آنچه دندانپزشکان از رادیولوژی باید بدانند

دندان ها استخوانی نیستند؛ بلکه از بافتهایی با درجه سختی متفاوت تشکیل شده اند. پوسیدگی دندان، بیماری عفونی قابل انتقالی است که طی آن باکتری ها فعالیت خود را در سطح دندان آغاز و سپس در ساختمان آن پیشرفت می کنند. باکتری ها با استفاده از مواد قندی، اسید تولید می کنند که این اسید به بافت سخت دندان ها آسیب می رساند. پوسیدگی از دندانی به دندان دیگر سرایت می کند؛ لذا دندانپزشک برای تشخیص میزان پوسیدگی دندان و مشکلات موجود در کانال و عصب دندان، نیاز به وسیله ای به نام دستگاه رادیوگرافی دندان دارد. عکسبرداری از دندان با اشعه ایکس علاوه بر تشخیص پوسیدگی دندان، می تواند کاربردهایی در پیش گیری خطر قریب الوقوع حمله قلبی نیز داشته باشد. با مشاهده عکس های رادیولوژی دندان، می توان از آهکی شدن سرخرگ خون رسان مغز آگاه شد. آهکی شدن سرخرگ در بروز حمله قلبی و سکته نقش دارد. رسوب کلسیم در دیواره داخلی سرخرگ هایی که خون را به مغز می رسانند، ممکن است نشانه سکته ای قریب الوقوع باشد. این کاربردی جدید از رادیوگرافی دندان است. دستگاه رادیوگرافی دندانی به منظور تصویربرداری از ساختمان دندانها، آناتومی دندان ها و مشکلات دندانی بزرگسالان و کودکان در برنامه های ارتودنسی و تشخیصی استفاده می شود.

ساختار فیزیکی - مکانیکی دستگاه:
 

با این دستگاه سه نوع تصویربرداری قابل انجام است: رادیوگرافی داخل دهانی، پانورامیک و سفالومتریک.
1- در رادیوگرافی داخل دهانی جهت تصویربرداری بایت وینگ، پری اپیکال و اکلوزال، فیلم داخل دهان بیمار قرار می گیرد و تصاویر رادیوگرافی بایت وینگ، تاج و یک سوم فوقانی ریشه دندانهای فوقانی و تحتانی را نشان می دهد.
در رادیوگرافی پری اپیکال، کل ساختار دندان، شامل ریشه روی یک فیلم و آرواره های ماندیبولار و ماگزیلاری روی فیلم های جداگانه ای تصویر می شود. تصاویر رادیوگرافی اکلوزال، سطح دندانهای آلیمای کوچک و بزرگ را نشان می دهد.
2- در رادیوگرافی پانورامیک؛ تصاویر ناحیه ماگزیلوفاسیال با استفاده از پرتوگردان و کاست فیلم خارجی به دست می آید؛ سپس قوس دندانی در یک تصویر منفرد، به صورت شکل بیضوی نشان داده می شود. یونیت های پانورامیک، علاوه بر تهیه تصاویر رادیوگرافی لوکالیزه از ساختار دندانی، جهت تصویر برداری از مفصل، سینوسهای ماگزیلاری و استخوان بندی صورت برای کمک به تشخیص بیماری Tmj، ترومای صورت و پاتولوژی سینوسی به کار می رود.
3- رادیوگرافی سفالومتریک یا نمای جمجمه، جهت بدست آوردن تصاویری از کل جمجمه یا ناحیه مورد نظر به کار می رود. مطالعات سفالومتریک جهت ارزیابی رشد و تعیین پلان های درمانی ارتودنتیک یا پروتزها به کار می رود. بعضی از یونیت های پانورامیک و سفالومتریک می توانند توموگرافی متقاطع، جهت تهیه تصاویر عرضی چند لایه از آرواره های ماگزیلاری و ماندیبولار را انجام دهند. این تکنیک که سابق، تنها کاربرد توموگرافی رایانه ای یا توموگرافی خطی امکان پذیر بود (مقایسه محصولات با عنوان اسکنرها، توموگرافی رایانه ای، سیستم های مجهز به تخت رادیوگرافی (رتوگرافی) جهت برنامه ریزی پیوند و نیز ارزیابی بیماران قبل و بعد از عمل جراحی مفید است.

تخت های رادیوگرافی:
 

تخت های رادیوگرافی در طرح های مختلف ساخته می شوند که می توانند بوکی داشته یا نداشته باشند. تمام تخت های بوکی رادیولوژی، زیر سطح رویی یک قسمت برای تعبیه شدن بوکی دارند. هر بوکی شامل محلی برای قرار گرفتن کاست و محلی در روی کاست برای قرار گرفتن گرید هستند. این وسیله، مؤثرترین راه جهت حذف پرتوهای ثانویه ناشی از میدان های بزرگ رادیوگرافی محسوب می شود. هر بوکی شامل گرید و کاست است. این بوکی می تواند به بالا و پایین بودن تخت حرکت کند. طرح دیگری که در تخت های رادیوگرافی وجود دارد، تخت هایی با رویه شناور است. بعضی از تخت ها می توانند از وضعیت افقی تغییر حالت بدهند که بیمار به وضعیت ایستاده قرار می گیرد و یا سر بیمار پایین تر خواهد بود. بعضی از تخت ها، با نام تخت های بالا و پایین در بازار وجود دارند که به بیمار کمک می کنند که به بالا و پایین حرکت داده شود. تخت های شناور می توانند چهارپایه باشند یا اینکه ستون یک پایه داشته باشند. سطح روی تخت، مهمترین قسمت تخت است، به این علت که کاست در زیر آن قرار می گیرد. تخت باید از جنس رادیولوسنت و نازک بوده تا اشعه به راحتی از آن عبور کند، همچنین باید سخت و مقاوم باشد و بعد از گذشت زمان بر اثر فشار وزن بیمار، فرورفتگی در سطح آن پیش نیاید؛ در ضمن سطح تخت باید صاف بوده تا مایعات بدن یا مایع کنتراست در قسمتی از آن تجمع نکند. حاشیه رویه تخت از جنس آلومینیوم است تا اشعه را جذب نکند. این حاشیه باید ریلی باشد تا برای نصب پایه سوم و کمپرس مشکلی پیش نیاید. تخت های بوکی شناور به علت توانایی حرکت باید ترمز داشته باشند.

ویژگی های عمومی تخت عبارتند از:
 

1- قابلیت حرکت چرخش تخت.
2- قابلیت حرکت رویه تخت.
3- مجهز بودن به سریوگراف.
4- مجهر بودن به بوکی.
5- مجهز بودن تیوب زیر تخت به کلیماتور نوع اتوماتیک.
6- رویه تخت دارای ضریب جذب اشعه خیلی کم باشد.

عملکرد دستگاه:
 

یونیت های رادیوگرافی داخل دهانی، پانورامیک و سفالومتریک از یک ژنراتور اشعه X، تیوب مولد اشعه X، لوکالیزاتور، تایمرویک پانل کنترل تشکیل می شود. ترکیب این اجزاء بستگی به نوع رادیوگرافی و نوع ژنراتور اشعه X متفاوت است. برحسب مدل، گستره کیلووات در یونیت های اشعه X دندانپزشکی بین 50 تا 100 کیلووات و شدت جریان بین 5 تا 20 میلی آمپر می تواند تغییر کند. بعضی یونیت ها حالتی را ارایه می کنند (به عنوان مثال 10MA و 70KV) و برخی دیگر گستره ای از حالات قبل انتخاب KV و MA را تأمین می کند. ژنراتورهای اشعه X بر حسب شکل موج KV طبقه بندی می شوند. ژنراتورهای اشعه X دندانپزشکی، اغلب ژنراتورهای نیم موج با برق AC و خود یکسوشونده هستند؛ اما امروزه بعضی تولیدکنندگان ژنراتورهای فرکانس بالا یا مولتی پلاس و ژنراتورهایی با ولتاژ ثابت ارایه می کنند. در یونیت هایی که ژنراتورهای ولتاژ ثابت و فرکانس بالا دارند، اغلب ژنراتور اشعه X به اندازه ای کوچک است که بتواند با تیوب مولد اشعه انجام شود. بسیاری از یونیت های رادیوگرافی دندان دارای ژنراتورهای اشعه X کنترل شونده توسط ریزپردازنده هستند که عملکردهای ویژه ای را به صورت خودکار کنترل می کند. به عنوان مثال، نوسان های ولتاژ خط قابل جبران بوده و به طور خودکار توسط کامپیوتر جبران می شوند؛ به علاوه، ژنراتورهای قسمت کنترل ریزپردازنده ها، اغلب دارای خطایاب های داخلی هستند که سبب می شوند در صورت بد عمل کردن هر قسمت به نشانه خطا روی کنسول ظاهر شود. اکثر تیوب های اشعه X به کار رفته در یونیت های رادیوگرافی دارای آندهای با ظرفیت گرمایی از 7000 تا 50000 واحد گرمایی هستند. یونیتی که برای توموگرافی فکی - صورتی (دنتوماگزیلوفاسیال) طراحی شده است از یک تیوب آند دوار با ظرفیت گرمایی 300000Hu استفاده می کند. اندازه نقطه کانونی از 0/3mm از یونیت هایی با آند دوار تا 1mm در یونیت های دارای آند ایستا گسترده است. در یونیت های داخل دهانی، SID بطور تقریبی 200 تا 40 میلی متر، قابل تنظیم است. در یونیت های پانورامیک اغلب یک SID ارایه می شود. در انواع با قابلیت های دوگانه پانورامیک و سفالومتریک SID حدود 1600mm قابل تنظیم است. در یونیت های داخل دهانی تیوب مواد اشعه X دارای لوکالیزاتور استوانه ای و یا مخروطی جهت محدود کردن و شکل دادن به پرتو X و کاهش تشعشع پراکنده هستند. در بعضی نمونه ها، مخروط بلند دیگری جهت محدود سازی پرتو، برای افزایش SID وکاهش بیشتر دوز اشعه دریافتی بیمار وجود دارد. تیوب اغلب، روی بازوی تاشونده ای که با زوایای مختلف حالت می گیرد سوار می شود. این بازو می تواند روی دیوار یا سقف نصب شود یا به یک ستون محکم شده به زمین اتصال یابد و یا روی پایه چرخ دار حرکت کند. در یونیت های پانورامیک و سفالومتریک، کاست مسطح بیرونی فیلم و تیوب اشعه X همراه با یک دیافراگم شکافدار، به صورت بازویی C شکل طراحی می شوند و سر بیمار در فاصله کاست و تیوب اشعه X قرار می گیرد. در رادیوگرافی پانورامیک، کاست بیرونی تیوب مولد اشعه X، دور سر بیمار که توسط یک نگهدارنده متصل به یونیت، ثابت نگهداشته شده، حرکت می کنند. در رادیوگرافی سفالومتریک، SID افزایش یافته و سر بیمار و بازوی C شکل به هنگام تابش اشعه X در وضعیت ویژه ای حفظ می شوند. در رادیوگرافی بایت وینگ، داخل دهانی، ضمائم پلاستیکی تعیین کننده موقعیت که از یک نگهدارنده فیلم، biteplate و نشانگرهای میله ای یا حلقه ای تشکیل شده اند، می تواند جهت کمک به اپراتور برای هم راستا ساختن پرتو اشعه X و فیلم به کار روند. در رادیوگرافی پانورامیک، کیفیت تصویر به استقرار دقیق بیمار بستگی دارد.
لذا بسیاری از یونیت های پانورامیک، دارای سیستم های تمام موتوری یا تمام خودکار، با هم راستایی دو یا سه گانه پرتو است.
نگهدارنده سر، تکیه گاه چانه، بلوک های گاز زدنی و یا پشتیبانی های بینی، جهت ثابت ساختن سر بیمار به کار می روند. به علاوه، بعضی سیستم های وضعیت دهنده به سیستم نمایش دیجیتالی نقطه کانونی و نیز حرکت های خودکار از پیش برنامه ریزی شده جهت بهینه سازی وضعیت مناسب تصویربرداری، مجهز هستند. جهت رادیوگرافی داخل دهانی، از فیلم دولایه با پشتوانه ای از فویل مسی (جهت کاهش دوز جذبی بیمار) استفاده می شود.
منبع: ماهنامه پزشک امروز، شماره 129.. .