حاجی احرام دگر بند، ببین یار کجاست

تقوا، مقصود حاجی در حج

حج در لغت به معنای قصد است. این واژه در فرهنگ شریعت اسلامی در یکی از شعائر الهی و آیین های عبادی به کار رفته و معنای خاص یافته است. در فقه اسلامی به قصد دیدار خانه خدا برای اجرای مناسک و آیین ها به کار رفته است.[1]

اما باید توجه داشت که در فرهنگ قرآن، شعائر از جمله حج تنها به قصد دیدار خانه خدا نیست؛ زیرا دیدار و زیارت معنای خاص دارد و زیارت خانه ای از سنگ نمی تواند تنها هدف و فلسفه حج باشد؛ چنان که شعار قربانی گوسفند و شتر تنها به قصد ریختن خون و انفاق گوشت قربانی در راه خدا نیست. خداوند به صراحت در آیه 37 سوره حج بیان می کند که هدف از شعار قربانی دست یابی به تقوای الهی است.

با نگاهی به آموزه های قرآنی می توان به این نکته اساسی دست یافت که تقوا در آموزه های قرآنی که از ریشه وقی و وقایه گرفته شده، به معنای سپر گرفتن از جلال الهی و تجلیات اکمل و اتم آن یعنی دوزخ است. این مهم تنها از راه حرکت در چارچوب قانونی شدن است که خداوند وضع کرده و عقل و وحی کاشف آن است. از این روست که در آیات قرآنی واجبات و محرمات و عمل در چارچوب آن به معنای تقوا داشتن است. پس هنگامی که شخصی به واجباتی عمل می کند و مثلا خداوند را عبادت و پرستش می کند و یا قربانی می کند یا نماز می خواند یا روزه می گیرد یا قصاص می کند، تقوا پیشه گرفته است و امکان تحقق سپری در برابر خشم و جلال الهی را برای خود فراهم آورده است،[2] هم چنین اگر از محرمات الهی خود را دور نگه داشته است و مثلا از شرک و کفر و پرستش غیر خدا، هواهای نفسانی، قتل، فحشاء، زنا، تجاوز، ظلم، فساد، گران فروشی و کم فروشی و مانند آن پرهیز کرده و اجتناب نموده، تقوا پیشه گرفته است.[3]

پس حاجی وقتی قصد خانه خدا می کند در حقیقت قصد می کند تا به تقوا دست یابد؛ چرا که همه اعمال انسانی و تکالیفی که به جا می آورد می بایست در راستای کسب تقوا باشد؛ حال فرقی نمی کند که این اعمال در قالب ترک و اجتناب از اموری باشد یا این که در قالب انجام کاری صورت گیرد. در همین راستا دیگر اقسام احکام نیز معنا می شود یعنی کارهای مباح و مستحب و مکروه

نیز گویای همین امر است و شخص می خواهد به شکلی عمل کند که تقوا را به دست آورد و صفت متقی و پرهیزگار را برای خود اثبات و تثبیت کند.

احرام، اهتمام به مقصد و اعمال محدودیت ها

از آن جایی که انسان همواره گرفتار نسیان و فراموشی از سویی و وسوسه های شیطانی و هواهای نفسانی از سویی دیگر است، لازم است تا با وضع قوانین و اعمال محدودیت ها و نیز در دست گرفتن نشانه ها و پرچمی که همواره مقصد و مقصود را به یادش آورد، از مسیر و نقشه راهی که ترسیم کرده و هدف و مقصد و مقصود باز نماند. اینجاست که برخی از آیین ها و رفتارها و قوانین به این عنوان مورد استفاده قرار می گیرد.

احرام در نماز که با تکبیره الاحرام بسته می شود، نمونه ای است که ما هر روز با آن سر و کار داریم. وقتی نمازگزار تکبیره الاحرام می بندد، خود را در محدودیت های قانونی قرار داده که به هیچ وجه نمی تواند از آن خارج شود و هرگونه خروج از آنها به معنای بطلان از احکام وضعی و گناه از احکام تکلیفی خواهد بود.

احرام در حج چه در آغاز سفر بسته شود یا در میقاتی از مواقیت چندگانه در سرزمین حجاز و نجد انجام گیرد، موجب می شود تا شخص در محدوده ای قرار گیرد که هرگونه تخلفی از آن به معنای بطلان و گناه خواهد بود.

اصطلاح احرام از «حرم» به معنای بازداشتن خود و یا دیگری از کاری گرفته شده[4] و به نظر برخی فقیهان، عبارت از نیت، پوشیدن دو جامه خاص، تلبیه یا اشعار و تقلید[5] در حج یا عمره است که موجب تحریم محرمات احرام می شود.[6] پس وقتی سخن از احرام است، عناصر و مولفه هایی باید پدید آید تا این مفهوم در شکل مصداقی خود معنا یابد. پوشیدن جامه خاص احرام، نیت کردن، تلبیه و لبیک گفتن و یا اشعار و تقلید از طریق علامت گذاری در حیوانی که قربانی خواهد شد، و مراعات همه سی و چند محرم از محرمات احرام حج و عمره در محدوده زمانی و مکانی خاص تا پایان اعمال هر یک از عمره و حج، مولفه ها و عناصر تحقق احرام است.

محرم با احرام خود این پیام را می دهد که در دایره محدودیت های قانونی عمره و حج قرار گرفته است و در این مدت همه وجودش از جسم و جان و روح و روان در اختیار برنامه ای است که از آن به عمره و یا حج یاد می شود. البته هر کسی می تواند به اراده و اختیار این محدودیت ها را با نپوشیدن احرام انجام دهد. مثلا در نماز می تواند تکبیره الاحرام را نگوید تا در محدودیت های قانونی نماز وارد نشود. وقتی انسان خود دینی را انتخاب نکرده است هیچ محدودیتی برای او نیست: لا اکراه فی الدین، اما وقتی دین را پذیرفته مانند کسی است که تابعیت یک کشوری را برگزیده است و می بایست تابع قوانین آن کشور باشد. پس وقتی دین اسلام را پذیرفته است می بایست به همه قوانین دین اسلام پای بند باشد و نمی تواند برخی از قوانین آن را نادیده گیرد و با آن مخالفت ورزد.

شما می توانید وارد انجمن یا تشکلی یا گروهی نشوید و در این زمینه مختار و آزاد هستید ولی وقتی وارد شدید، می بایست قوانین و مقررات آن ها را مراعات کنید. شما می توانید پشت فرمان اتومبیل قرار نگیرید و به خیابان و یا جاده نروید، ولی وقتی این کار را کردید می بایست ملتزم به قوانین راهنمایی و رانندگی باشید.

براساس آموزه های قرآنی و فقه اسلامی، هر کسی بخواهد به سرزمین وحی مکه معظمه وارد شود می بایست مراعات قداست این سرزمین را بکند و با پوشیدن احرام و تقدیس سرزمین و خانه خدا، و انجام مناسک عمره وارد این سرزمین شود. این مانند کسی است که می خواهد وارد یک مجلس رسمی شود و باید مراعات شئونات آن مجلس را داشته باشد و یک لباس رسمی بپوشد و کارهایی را که در شأن آن مجلس است انجام داده و مراعات کند. همان گونه که با جنابت و حیض نمی توان در مسجد وارد شد؛ چرا که طهارت از خباثت های اصغر و اکبر لازم است؛ زیرا مسجد مقدس است و می بایست قداست آن مکان مراعات شود، ورود به سرزمین مقدس مکه نیز نیازمند احرام بستن به اعمال عمره و انجام مناسک عمره است. احرام عمره برای تقدیس سرزمین وحی و مکه برای آن است که انسان بداند در چه جای پاک و مقدسی گام نهاده است. او می بایست همواره قوانین و محدودیت های آن سرزمین را با پوشیدن لباس احرام به خود نشان داده و بر آن اهتمام نموده و توجه دهد. احرام عمره مقدمه ای برای ورود به مکان مقدس است، همان گونه که پس از ورود به مسجد لازم است تا دو رکعت نماز تحیت مسجد خوانده شود تا تقدیس کامل شود، در عمره نیز لازم است تا مناسکی انجام شود تا تقدیس مکان مکه و سرزمین وحی انجام گیرد، با این تفاوت که نماز تحیت مسجد مستحب است ولی انجام مناسک عمره واجب است. البته احرام حج سخنی دیگر است. انسان در احرام حج، قصد سرزمین نمی کند، بلکه قصد خانه خدا می کند. سخن درباره این احرام بسیار است که در جای خود بدان پرداخته می شود.

به هر حال، احرام با شرایط و اجزاء آن به معنی پذیرش محدودیت های قانونی و انجام آن به قصد تقدیس سرزمین و یا جایی مقدس است. هر جایی برای خود مقررات و شرایطی دارد که می بایست رعایت شود. اگر شما در مجلس عروسی به عزاداری بپردازید یا برعکس در عزاداری به شادی اقدام کنید، شرایط و مقررات و تابوهای آن را مراعات نکرده اید و در حقیقت خود و مجلس و محفل را تقدیس نکرده و بی احترامی روا داشته و به تعظیم آن نپرداخته اید. مراعات قوانین و اجرای محدودیت ها به قصد تعظیم و تکریم و تقدیس هر امری است که آن را بزرگ و مهم می شمارید.

احرام زیارت یار

احرام چنان که گفته شد گاه به قصد ورود به جایی و تقدیس مکانی است و گاه برای زیارت و دیدن یاری است. در تکبیره الاحرام نماز انسان قصد ورود به جایی و تقدیس مکانی نمی کند، بلکه قصد شخص و زیارت و دیدار خداوند را در دل دارد. حج و قصد نمازگزار با تکبیره الاحرام نماز ورود به خانه دل خداست. می خواهد دمی با خدایش خلوت کند و با او سخن بگوید و مصاحبتی داشته باشد. از این جایی که زیارت خداوند و دیدارش و سخن گفتن با او، رعایت آدابی را می طلبد، انسان می کوشد تا بهترین شیوه و روش را برگزیند که محبوب خداوند است.

هر چند که خداوند محبوب انسان به ظاهر حبیب توجه دارد و دوست دارد کسی که به دیدار و زیارتش آمده پاک ترین جامه و خوشبوترین و زیباترین باشد، ولی آن چه برای محبوب مهم است، حب و دوستی حبیب است. اینکه خالصانه به دیدارش آمده باشد و این دیدار نه برای خوف از جلال، یا شوق جمال، بلکه به عشق دیدار روی محبوب باشد. اعمالی که انسان در نماز به جا می آورد در حقیقت آداب حضور در نزد محبوب است که حبیب از جلال و جمالش آگاه است ولی عاشق همین کمالات محبوب است. اصولا انگیزه رفتن به دیدار چنین شخصی همان کمالی است که در اوست. او به عشق کمال و دیدن زیبایی های کمالات الهی به نزد محبوب می رود. دیدن روی خداوندی او را به چنین حضور و محضری کشانده است. محبوب به او اجازه می دهد تا در این دم حضور هر چه می خواهد از اعمال ادب به جا آورد و هر سخنی نیک و زیبایی را بر زبان جاری کند و از عشق وحب و شوق خود بگوید. در این محضر، محبوب پرده نشین اجازه می دهد تا حبیب از دلدادگی هایش بگوید و با محبوبش معاشقه به جا آورد و ادب گزارد و از عشق سوزان خود بگوید و بر خاک تذلل سر بساید و تن و جان را تقدیم عظمت کبریایی محبوبی کند که در تسبیح هر تشبیهی است و هر تحمید و تکبیری به تهلیل تسبیح اش باز می گردد. الله را می بیند و به ستایش می پردازد و فریاد تکبیر برمی دارد و او را محبوبی یکتا و یگانه می نامد و به تهلیل می پردازد و در نهایت اقرار می کند که از هر آنچه در ستایش به تحمید و تکبیر و تهلیل گفته است، نارساست و تسبیح گوی اوست؛ چرا که درک و فهمش بیش از این نمی رسد و پرنده خیالش پری ندارد تا از تکبیر بگذرد و در نهایت در آستانه تقدیس و تسبیح فرود می آید.

روزگاری در خانه و مساجد گوناگون به سمت خانه خدا از دور به زیارت و معاشقه پرداخته است و اکنون یک بار از سوی خداوند مجاز به دیدار از خانه خدا شده تا به سرزمین خدا و خانه خدا درآید؛ چرا که حجت اسلام تنها یک بار است و تنها محبوب را در طول عمر یک بار توفیق زیارت دست خواهد داد.

اکنون به شوق دیدار خانه خدا از خانه تن بیرون می آید. پیش از ورود به سرزمین مقدسی که خانه خدا در آن است آداب ورود و اذن دخول به سرزمین را به احرام عمره آغاز می کند. آن گاه به سرزمین مقدس می رود و پس از روزگاری سخت و انجام آدابی شیرین در انتظار یوم الحج الاکبر می ماند تا مجاز به ورود به خانه خدایی شود که یک بار تا در خانه اش آمده و هفت بار طواف عشق کرده است. امروز در روز اکبر نفس خود را به قربانگاه می برد تا همه چیز را فرو گذارد و به پیشگاه خدا در خانه اش برود.

زیارت مظاهر الهی در خانه خدا

اما خدا و محبوب را چگونه ببیند؟ زمانی بس گذشته است. همه آداب را انجام داده است. هر چه گفته شده و خواسته شده را به دقت به جا آورده است؛ اما خدا کجاست؟ آن محبوب دل ها کی می آید؟ کجاست تا بیاید؟ وقتی چشم دل باز می کند می بیند مظاهر الهی و متالهان ربانی در برابر ایشان هستند. در باطن کعبه اولیای الهی را می بیند؛ چرا که خداوند در متالهان ربانی تجلی یافته است و هیچ انسانی جز رسول الله(ص) را نرسد که بی حجاب و حاجب با خداوند سخن گوید و او را ببیند[7] که او مظهر نخست الله و صادر اول حق است. از این روست که حبیب می بایست برای دیدن محبوب به حبیب محبوب نظر کند.[8]

همان گونه که سالیان سال در زیارت دور از خانه خدا، در نمازهایش از طریق حبیب محبوب با محبوب دیدار داشته است و پرده نازک و لطیف ولایت به مولی نگریسته و سلام از دوزخ و رسیدن به تقوا را در سلام بر چهارده معصوم(ع) یافته است، در آن جا نیز درمی یابد که خانه نشین خانه خدا، مولی الموحدین پیامبر(ص) و امیرالمؤمنین(ع) و اهل بیت(ع) هستند. این جاست که می یابد که بر ایشان سلام کند و به زیارت ایشان درآید که نفوس ایشان نفس پیامبر(ص) و طاعت ایشان عین طاعت خداوند است.[9]

از این رو در روایات بارها تکرار شده که «من تمام الصلاه، لقاء الامام»؛ تمام و کامل شدن نماز به لقاء امام است که این مسأله در سلام جمعی به ایشان از طریق: «السلام علیکم و رحمه الله و برکاته» است. در حقیقت وقتی پرده ها و حجاب ها درنماز فرو می افتد انسان در پایان محضر محبوب می بیند که در برابر پیامبر(ص) و اهل بیت عصمت و طهارت نشسته است. پس به اینان به عنوان محبوب خود سلام می دهد؛ چرا که هر کسی حب خدا می خواهد می بایست از طریق حب حبیب خدا یعنی پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) برسد. از این روست که اکمال و اتمام دین اسلام به ولایت محبت و اطاعت است[10] و هر کسی حب خدا خواهد می بایست نخست محبوب ایشان شود؛ چرا که پایان رجعت انسان و منتهای سیر او، خدای محمد(ص) است.[11] امام باقر(ع) درباره حقیقت زیارت خانه خدا و حج می فرماید: تمام الحج لقاء الامام؛ تمامیت حج، لقاء و دیدار امام است.[12] امام صادق(ع) نیز می فرماید: اذا حج أحدکم فیختم حجه بزیارتنا، لأن ذلک من تمام الحج؛ هنگامی که شخصی از شما حج گزارد پس آن را به زیارت ما پایان و ختم نماید؛ زیرا دیدار امام از شرایط تمامیت حج است. (همان) امام باقر(ع) در بیان علت اینکه لقاء و دیدار امام(ع) از شرایط کمال و تمامیت حج است می فرماید: انما أمر الناس أن یأتوا هذه الأحجار فیطوفوا بها، ثم یأتونا فیخبرونا بولایتهم، و یعرضوا علینا نصرهم؛ به درستی که مردم مأمور شدند تا به نزد این سنگ ها بیایند و آن ها را طواف کنند؛ سپس به نزد ما آیند و به ولایت خودشان نسبت به ما خبر دهند و نصرت و یاری خودشان را نسبت به ما عرضه دارند. (همان) همچنین حضرت امام باقر(ع) که مظهر علم ذات اقدس خداوندی و باقر علوم الاولین و الاخرین است، وقتی به مکه مشرف شد، دید مردمی کنار کعبه طواف می کنند، فرمود: «هکذا کانوا یطوفون فی الجاهلیه؛ در جاهلیت نیز این چنین اشواط سبعه داشتند و دور این کعبه می گشتند و اسلام نیامده است تا همان سنت جاهلی را ادامه دهد: «انما أمروا أن یطفوا بها ثم ینفروا الینا فیعلمونا بولایتهم و مودتهم و یعرضوا علینا نصرتهم»، ثم قرأ قوله سبحانه و تعالی: «فاجعل أفئده من الناس تهوی الیهم». فرمود: دور این سنگ های بی اثر گشتن در جاهلیت نیز رایج بود. این تعبیر که: «احجار کعبه سود و زیانی نمی رساند» به طور مکرر در بیانات اهل بیت(ع) آمده است تا زایران کعبه بدانند که در کنار «کعبه گل»، آن «کعبه دل» که اصل ولایت و رهبری است، محفوظ است. در کتاب قیم نهج البلاغه آمده است که: «ألا ترون ان الله سبحانه و تعالی اختبر الاولین من لدن آدم الی الاخرین من هذا العالم باحجار لا تضر و لا تنفع و لا تبصر و لا تسمع فجعلها بیته الحرام الذی جعله للناس قیاماً؛ خداوند با این سنگ ها، که تقرب و تبعد آن ها را سود و زیانی نیست، مردم را امتحان کرده است. بوسیدن احجار کعبه برای آن نیست که این حجر سود و زیانی دارد. حضرت امام باقر(ع) فرمود: مردم موظف اند که اطراف این سنگ ها بگردند اما بعد از طواف، به بارگاه ولای ما بار یابند و مودت و نصرت و آمادگی خود و «حضور الحاضر و قیام الحجه بوجود الناصر» را بر ما عرضه کنند، آنگاه حضرت این آیه کریمه را قرائت فرمود: «فاجعل أفئده من الناس تهوی الیهم». یعنی پروردگارا! دل های گروهی از مردم را به فرزندان من مشتاق کن.

به هرحال، مقصد حاجی باید لقاء امام به عنوان حبیب خداوند باشد تا در این دیدار اطاعت و نصرت آنان را بیان و عرضه کند و خود را برای ایشان خالص گرداند. در هر عمل دیگری لازم است که حاجی قصد دیگری کند نه اینه قصد سنگ کند. در آیات قرآنی آمده که زکات و انفاق مردم زمانی تأثیر دارد که پیامبر(ص) و امام(ع) آن را بپذیرد و امضاء کند. از این رو بارها گفته شده که «من تمام الصیام لقاء الامام»، و یا «من تمام الزکاه لقاء الامام»؛ چرا که ولایت است که همه این ها را تمام می کند و معنا می بخشد و موجب قرب بنده به خدا می شود. از این رو امام باقر(ع) می فرماید: «بنی الاسلام علی خمسه أشیاء: علی الصلاه و الزکاه و الحج و الصوم و الولایه»، سخن از «ولایت» است که با کلمه «والی» از آن تعبیر شده: «و الوالی هو الدلیل علیهن».

پی نوشت: