مسجد یک پاتوق اجتماعی مناسب برای شکل گیری عالی ترین سطوح روابط بین فردی در جامعه اسلامی است. دستورها و سفارش های فراوان دین دین اسلام در زمینه روابط مستحکم و دوستی ایمانی که از آن گاهی با عنوان اخوت یاد می شود، بهترین بستر و مکان تحقق خود را در فضای مجالس مذهبی و نشست و برخاست های مؤمنین در مسجد می یابد. در روایات و احادیث مربوط به مسجد، تأکید ویژه ای بر بعد اجتماعی مسجد، از جمله آشنایی مؤمنین و با خبر شدن ایشان از احوال یکدیگر و هم چنین دفع مشکلات و حوائج براران دینی و بالاخره شکل گیری دوستی های عمیق ایمانی شده است. جضرت علی در روایتی به فوائد رفت و آمد به مسجد می پردازند و 8 فایده اصلی را برمی شمارند که اولین آن پیدا کردن برادری دینی است که انسان را در امر ایمان یاری دهند.
مسجد جایگاه رفت و آمد شایسته ترین بندگان خدا و محل شکل گیری عمیق ترین و اصیل ترین فضاهای جمعی و گروهی بر محور معنویت هاست؛ اما همیشه و هرکجا عامل انسانی دخیل است؛ عنصر امکان خطای انسان و حالت های شیطانی مد نظر گرفته می شود. تأکیدهای همواره به تقوا و مداومت بر آن و همچنین تأکیدهای فراوان بر محاسبه دائمی خود در تعابیر مختلف روایات و آیات در داستان همین جهان بینی واقع گرایانه است. لذا در فضایی مثل مسجد که همه چیز برای تعالی معنوی و روحانی انسان ها آماده شده و همه چیز برای شکل گیری اصیل ترین روابط ایمانی و اخوت مهیاست، هم امکان تبعیت از هوای نفس از سوی برخی افراد مسجدی وجود دارد، تا جایی که متأسفانه گاهی فضای مسجد به جای کمک در تعالی به سقوط می انجامد.
تأثیر چنین فضای منفی ای در همه شئون فردی و اجتماعی مسجد و مسجدیان شیوع می یابد و در روابط بین فردی ظهور می کند.
پیشگیری از زمینه های انحرافی در مساجد
به راستی چه زمینه هایی از انحراف در فضای روابط دوستی ایمانی و صمیمیت اسلامی در مسجد قابل پیش بینی و پیش گیری است؟
1. انگیزه های غیرالهی به جای اخلاص
گاه فضای صمیمی و دوستی های اهل مسجد چنان عمیق می شود که فرد را به شدت وابسته به حمایت گروه اجتماعی مسجد می کند. در روان شناسی اجتماعی مسئله وابستگی شخص به گروه های اجتماعی به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته است. از جمله مواردی که عارضه منفی چنین وابستگی هایی شمرده شده، از بین رفتن حس استقلال در شخص است؛ یعنی شخص تمام کارها و تصمیمات فردی را برای جلب حمایت گروه اجتماعی حامی اش اتخاذ کند. چیزی که در عرصه علوم سیاسی گاه از آن به حزب زدگی تعبیر می شود. در منظر دینی در چنین موقعیتی شخص به جای تصمیم گیری در راستای کسب رضای الهی به نوعی شرک مبتلا می شود؛ یعنی شدت وابستگی به تأیید جمع باعث می شود همه تصمیم هایش برای جلب نظر مساعد دیگران باشد نه از سر استقلال خود و در راستای رضای الهی.
در فضای مسجد هم وابستگی به گروه های اجتماعی حامی در داخل مسجد می تواند به نوعی ریاکاری و عدم استقلال شخص بینجامد؛ البته باید همواره مراقب برداشت افراطی بود. تعالیم اسلام درباره توصیه به معنای دوری از مشارکت کار گروهی نیست؛ اتفاقاً گاه لازم است انسان به نظر گروه تن دهد هرچند تصمیم خودش این نباشد. سفارش به مشورت و مشارکت گروهی در بسیاری آیات و روایات آمده است. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «ما خاب من استشار فی امره؛ زیان نمی کند آنکه در امور خود مشورت می کند». لذا منظور این بحث نقد مشارکت سالم نیست بلکه منظور آسیب شناسی نوعی حالات عدم استقلال کلی و وابستگی بیش از حد به نظر و تأیید دیگران است.
2. رقابت ناسالم به جای مشارکت سالم
گروه های شکل گیرنده در مسجد فضای تعامل و همکاری را برای انجام هرچه بهتر فعالیت های دینی از جمله مراسم و مناسبت های دینی، کارگاه های آموزشی معارف دینی، فعالیت های کتابخانه و سالن مطالعه، صندوق های مالی جهت مشارکت در امور خیریه و رفع مشکلات برادران دینی، فراهم می کند. اینها فعالیت هایی است که هم شخص با مشارکت در آنها ثواب اخروی کسب می کند و هم در زندگی فردی و اجتماعی خود بسیاری از مهارت ها و تجارب لازم را می آموزد و راه های تعامل در فضای صمیمی با دیگر افراد را در راستای یک هدف مشترک و در شکل یک گروه می آموزد. در روان شناسی اجتماعی در بحث از گروه ها یکی از مهم ترین نتایج مشارکت فرد در کار گروهی، یادگیری نحوه تعامل با دیگران بر سر هدف مشترک برشمرده می شود؛ اما همین فضای مثبت و سازنده می تواند جایگاه بروز برخی رفتارهای ناهنجار مانند رقابت های ناسالمی که در صدد اثبات خود هستند باشد.
3. دوستی های افراطی
روان شناسان معتقدند دوره نوجوانی و اوان جوانی دوره های حساس شکل گیری شخصیت هر فرد است. از جمله مهم ترین عوامل مؤثر در فرایند شکل گیری شخصیت، دوستان و محیط نوجوان و جوان است. مسجد بهترین بستر و مساعدترین فضا را برای ایجاد دوستی ای سالم و روابطی تأثیرگذار، مثبت و بهنجار فراهم می کند. دوستی هایی که در فضای پاک و معنوی انجام می گیرد و بسیار عمیق و طولانی است.
اما شخصیت انسان خیلی پیچیده تر از آن است که حتی در شرایط مساعد همیشه یک گونه رفتار را از خود نشان دهد. همیشه یک حالت منفی با یک عارضه جانبی وجود دارد. در همین فضای رفاقت های صمیمانه و دوستی های اصیل و عمیق گاهی احساسات یک طرف به مقابل یا هر دو طرف به یکدیگر حالت وابستگی عمیق و دوستی افراطی پیدا می کند. به خصوص در سنین نوجوانی که دوره اوج احساسات و دوره حساس رشد عاطفی فرد است. تعابیر دینی درباره مقوله محبت افراطی و عشق بسیار ظریف و در عین حال غامض است. در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده: «من عشق فکتم و صبر و مات مات شهیدا؛ هرکس عاشق شود و کتمان کند و صبوری ورزد آنگاه بمیرد مرگ او از نوع مرگ شهداست». از این روایت و روایات بسیار دیگر شاید بتوان گفت که هرچند عشق به خودی خود زمینه هایی از رشد و پالایش شخصیت انسان را موجب می شود و انسان را عمیق تر، درون نگرتر و حساس تر به زیبایی ها و ظرافت ها می کند که خود زمینه ای عالی برای درک مضامین عرفانی بلند است؛ اما در عین حال عشق بازی در ابتدا و از سر اختیار قابل توصیه به کسی نیست و هیچ کس هم نباید خود را به صورت اختیاری در معرض عشق بازی قرار دهد. آری اگر ناخواسته شخص در دام یک عشق مجازی گرفتار شد با مشاوره و همراهی مربیان و سایر دوستان می تواند گذار سالمی از یک مرحله داشته باشد و در نتیجه در دوره های بعدی زندگی به یک پختگی و تعالی روحی عمیق برسد.
