واژه هورمسیس (Hormesis) از لغت یونانی (Hormesis) به معنی حرکت تند و اشتیاق به تحرک مشتق شده است. هورمسیس به پروسه ای اطلاق می شود که یک سلول، ارگانیسم یا گروهی از موجودات زنده پاسخ دو فازی (دوگانه) از خود در برابر مقادیر فزاینده از یک ماده یا شرایط خاص (شیمیایی، محرک بویایی یا استرس متابولیکی) نشان می دهند. معمولاً تماس با دوزهای پایین، اثرات تحریکی یا سودمند و دوزهای بالا اثرات مهاری یا سمی ایجاد می کنند و این پدیده اغلب در مشاهدات سم شناسی رخ می دهد. در بدن انسان سیگنال های داخل سلولی و بین سلولی، هورمون ها، نوروترانسمتیرها، فاکتورهای رشد، کلسیم و پروتئین کینازها از این قانون تبعیت می کنند. به علاوه فاکتورهای مؤثر در روند سلامتی انسان مانند ورزش و محدودیت دریافت انرژی روزانه نیز تا حدودی با مکانیسم های هورمتیک مطابقت دارند. مکانیسم دقیق بیوشیمیایی هنوز ناشناخته است ولی عقیده بر این است که دوزهای پایین یک سم می تواند مکانیسم های ترمیمی خاص را در بدن تحریک نماید و این مکانیسم ها نه تنها قادرند اثرات سم را خنثی کنند بلکه می توانند باعث بهبود سایر اختلالاتی شوند که ناشی از اثرات سم نیستند.
امروزه پدیده هورمسیس برای عوامل متعدد مانند جیوه، آرسنیک، حشره کش ها و تشعشع به اثبات رسیده اند و می توان گفت تمامی موجودات زنده اعم از باکتری ها، کرم ها، پرندگان، جوندگان از این مکانیزم حیاتی برای زنده ماندن استفاده می کنند. Calabresse محقق پیش روی است که موفق شده حدود 1000 مورد از پاسخ های هورمتیک را در زمینه های بیولوژیک، سم شناسی و پزشکی توکسیکولوژی شناسایی و دسته بندی کند. ما در این مقاله به تعدادی از این موارد اشاره خواهیم کرد:
* مقادیر کم کادمیوم ظرفیت تولید مثل حلزون را تقویت کرده اما دوزهای بالای آن کشنده است.
* دوزهای پایین تشعشع باعث افزایش میزان رشد گیاهان و افزایش طول عمر در موش می شود. مواد شیمیایی که می توانند بعد از مصرف در مقادیر زیاد ایجاد سرطان کنند، در مقادیر کم باعث مهارشدن سلول سرطانی می شوند.
* عنصر سلنیوم یک ریزمغذی است و برای سلامت انسان ضروری می باشد زیرا در عملکرد صحیح 30 نوع پروتئین دخیل است ولی اگر در مقادیر زیاد مصرف شود سمی است و می تواند باعث مرگ شود. ویتامین A جهت رشد مناسب اعضای مختلف بدن و حفظ سلامتی چشم و سایر بافتهای بدن الزامی است در حالی که دریافت مقادیر زیاد آن می تواند منجر به آسیب کبدی و پوکی استخوان شود و نیز اثر معکوس بر دستگاه قلبی - عروقی خواهد داشت.
* عنصر آهن برای سلامت گلبول های قرمز خون و تنظیم اعمال سایر انواع سلولهای بدن الزامی است ولی مصرف مازاد آن می تواند باعث تخریب اکسیداتیو به بافت ها شود.
* گازهایی مانند اکسیژن، منوکسیدکربن و ازن نیز اثرات هورمتیک بر روی سلولها و موجودات زنده دارند.
در داخل بدن همواره رادیکال های آزاد اکسیژن تولید می شوند. مطالعات اخیر به وضوح نشان داده است که مقادیر بسیار کم بعضی از رادیکال های آزاد وظایف مهمی را در سلولهایی که شامل فعال سازی روند ACSRPS می شوند ایفا می کنند. رادیکال های آزاد در بدن اثر هورمتیک دارند و در مقادیر طبیعی باعث تقویت پروسه فعال سازی کینازها و فاکتورهای Ternscription می شوند؛ و همچنین پاسخ سلولهای ایمنی را بر می انگیزند. برای مثال در پاسخ به آلرژن ها ترشحات ماست سل ها رادیکال آزاد اکسیژن تولید می کنند که این خود باعث دگرانولاسیون، ترشح لوکوترین ها و تولید سیتوکینین می شوند. رادیکال های آزاد نیز نقش بسزایی در تنظیم عملکرد سلول آندوتلیال عروقی و فشار خون ایفا می کنند. میتوکندری معمولاً در جرقه هایی تولید رادیکال های اکسیژن می نماید. یکی از وظایف این رادیکال ها فعال سازی مسیرهای پروسه هورمسیس در میتوکندری است که بسیار فعال بوده و به همین دلیل میتوهورمسیس نامیده می شود. اخیراً یافته های اپیدمیولوژیک بر عملکرد پروسه میتوهورمسیس صحت گذاشته و از آن حمایت می نمایند و حتی پیشنهاد می کنند که مصرف بعضی از مکمل های آنتی اکسیدانی با کاهش میزان آندروژن رادیکال ها می توانند باعث افزایش شیوع بیماری در انسان شوند. به تازگی نقش هورمسیس در ارتباط با پدیده پیری بسیار مورد توجه قرار گرفته است. از آنجایی که ظرفیت حیاتی پایه هر نوع سیستم بیولوژیکی بستگی به توانایی همودینامیک (هومئوستاتیک) آن دارد، متخصصین کهولت شناسی بر این باورند که تمام سلولها و ارگانیسم ها با شرایط خفیف استرس زا می تواند منجر به پاسخ تطبیقی یا هورمتیک همراه با اثرات سودمند بیولوژیکی متعدد شود. اخیراً شواهد زیادی در اثبات این ایده بدست آمده است و پژوهش ها نشان می دهد که تماس با استرس خفیف اثرات ضد پیری دارد. ورزش نمونه ای در این زمینه به شمار می آید. بعضی از انواع استرس های خفیف که جهت مطالعه بر روی پدیده هورمسیس در تحقیقات پیری استفاده می شوند عبارتند از: شوک گرمایی، تشعشع، پرواکسیدان ها، هیپرگراویته و محدودیت غذایی. بعضی از ملکولهای طبیعی و مصنوعی مانند سلاسترول ها (Celasterols) و کورکومین ها با منشأ گیاهی و کوئرسیتین و سولفورافان از میوه جات و سبزیجات اثرات سودمند خود را بر سلامتی با تحریک و یا هدایت مسیرهای پاسخ استرس زا در سلول ها ایجاد می کنند هورمتین (Hormetins) می نامند. درنهایت شناخت و کاربرد تجربی پدیده هورمسیس می تواند منجر به ارایه راهکارهای جدیدی در پیشگیری و درمان بیماری ها مانند انواع سرطان ها، بیماری های قلبی- عروقی و اختلالات نورودژنراتیو شود.
منبع: ماهنامه پزشک امروز، شماره 129.. .