرتب فکر و دقت و ریزبینی می کنند، زیاد است. اگر این استعدادها و خلاقیت ها و ذوق هایی که گاهی مشاهده می شود، به شکل صحیحی به سمت یک تبلیغ درست هدایت شود، ما دیگر محتاج چیزی نیستیم.

بیانات در دیدار مجمع نمایندگان طلّاب و فضلای حوزه ی علمیه ی قم 7/9/1368

مبنای تحرک و نوآوری فضلاء و طلاب

حوزه های علمیه باید بر سه مبنا تحرک خودشان را افزایش دهند و سازماندهی و نوآوری کنند:

مبنای اول، فقه سنتی و جواهری است، که تعبیر امام بزرگوارمان بود. صاحب جواهر، مظهر یک فقیه مقید به مقررات فقاهت و قواعد اصولی و فقهی است. او یک ملای اصولی مقید و دقیق و منظم بود که از موازین رایج فقهی بین اصولیین، هیچ تخطی نکرد و در بررسی هر مسأله، شهرت و اجماع و ظواهر ادله و اصول و هرچه را که جزو ابزارهای معمولی کار فقاهت شمرده می شود، در اختیار گرفت و آنها را با همان دقتِ یک فقیه اصولی به کار می بست. بنابراین، فقه جواهری، یعنی همان فقه سنتی رایج با متد فقاهت. این روش و متد، همان کیفیت رسیدگی یک مسأله در فقه است.

روش رایج فقها، بدین ترتیب است: اولاً، استفاده از ظواهر و علاج مشکلات ظواهر و امارات؛ و هنگامی که فقیه دستش از امارات کوتاه شد، مراجعه به اصول، و پیدا کردن اصلی که این جا مجرای آن است؛ و اگر معارضه یی میان اصول وجود داشته باشد، علاج کردن آن معارضه و دیگر مشکلات باب اجرای اصول.. . و بالاخره از آب در آوردن مسأله ی فقهی.

این، فقه جواهری است. ما دو فقه، یکی سنتی و دیگری پویا نداریم. فقه پویا، همان فقه سنتی ماست. پویاست، یعنی علاج کننده ی مشکلات انسان و پاسخگوی حوادث واقعه است؛ و سنتی است، یعنی دارای شیوه و متدی است که بر طبق آن «اجتهاد» انجام می گیرد، و این شیوه قرنها معمول بوده و کارایی خود را نشان داده است.

باید فقاهت تقویت شود و درسها و حوزه های فقاهت مورد اهتمام قرار گیرند. اصولاً بی مایه فطیر است و بدون درس خواندن و زحمت کشیدن و ملا شدن، نمی توان مفید واقع شد.

مبنای دوم، تزکیه ی اخلاقی است، که اگر در افراد حوزوی نباشد، همان مسأله ی دزدی است که با چراغ می آید و کار را مشکلتر می کند. این قسمت، مستغنی از بیان است.

مبنای سوم، آگاهیهای سیاسی است. اگرشما اعلم علما هم باشید، ولی زمانتان را نشناسید، محال است بتوانید برای جامعه ی اسلامی امروز مفید واقع شوید. اگر ندانیم که استکبار چه کار می خواهد بکند و دشمنان ما چه کسانی هستند و از کجا نفوذ می کنند، و اگر متوجه نباشیم که در جامعه ی ما چه می گذرد و چه مشکلاتی وجود دارد و علاجش چیست، و اگر اطلاع نداشته باشیم که در جبهه بندیهای امروز جهان چه جایگاهی داریم، نمی توانیم نقش واقعی خود را ایفا کنیم.

همیشه کتک و توسری را کسانی می خورند که بین دو جناحِ بازیگر قرار گیرند و ندانند چه اتفاقی می خواهد بیفتد و چه عواملی صحنه ی بازی را به نفع خود تغییر می دهند. بصیرت و علم به زمان و استفاده از موقعیتها برای هر عاملی - چه اعلم العلماء باشد، و چه کسی که در یک محله احکام دین را به چند نفر تعلیم می دهد - ضروری است؛ منتها هرچه مقام بالاتر باشد، آگاهی های بیشتر و وسی عتری مورد لزوم است.

ما در طول تاریخ تشیع، به خاطر عدم آگاهی علما از حقایق جریانات دنیا، خیلی ضربه خوردیم؛ بخصوص در دویست سال اخیر که دنیا شکل جدیدی پیدا کرد و استعمار پدید آمد و سیاستها عوض شد و دولتهای اروپایی وارد میدان سیاست جهانی شدند و به کشورهای اسلامی تعرض کردند.

هرگاه ما عالِم دین و تقی و باهوش و زرنگ و دقیقی مثل میرزای شیرازی و شیخ انصاری داشتیم، از شر دشمن محفوظ می ماندیم و برنده بودیم؛ ولی آن جا که قدری غفلت و نا آگاهی در کار بوده است، ضرر می کردیم، که آن ضرر، به یک نفر و یک حوزه و یک مجموعه و یک شهر و یک سال و چند سال محدود نمی شد؛ بلکه در برخی موارد اثرش تا پنجاه سال تمام، جامعه ی اسلامی را تحت فشار قرار می داد.

دیگر نباید تسلیم ناآگاهیها شویم. باید آگاهی و بصیرت را در خودمان تقویت کنیم. باید برآن سه مبنا، حوزه ها را بازسازی کنیم و توسعه دهیم. حقاً و انصافاً حوزه ی مشهد از استعداد بالایی برخوردار است و از نظر علمی و عملی و اخلاقی و سیاسی، اساتید خوب و علمای بزرگ وشخصیت های برجسته یی دارد و طلاب با سابقه ی خوب و مستعدی در آن جا مشغول تحصیل هستند. ان شاءاللَّه حوزه ی مشهد بتواند در این زمینه نقشی داشته باشد و اقدام مهمی بکند.

بیانات در مراسم بیعت مدرّسان و فضلا و طلاب حوزه ی علمیه ی مشهد 20/4/1368