خود ارضایی نوعی تحریک دستگاه تناسلی است که در کودکان، نوجوانان یا بزرگ‌ترها رخ می‌دهد و به تخلیه‌ی هیجانی منجر می‌شود. این عمل در کودکان معمولاً غیرارادی است و حتّی ممکن است بدون شرم در حضور دیگران صورت گیرد. در حالی که در نوجوانان، امری آگاهانه و عملی انحرافی محسوب می‌شود.
برخی از روان شناسان معتقدند خود ارضایی در نوجوانی همانند انگشت مکیدن در دوران کودکی، رفتاری عادی بوده و بسیار رایج است و آسیبی را برای فرد ایجاد نمی‌کند. از دیدگاه اخلاقی نیز آن را امری ناشایست نمی‌دانند مگر آن که از حدّ معیّنی تجاوز کند. درمقابل گروه دیگری از محقّقان، خود ارضایی را نوعی رفتار نا به هنجار تلّقی می‌کنند که از اضطراب و تشویش درونی فرد ناشی شده وعوارض سوئی را بر جسم و روان وارد می‌سازد.
در متون دینی و روایات متعدّد، خود ارضایی به عنوان امری حرام و ناپسند معرّفی شده است که فرد را از رحمت الهی محروم می‌سازد. مطمئناً خداوند حکیم که آفریننده و خیر خواه بشر است و بر همه مصالح او آگاه می‌باشد، این عمل را به واسطه‌ی آسیب‌های جسمی و روانی آن، نهی و تحریم نموده است. مهم‌ترین آسیب‌ها در بررسی‌های اجمالی عبارتند از:
1- خود ارضایی موجب کاهش قوای جسمانی و احساس ضعف و بی‌حالی می‌شود. تکرار این عمل، مراکز عصبی را دچار حسّاسیّت و ضعف می‌سازد و از دست دادن تدریجی قوای تناسلی زمینه را برای بروز ناتوانی‌های جنسی در آینده فراهم می‌سازد. به علاوه احتمال آسیب رساندن به دستگاه تناسلی و بروز قاعدگی‌های نامنظّم در دختران در سنین بلوغ وجود دارد. مشکلات جسمی نظیر سردرد، ضعف بینایی، سرگیجه و کم خونی در کودکان و نوجوانان مبتلا، مشاهده می‌شود.
2- گر چه خود ارضایی در کودکان کم‌تر با انگیزه لذّت جنسی انجام می‌شود امّا تکرار این عمل موجب شکل گیری یک عادت ناپسند شده و زمینه را برای گرایش‌های هم جنس گرایی در دوره‌ی نوجوانی و بزرگسالی مهیّا می‌سازد.
3- از دیدگاه بسیاری از نوجوانان، والدین و مربیّان، خود ارضایی یک راه غیر قابل قبول و مذموم برای تخلیه‌ی فشارهای جنسی است و کودکان ونوجوانان مبتلا، ناچارند این عمل را به صورت مخفیانه و دور از چشم دیگران انجام دهند. از این رو دلهره و وحشتی که در حین ارتکاب عمل دارند، اضطراب ونگرانی‌های آن‌ها را افزایش می‌دهد.
4- ضعف قوای جسمانی و اشتغال ذهنی دایم به این عمل انحرافی، آمادگی کودک و نوجوان را برای تمرکز، یادگیری مطالب درسی و انجام تکالیف کاهش می‌دهد و در نتیجه، احتمال افت تحصیلی، مردودی و از دست دادن اعتماد به نفس در این دانش آموزان وجود دارد.
5- کودکان و نوجوانان مبتلا به خود ارضایی، اغلب کم رو و ترسو هستند و ترجیح می‌دهند اوقات خود را در تنهایی و انزوا سپری کنند وبه رؤیاها و تخیلات و افکار خود سرگرم باشند. ناتوانی در برقراری رابطه‌ی اجتماعی با دیگران، به تدریج حالت غمگینی و افسردگی را در آن‌ها تشدید می‌نماید.
6- سردی روابط زوجین و عدم رضایت از زندگی زناشویی که منشأ بسیاری از اختلافات خانوادگی است، در کسانی بیشتر است که قبل از ازدواج چنین رفتارهای ناسالمی را تجربه کرده‌اند.
نشانه‌ها
برخی از علایم زیر که در کودکان و نوجوانان مبتلا به خود ارضایی مشاهده می‌شود، ممکن است در افراد طبیعی به صورت مادرزادی وجود داشته باشد و یا در اثر ابتلا به بیماری‌های عفونی سخت بروز کند. بنابراین علاوه بر نشانه‌های ظاهری باید شرح حال فرد و شرایط محیط زندگی وی را مورد توجّه قرار داد:
1- سستی وضعف عمومی بر آن‌ها حاکم است.
2- در اغلب موارد رنگ چهره آن‌ها پریده است.
3- تند خو و حسّاس هستند و زود عصبانی می‌شوند.
4- شور و نشاط برای بازی و تحرّک در آن‌ها دیده نمی‌شود.
5- غمگین و افسرده به نظر می‌رسند و مضطربند.
6- نسبت به دیگران بدبین هستند و مشکلات سازگاری دارند.
7- لرزش دست و ضعف چشم در کودکان ضعیف، کاملاً مشهود است.
میزان شیوع
تحقیقات انجام شده نشان می‌دهد این رفتار در دوران کودکی، اندک و در نوجوانی بسیار شایع است. برخی محقّقان اوج خود ارضایی را در سنین 13 تا 15 سالگی ذکر کرده‌اند که در دوران بلوغ و سال‌های رشد بر دامنه‌ی آن افزوده می‌شود. بررسی‌های علمی حاکی از آن است که این رفتار در هر دو جنس دختر و پسر وجود دارد ولی در پسران هم زودتر شروع می‌شود و هم شایع‌تر است.
عوامل مرتبط با خود ارضایی
خود ارضایی یک عمل غیر طبیعی و رفتار غیر عادی است که عوامل متعدّد زیستی، عاطفی روانی و محیطی در پیدایش آن سهیم هستند. مهم‌ترین این عوامل عبارتند از:
1- وجود بیماری‌های مختلف پوستی که همراه با خارش‌های شدید و مداوم باشد و هم چنین عدم رعایت بهداشت دستگاه تناسلی و دفع، ممکن است موجب بروز خود ارضایی شود. در برخی موارد، وجود انگل‌های معده‌ای و کرمک سبب پیدایش خارش در مقعد و یا ورم در اطراف دستگاه تناسلی می‌شود و کودک یا نوجوان سعی می‌کند با خاراندن خود آن‌ها را دفع نماید. این خارش‌ها گاهی سبب ایجاد لذّت در فرد و تکرار عمل می‌شود.
2- در برخی افراد، خود ارضایی نشانه‌ی وجود یک نابسامانی یا مشکل روانی است. کودکان و نوجوانانی که بی‌قرار و مضطربند و به دنبال راهی برای کسب آرامش و غلبه بر اضطراب‌های خود هستند، سعی می‌کنند با ارتکاب به این عمل به آرامش نسبی دست یابند. امّا فکر کردن به عواقب و مضرّات این کار و یا احساس گناه پس از آن، آن‌ها را مجدّداً به تشویش واضطراب دچار می‌سازد. بدیهی است برای رهایی از این اضطراب ناگزیر عمل خود ارضایی را تکرار می‌نمایند.
3- احساس تنهایی، انزوا، سربار بودن و محرومیّت از مهر و محبّت به ویژه مهر مادری، بخشی از علل تن دادن کودکان و نوجوانان به خود ارضایی است. کودکان و نوجوانانی که خود را در مدرسه و خانه فراموش شده و ناخشنود می‌بینند، آسیب پذیرتر از کودکان عادی هستند.
4- گاهی کنجکاوی در کودکان سبب این رفتار می‌شود. این گروه از کودکان برای شناخت تفاوت‌های خود با جنس مخالف، به اعضای خود حسّاس شده و سعی می‌کنند از راه‌های مختلف، حقایقی را کشف نمایند.
5- مشاهده صحنه‌های روابط جنسی دیگران، ازعوامل مهم در لغزش نوجوانان و افراد بالغ به شمار می‌رود. علاوه براین، شنیدن داستان‌ها و لطیفه‌های بدآموز، کنایه‌ها و مطالعه کتب نامناسب در سنین نوجوانی و بلوغ که مرحله‌ی بیداری جنسی است، موجب تحریک پذیری بیشتر افراد می‌شود.
6- پوشیدن لباس‌های زیر تنگ و زبر در کودکان و نوجوانان سبب تحریک می‌شود. این عامل در گرایش نوجوانان به خود ارضایی مؤثّرتر است و در پسران بیشتر از دختران مشاهده می‌شود.
7- برخی از انواع بازی‌ها و سرگرمی‌ها در دوران کودکی موجب تحریک فیزیکی یا توجّه کودک به مسایل جنسی می‌شود. این تفریحات در رشد سالم و رفتارهای به هنجار کودک خلل ایجاد می‌کند.
8- گاهی ممانعت‌های غلط و شدید، تهدیدها و پرهیز دادن‌های مکرّر والدین موجب می‌شود تا کودک و نوجوان نسبت به مسایل جنسی توجّه انحرافی پیدا کند و در فرصت‌های مناسب به جست و جو و کشف مسایل بپردازد.
چگونه می‌توانیم کمک کنیم؟
این تصوّر که برخی معتقدند خود ارضایی در کودکان و نوجوانان خود به خود درمان می‌شود، خطاست. بررسی‌های علمی نشان می‌دهد عدم شناسایی و درمان این مشکل در دوران کودکی و نوجوانی، آثار نامطلوبی را بر سیستم عصبی، کارکرد دستگاه تناسلی و سلامت عمومی فرد بر جای می‌گذارد. در عین حال والدین و مربیّان می‌توانند با انجام برخی اقدامات پیشگیرانه در سطوح مختلف به کاهش و رفع مشکل کمک نمایند:
1- از آن جا که خود ارضایی در کودکان و نوجوانان معمولاً در مکان‌های خلوت و در حالت تنهایی و انزوا رخ می‌دهد، معلّمان و مربیّان باید رفتارهای دانش آموزان را در کلاس درس و اوقات تفریح تحت نظر داشته باشند و از این طریق به شناسایی دانش آموزان مشکل دار کمک نمایند.
2- برقراری ارتباط عاطفی و مؤثّر با دانش آموزان و جلب اعتماد آن‌ها، شرایطی را فراهم می‌سازد که دانش آموزان بتوانند مسایل و مشکلات خود را مطرح نمایند و از راهنمایی‌های معلّمان و مربیّان برخوردار شوند.
3- در برخورد با دانش آموزان مشکل دار، به جای استفاده از شیوه‌های خشونت آمیز، تنبیه بدنی و یا ملامت‌های افراطی، بهتر است به بررسی علّت‌ها و ریشه‌های این رفتار پرداخت. بدین منظور می‌توان با دعوت از والدین دانش آموز و طرح مسأله با شیوه‌ی مناسب، اطّلاعات لازم را در این زمینه به دست آورد. چنان چه مشکل خود ارضایی ناشی از وجود بیماری‌های انگلی یا پوستی باشد، مراجعه به پزشک و درمان‌های دارویی ضروری خواهد بود. در غیر این صورت، ممکن است مشکلات روانی، کمبودهای عاطفی و محرومیّت‌ها و یا شیوه‌های نامناسب تربیتی والدین سبب بروز خود ارضایی شده باشند. در این شرایط مراجعه‌ی والدین و دانش آموز به مشاوران متخصّص، بسیار ضروری و سودمند می‌باشد.
4- نوجوانان مبتلا به خود ارضایی غالباً اراده‌ی ضعیفی دارند و به همین علّت نمی‌توانند در مقابل میل خود به انجام این عمل، مقاومت کنند. شرکت در جلسات مشاوره، تکنیک‌ها و مهارت‌های لازم را در تقویت اراده به آن‌ها می‌آموزد. به علاوه، معرّفی کتاب‌های مناسب در زمینه‌ی تقویت اراده و مطالعه آن‌ها راهگشا خواهد بود.
5- در نظر گرفتن امتیازهای ویژه و مشوّق‌های مناسب برای حضور دانش آموزان مشکل دار در فعّالیّت‌های ورزشی، فرصت‌های تنهایی و انزوای آن‌ها را به حدّاقل می‌رساند.
6- تقویت باورهای دینی و اعتقادات مذهبی، مقاومت فرد را در برابر وسوسه‌ها و میل به خود ارضایی افزایش می‌دهد. نقش معلّمان و مربیّان در این زمینه بسیار تعیین کننده است.
منبع مقاله :
محمدخانی، شهرام؛ ابراهیم‌زاده، ناهید؛ (1392)، مشکلات روانی و رفتاری دانش‌آموزان شناسایی و مداخله، تهران: ورای دانش، چاپ دوم 