طراحی رابط کاربر در پایگاه های اسلامی؛ آسیب ها و راهکارها

اهمیت رابط کاربر

یک پایگاه اینترنتی از دو بخش کلی تشکیل می یابد: بخشی که به مدیریت آن مربوط است و بخش دیگر که کاربر با آن سروکار دارد. آنچه کاربران به وسیله آن با پایگاه تعامل دارند، محیط یا رابط کاربر[1]نام دارد. این محیط میان ماشین و کاربر وسطه قرار می گیرد تا کاربر را به محتوای پایگاه یا نرم افزار رهنمون شود. رابط کاربر، تنها بخشی از یک پایگاه یا نرم افزار است که کاربر آن را می بیند و از طریق آن می تواند با یک نظام ساده یا پیچیده ارتباط برقرار کند. برخی صاحب نظران رابط کاربر را مهم‎ ترین عامل موفقیت یا شکست نظام رایانه ای می دانند. برخی دیگر نیز رابط کاربری ضعیف را سبب بروز اشتباه، ایجاد عصبانیت، سردرگمی و افزایش فشار روانی کاربران می شود. رابط کاربر، اطلاعات موجود در پایگاه های اطلاعاتی و نظام های رایانه ای را قابل استفاده و دسترس پذیر می کند و به کاربر نشان می دهد که یک پایگاه چه ساختاری دارد و اطلاعات آن چگونه به هم مرتبط اند(رحمت الله فتاحی و محمد زره ساز، 1385) رابط کاربری بر ذهن کاربران تأثیر بسیار می گذارد و طراحان پایگاه یا نرم افزارهای کاربردی از طریق آن اندیشه خود را به استفاده کنندگانشان منتقل می کنند. همین تأثیر سبب می‎ شود کاربر پایگاه های اطلاعاتی را به درستی بشناسد و از آن به شایستگی استفاده کند. همچنین رابط کاربری متناسب با محتوا در جذب و نگهداری بیشتر کاربران نیز تأثیر بسیار دارد.

با توجه به اهمیت رابط کاربر در یک پایگاه اطلاعاتی، دقت در طراحی بهینه که کاربر به سادگی و به گونه مؤثر از آن بهره می برد، بسیار اهمیت می یابد.

یک پایگاه برای این که بتواند رابط کاربری متناسب با توانایی و علایق کاربران خود را طراحی کند، باید جامعه کاربران خویش را بشناسد. شناخت کاربر از اصول نخستین در مهندسی کاربر است.(همان، ص 253)

اقسام کاربران پایگاه ها

کاربران یک پایگاه از چند دید قابل تقسیم اند:

-سن: نوع رابط کاربر، طراحی، رنگ و چینش گزینه ها برای پایگاه هایی که مخاطبان آن نوجوانان و جوانان اند، متفاوت از پایگاه هایی خواهد بود که کاربران آن بزرگسالان اند.

-جنس: سلایق و رفتارهای کاربران زن، متفاوت از کاربران مرد خواهد بود و از این رو، رابط کاربر برای هر یک از این مخاطبان باید متفاوت باشد.

-قابلیت های جسمی: رابط کاربر پایگاه هایی که کاربران فاقد عضو یا اعضایی اند، یا توانایی جسمانی آن ها کم است، باید متناسب با توانایی آن ها باشد.

-زمینه های قومی یا فرهنگی: تفاوت های فرهنگی استفاده کنندگان یک پایگاه، باید در طراحی عناصر و ویژگی های رابط کاربر در نظر گرفته شود تا کاربران رضایت داشته باشد.

-تحصیلات: نمادها، استعاره ها و قواعد سجاوندی در طراحی رابط کاربر، ارتباط بسیاری با شناخت میزان و نوع تحصیلات کاربران پایگاه دارد.

هر دسته از این کاربران، رابط کاربری متناسب با آن سن را می طلبد. افزون بر آن، متغیرهای دیگر در شناخت کاربر نقش دارد؛ به این معنا که کاربران در هر یک از دسته های پیش گفته که باشند، عاملی مهم و اساسی در چگونگی استفاده از پایگاه های اینترنتی، سواد اطلاعاتی کاربران یا دانش آن ها در استفاده از رابط کابر است.

کاربران از نظر سواد اطلاعاتی

کاربران از نظر سواد اطلاعاتی به موارد ذیل قابل تقسیم اند:

-کاربران مبتدی: کاربران درباره مفاهیم مربوط به رابط یا حوزه کاری نظام مورد نظر، اطلاعات اندکی دارند و ممکن است در استفاده از نظام دچار سردرگمی شوند. برای غلبه بر این مشکل رابط کاربر باید تمهیداتی در آموزش های پیوسته و صفحات راهنمای خود در نظر بگیرد. واژگان باید برای کاربرن آشنا و در سراسر نظام به صورت یکدست باشد. تعداد عملیات مربوط به رابط کاربر نیز باید کاسته شود به گونه ای که کاربران مبتدی و کم سابقه توانایی انجام کارکردهای ساده را به دست آورند. به این ترتیب ار سردرگمی ای گروه از کاربران کاسته شده، اعتماد به نفس آن ها افزایش می یابد و نیروی تقویت کننده مثبتی برای استفاده مجدد از نظام در آن ها پدید می آید.

-کاربران گاه به گاهی و مطلع: این گروه از کاربران آگاهی کاملی از وظایف نظام رایانه ای دارند ولی به شکل تصادفی و گاه به گاه از نظام استفاده می کنند. آن ها دارای دانش وسیع درباره مفاهیم حوزه کاربری نظام و رابط آن مشکل داشته و این کار برای آن ها بسیار دشوار است. طراحی منوهای ساختاریافته واژگان یکدست و رابط شفاف از بار ذهنی این کاربران می کاهد. همجنین ایجاد توالی های درست و یکدست در عملیات ارائه پیام ها و راهنمایی های مؤثر و معنادار به این کاربران در بازشناسی چگونگی تکمیل صحیح کارکردهای خود کمک می کند.

-کاربران متخصص و ماهر: این گروه از کاربران با مفاهیم رابط و حوزه کاری آشنایی کامل دارند و در پی انجام سریع کار خودند. آن ها خواستار سرعت بالای پاسخ دهی، ارائه بازخوردهای موجز و غیر منحرف کننده و امکان انجام آسان عملیات و در پی میانبرهایی در رابط کاربری برای انجام سریع کار خودند. (همان، ص 254)

همچنین، طراحان پایگاه ها باید از نظر نوع و سواد اطلاعاتی شناخت کافی از کاربران خود داشته باشند؛ اما یک پایگاه بسته به نوع محتوا ممکن است کاربرانی از انواع و سواد اطلاعاتی گوناگون داشته باشند. از این رو، رابط کاربری این دست پایگاه ها باید لایه ای و سطح بندی شده باشد تا گروه ها مختلف کاربران با توجه به وضعیت خود به سادگی از آن استفاده کنند.

انواع محتوای پایگاه

جز کاربر، محتوای یک پایگاه نیز در شکل و ساختار رابط کاربر مؤثر است. محتواها در پایگاه ها به چند گونه وجود دارد:

-محتواهای چندرسانه ای: این گونه از محتواها شامل: صوت، تصویر، فیلم، گرافیک، نقشه و... است.

-محتواهای متنی: از نمونه های این دست از محتواها می توان به: کتاب، مقاله، نسخه خطی، پروانه ثبت اختراع و... اشاره کرد.

-ترکیبی از متن و چندرسانه: یک پایگاه ممکن است ترکیبی از: متن، تصویر، فیلم، صوت و... باشد.

هر یک از محتواهای پیش گفته، رابط کاربریِ متناسب با خود را می طلبد؛ برای نمونه، یک پایگاه که محتوای متنی عرضه می کند، گزینه ها، برنامه ها و ابزارهای خاصی را نیاز دارد که با یک محتوای صوتی متفاوت است.

مفهوم فناوری زدگی در طراحی رابط کاربر

دانش درباره محیط رابط و حوزه تعامل انسان با رایانه، مستلزم مطالعه در حوزه های گوناگونی چون: زبان شناسی، روان شناسی، اطلاع رسانی و جامعه شناسی است؛ مفاهیمی که در نظام آموزشی دانشگاهی برای علوم رایانه مورد غفلت قرار گرفته است.(همان، ص 258( شاید از همین رو است که بسیاری از گردانندگان پایگاه های اینترنتی، با وجود دانش برنامه نویسی و توان فنی، نمی توانند رابط کاربری کارآمد، زیبا و کاربرپسند طراحی کنند. در بسیاری از این دست پایگاه ها، استفاده بسیار از فناوری های تازه در پایگاه ها به مقصود جلب و جذب کاربر به کار گرفته می شود؛ بی خبر از این که چنین ابزارهایی، در نمونه های بسیار، نه تنها کمکی به کاربر در دستیابی به محتوای پایگاه نمی کند، بلکه برای او جذاب نیز نیستند. این کار پایگاه ها را شاید بتوان «فناوری زدگی» خواند.

از این نمونه می توان به کاربرد فناوری های جدید وب مانند: جی کوری[2]، اسلایدشو،[3] و ای جکس[4] به گونه نابه جا است؛ مثلاً چهار بخش «بلوک» از پایگاه راسخون[5]، از عکس های متحرک ـ به شکل اسلایدشو ـ استفاده می کند که شاید برای کاربران آزاردهنده باشد.

راه کارهای طراحی رابط کاربر

با توجه به آنچه در پیش گفته شد، در ذیل به بیان ویژگی هایی که یک پایگاه اینترنتی باید داشته باشد، اشاره می کنیم و پس از تبیین هر ویژگی، وجود یا عدم آن را در برخی پایگاه های برخط اسلامی می سنجیم.

به گونه کلی، شاید بتوان نمونه های ذیل را از جمله مهم ترین مسائلی دانست که باید در طراحی رابط کاربر به آن توجه کرد:

1.سادگی: برای کاربر، سادگی استفاده از نظام اهمیت فراوان دارد. اگر کاربر محیط را پیچیده و گمراه کننده ببیند، از آن صرف نظر می کند.

با وجود پیشرفت های گوناگونی که در فناوری اطلاعات و در نتیجه در طراحی نرم افزارهای پایگاه های اطلاعاتی حاصل شده است، همچنان ویژگی «ساده بودنِ » محیط رابط، مورد توجه بیشتر کاربران است. در بسیاری از پایگاه ها مشاهده می شود که محیط رابط دارای عناصر و گزینه هایی است که بیش از نیاز کاربران است و همین امر سبب پر بودن صفحات محیط رابط شده است. در حقیقت، تعداد عناصر و گزینه هایی که در هر صفحه از محیط رابط مشاهده می شود و نیز چگونگی آرایش آن عناصر در کنار هم، باید بر اساس اصل سادگی و کاربرپسند بودن تعیین شود. به این منظور، طراح پایگاه باید خود را در جای کاربر در نظر گیرد و درباره هر عنصر، ضرورت یا عدم ضرورت لحاظ کردن آن در محیط رابط، ارائه گزینه ها و اطلاعات اضافی و چگونگی قرار گرفتن آن ها در روی صفحه قضاوت کند.

بنابراین، از مهم ترین جنبه های سادگی محیط کاربر آن است که صفحه پایگاه بیهوده پر و شلوغ نباشد. صفحه ایده آل باید ظاهری منظم، آراسته و خلوت داشته باشد و از قواعد طراحی بصری مناسب تبعیت کند. این قواعد عبارت اند از: تعادل، تقارن، صرفه جویی در فضا و توالی درست.(رحمت الله فتاحی و محمد زره ساز، 1385، ص 258)از این نظر، اگر بخواهیم پایگاه های تبیان[6] (، راسخون و حوزه[7] را به منزله سه نمونه از مهم ترین پایگاه های اسلامی بسنجیم، ملاحظه خواهیم کرد که پایگاه راسخون، در قیاس با حوزه و تبیان صفحه خلوت تری دارد. یکی از ویژگی هایی که در این پایگاه به آن توجه شده، امکان پنهان کردن گزینه های غیر ضروری است. پایگاه حوزه نیز در قیاس با تبیان، دسته بندی ساده تری دارد.

2.زیباشناختی: توجه به اصل زیباشناختی در این محیط، ضروری است که شامل کل ساختار یک محیط رابط می شود. زیبایی و جذابیت، یکی از عناصری است که انسان می کوشد تا در محیط زندگی و ابزارهای مورد استفاده خود ایجاد کند. فناوری اطلاعات، نه تنها از ارزش این ویژگی نکاسته است، بلکه با ارائه روش ها و ابزارهای مناسب، امکان عملی ساختن چنین خواستی را به راحتی فراهم کرده است. محیط رابط پایگاه ها باید از این ویژگی استفاده کند تا فضایی که کاربر در آن به انجام عملیات جستجو و بازیابی اطلاعات می پردازد، زیباتر و جذاب تر شود. زیبا و جذاب بودن محیط رابط، موجب افزایش علاقه کاربر در مراجعه بعدی وی به پایگاه می شود.

رنگ، از عناصر مهم در محیط طراحی است؛ زیرا حس زیباشناختی و مکان یابی را منعکس می کند. استفاده از رنگ های متنوع نباید گیج کننده و منحرف کننده باشد. کارشناسان توصیه می کنند که در هر صفحه نمایش، رنگ ها محدود به چهار مورد شود و در کل نباید بیشتر از هفت رنگ به کار گرفته شود. برخی دیگر از کارشناسان، حداکثر با چهار رنگ در صفحه موافق اند؛ اما می گویند حد متعادل، به کارگیری دو یا سه رنگ است. این عده از کارشناسان برای کل رابط، بیشتر از چهار یا پنج رنگ پیشنهاد نمی کنند، که این تعداد نیز باید در طیف وسیعی جا داده شوند. ضمن این که همه رنگ ها برابر نیستند؛ چشم به رنگ هایی که در وسط طیف نوری هستند، مانند زرد و سبز، حساس تر است تا رنگ هایی که در انتهای طیف قرار دارند، مانند آبی و قرمز. قرمز، زرد، سبز، آبی و قهوه ای برای استفاده، رنگ هایی مناسب اند. همچنین باید از به کارگیری رنگ هایی که افراد کور رنگ آن ها را تشخیص نمی دهند، خودداری کرد. به همین دلیل، برخی پایگاه های اطلاعاتی امکان انتخاب رنگ ها را بر عهده کاربران می گذارند.(رحمت الله فتاحی و محمد زره ساز، 1385، ص 259)

از میان پایگاه های اسلامی یادشده، تبیان از دید رنگ، ساده تر و چشم نواز تر می نماید. اما وجود گزینه های تصویری، در همه نقاط پایگاه و نیز زیاد بودن بنرهای تبلیغاتی متحرک از زیبایی آن کاسته است. پایگاه راسخون گرچه گزینه های خلوت تری در قیاس با پایگاه تبیان دارد، اما با توجه به این که مخاطبانی عمومی و نیز جوان دارد، از رنگ های سرد استفاده کرده که مناسب نمی نماید. پایگاه حوزه نیز در انتخاب رنگ، مخاطبان و محتوا را در نظر نگرفته است. همچنین در پایگاه حوزه، به دلیل آن که غالب محتوای عرضه شده متن است، استفاده از تصاویر در دسته بندی های موضوعی، افزون بر کاستن از زیبایی نمای آن، مناسب به نظر نمی رسد.

3.سرعت پاسخگویی: زمان، گنج گران قیمتی است. تأخیر در پاسخگویی سبب می شود که بسیاری از کاربران آزرده خاطر یا خشمگین شوند. زمان های طولانی یا غیر قابل پیش بینی برای پاسخگویی، سبب نارضایتی کاربران می شود. زمان پاسخگویی رایانه ای، عبارت است از زمان مورد نظر از آغاز یک فعالیت توسط کاربران ـ که معمولاً با فشار دادن دکمه ورود و یا دکمه ماوس صورت می پذیرد ـ تا ارائه نتایج در صفحه نمایش یا چاپگر توسط رایانه. با نمایش نتایج روی صفحه نمایش، مرحله بعدی برای کاربر، یعنی زمان تفکر آغاز می شود که عبارت است از زمانی که کاربران پیش از مرحله بعدی فکر می کنند. در این مدل ساده، کاربران جستجویی را آغاز کرده، منتظر پاسخگویی رایانه می شوند و نتایج را مشاهده کرده اند، تفکر می کنند و مرحله دیگری را آغاز می کنند.(همان، ص 263(

بنابراین، طراح باید امکاناتی را فراهم کند که کاربر با یک انتخاب به هدف خود برسد. همچنین طراح باید از کمترین لایه ها استفاده کند و از پیوندهای کور، نمادهای تصویری گمراه کننده و دو پهلو اجتناب ورزد؛ برای نمونه، پایگاه حوزه در قیاس با تبیان و راسخون گزینه های در دسترس تری دارد و کاربر با تعداد انتخاب گزینه های کمتر، به مطلوب خود می رسد؛ اما در پایگاه راسخون، کاربر با تعداد انتخاب های بیشتر به محتوای دلخواه دست می یابد. شاید پایگاه تبیان در قیاس با راسخون، از این نظر مناسب تر باشد.

4.قابلیت استفاده[8]: شاید بتوان گفت هدف هر کاربر، استفاده از اطلاعات ذخیره شده است. به همین دلیل، این قابلیت اهمیت بسیاری در عملکرد موفق پایگاه دارد. قابلیت استفاده، یعنی آن که کاربر بتواند از امکاناتی که در پایگاه برای جستجو، بازیابی و نمایش اطلاعات وجود دارد، بیشترین استفاده را ببرد و در این مسیر، با مشکلاتی که کار با پایگاه و دسترسی به اطلاعات را با سختی و کندی مواجه کند، روبه رو نشود.

برخی گزینه های عرضه شده در راسخون، برای کاربر استفاده چندانی ندارد و می توان گفت که اضافی است؛ برای نمونه، بخش جدید ترین یا تصاویر هفته، با توجه به نمایش بایگانی ها در گزینه های دیگر، به نظر مناسب و قابل استفاده نمی رسد.

5.قابلیت یادگیری: رابط کاربر باید به گونه ای ساده باشد که کاربر بتواند به سرعت آن را فرا بگیرد و از آن استفاده کند.

6.مؤثر بودن: رابط کاربری باید دارای گزینه هایی باشد که بیشترین توجیه برای بودنش وجود داشته باشد. یکی از بهترین توجیهات در وجود یا عدم یک گزینه، مؤثر بودن آن گزینه است. توانایی کاربر برای استفاده از پایگاه با سطح بالایی از تولید را مؤثر بودن آن رابط کاربر می توان دانست.

7.قابلیت در یاد ماندن: رابط کاربر باید به گونه ای باشد که کاربر بتواند پس از مدتی که از آن استفاده نمی کند، به سادگی شیوه استفاده از آن در خاطرش باشد.

خطاهای رایج در طراحی رابط کاربر

باتوجه به آنچه پیش تر گفته شد، در ادامه به چند نمونه از خطاهایی که در رابط کاربری پایگاه ها وجود دارد، اشاره می شود:

1.به کار بردن قالب ها: این امر، باعث اشکال در چاپ صفحه و سردرگم شدن کاربر در کنترل صفحه می گردد.

2.تصاویر متحرک: سبب حواس پرتی و عدم تمرکز روی موضوعات اصلی دیگر و افزایش حجم صفحات و شلوغی آن ها می گردد.

3.صفحات بدون بازگشت: موجب عدم دسترسی به صفحه های قبلی می گردد.

4.صفحات طوماری یا لغزنده بزرگ: سبب می شود که کاربران صفحات را کامل تماشا نکنند و برخی مطالب از نگاه کاربر دور بیفتد.

5.ناسازگاری با مرورگرهای دیگر: در این حالت، تماشای درست و کامل صفحه روی رایانه و مرورگرهای مختلف مشکل می گردد.

6.اطلاعات قدیمی در صفحه: این اطلاعات بدون کاربر بوده و سبب شلوغی رابط کاربر می شوند و اعتبار یک پایگاه را می کاهد.

7.رنگ های غیر معمول برای پیوندها: نامأنوس بودن رنگ ها و ناآشنایی کاربر با آن، سبب حواس پرتی کاربر می شود.

8.زمان بارگذاری طولانی: این امر به تلف شدن وقت کاربر و انصراف کاربر از مشاهده مجدد صفحه می انجامد. (یمین فیروز، 1382، ص 167-168(

نتیجه

یکی از مهم ترین عوامل در رسیدن پایگاه ها به اهداف خود، طراحی رابط کاربری کارآمد و متناسب با محتوا و کاربر است که همسنگ خودِ محتوای عرضه شده، ارزشمند و با اهمیت است. برای رسیدن به این مقصود، مدیران پایگاه ها باید به ویژگی ها و نیازهای جامعه استفاده کننده، شناخت حوزه کاری و عناصر و ویژگی های مطرح در رابط کاربر توجه داشته باشند؛ در غیر این صورت، پایگاه هایی طراحی می شود که کارآیی لازم را برای برآورده ساختن نیازها و توقعات کاربران نداشته و مورد توجه متخصصان و کارشناسان این حوزه نیز قرار نخواهد گرفت. از این رو، توصیه می شود که طراحان برنامه های رایانه ای، از جمله پایگاه های اینترنتی، ویژگی ها، نیازها و توقعات گروه استفاده کننده را شناسایی کرده و ویژگی ها و عناصر رابط کاربر را با توجه به این یافته ها طراحی نمایند. این طراحان باید حوزه کاری مورد نظر را شناسایی نموده و با استفاده از الگویی خاص، نقشه عملیاتی آن حوزه را رسم و رابط کاربر را با توجه به آن طراحی کنند. همچنین، شناخت اهمیت و کارکرد عناصر و ویژگی هایی چون: صفحه نمایش اطلاعات، زبان، پیام های نرم افزار، امکانات کمک و راهنمایی، سرعت پاسخگویی، قابلیت استفاده، سادگی و کاربرپسند بودن، موقعیت نمایی، امکان تعامل مستقیم میان کاربر و پایگاه، و نیز ویژگی زیباشناختی، به طراحان کمک می کند تا پایگاه هایی پدید آورند که با کارآیی بالا مورد استقبال گسترده کاربران قرار گیرد. دانش هایی مانند: جامعه شناسی، روان شناسی، کتابداری و اطلاع رسانی می تواند در طراحی محیط رابط موفق مورد استفاده قرار گیرد؛ زیرا این علوم سال ها است که موضوع انسان و شیوه تعامل او را به منزله یکی از مسائل اساسی مورد توجه و مطالعه قرار داده اند. موفقیت طراحان پایگاه های رایانه ای، در گرو استفاده از دانش دیگر حوزه های بشری است.(رحمت الله فتاحی و محمد زره ساز، 1385، ص 267)

بر اساس آنچه در این نوشته گفته شد، وجود عناصری با کارکرد نامشخص و بی اثر در متن، از کاربردپذیری رابط کاربری می کاهد و در نتیجه، کاربر را از پایگاه می تاراند. از این رو، پایگاه های اسلامی برای جلب و جذب کاربران هدف خود مناسب است که به جای استفاده از فناوری های به ظاهر زیبا، اما کم تأثیر در رسیدن کاربر به هدف، بیش از پیش به اصول کاربردپذیری و کاربرپسند بودن رابط کاربر خود توجه کنند.

منابع:

1. Rob Kling and Margaret Elliott. (n.d.). Digital Library Design for Usability. Retrieved January 1, 2012, from http://www.csdl.tamu.edu/DL94/paper/kling.html
2. رحمت الله فتاحی و محمد زره ساز، (1385)، «ملاحظات اساسی در طراحی رابط کاربر نظام های رایانه‎ای و پایگاه های اطلاعاتی»، فصلنامه کتاب، ص 251-268.
3. یمین فیروز، م، (1382)، «ویژگی ها و عناصر تشکیل دهنده رابط کاربر در وب سایت ها»، فصلنامه کتاب، ص 159 ـ 168.

پی نوشت ها:

[1] . user interface

[2] jQuery

[3] . Slideshow

[4] . AJAKS

[5] به نشانی: http://www.rasekhoon.net/ تاریخ دسترسی: 1390/ 10/ 28.

[6] به نشانی: http://www.tebyan.net/، تاریخ دسترسی: 1390/ 10/ 28.

[7] به نشانی: http://hawzah.net/fa/default.html تاریخ دسترسی: 1390/ 10/ 28.

[8] . Useability