الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَیسَ لَهُ مُنَازِعٌ یعَادِلُهُ وَ لَا شَبِیهٌ [شِبْهٌ ] یشَاکلُهُ وَ لَا ظَهِیرٌ [ظَهْرٌ] یعَاضِدُهُ قَهَرَ بِعِزَّتِهِ الْأَعِزَّاءَ وَ تَوَاضَعَ لِعَظَمَتِهِ الْعُظَمَاءُ فَبَلَغَ بِقُدْرَتِهِ مَا یشَاء
حق متعال منازع و شبیهی ندارد
الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَیسَ لَهُ مُنَازِعٌ یعَادِلُهُ وَ لَا شَبِیهٌ [شِبْهٌ ] یشَاکلُهُ
در این قسمت از حمد الهی، ویژگی های دیگری از ذات مقدس حق و اوصاف و افعال او را بیان می کنند و این موارد به صورت قضایای سلبیه مطرح می شود که بیانگر شدت وجودی حق تعالی است. خصوصیت اوصاف سلبیه این چنین است گر چه مفاهیم سلبی دارد، لکن هرکدام به لحاظ خودش مسلوب امور محدود و ناقص و امور ناگوار است. به لحاظ وجود اوصاف وجودیه و افعال، که سلب امر ناقص تأکید در اثبات امر کمالی است. لذا می فرماید: ستایش مطلق برای آن خدایی است که منازعی برای او نیست، گاهی گفته می شود با این شخص شخص دیگری نمی تواند منازعه کند و گاهی گفته می شود: به طورکلی این شخص منازعه کننده ای ندارد؛ تعبیر دوم در بیان شدت کمال وجودی تعبیر بسیار رسایی است.
خدای متعال منازعی ندارد که عدل او باشد و شبیهی ندارد تا شکل او باشد، چون این دو امر و همین طور امر سوم که سلب می شود، فرع بر این است که موجودات در عرض وجود حق تعالی باشند که گفته می شود این وجود منازع کمالات این وجود است و می تواند در برابر کمالات او بایستد و او را از رسیدن به کمالاتش منع کند.
شبیهی برای خداوند وجود ندارد
همچنین در مسئله شکل داشتن که اگر بگوییم این وجود باوجود دیگری شبیه است، این مطلب بیانگر محدودیت آن وجود است، به عنوان مثال اگر می گوییم: این دو فرش شبیه به هم هستند، از جهت رنگ و نخ و امور دیگر هرکدام مرزی دارند در شباهت و در ضدیت نیز این چنین است، در این صورت مجموعه ای از مشترکات و مجموعه ای از مختصاتی قابل مشاهده هستند که این امور بیانگر محدودیت موجود می شود اما وقتی به هر قسمی سلب محدودیت می شود یعنی نامحدودیت حق تعالی تأکید می شود، قهراً آن موجودی که محدودیت وجودی ندارد، در مقام ایجاد هم کمک کننده ندارد، « وَ لَا ظَهِیرٌ [ظَهْرٌ] یعَاضِدُهُ» کمک کننده ای که مددکار او باشد وجود ندارد، این نکته عقلی که در بحث های عقلی گفته می شود و در تحلیل های عقلانی از موجودات هم به این معنا رسیده می شود که ایجاد فرع بر وجود است، هر چیزی که بخواهد ایجاد داشته باشد، فرع بر مرتبه وجودی اش است که مرتبه وجودش در چه حدی باشد، زیادت فرع بر اصل محال است، این هم یکی از مسائلی است که استفاده می شود که در امری، شاخ و برگ و فروعاتش بیشتر از اصلش باشد و این فروعات در اصل آن نباشد، به حسب کمی ممکن است چیزی ریشه اش کمتر از شاخ و برگ هایش باشد، امکان دارد، اما آنچه را که در این شاخ و برگ هست در این ریشه و در این تنه به صورت منبسط پخش می شود. به این نکات خوب دقت کنید، از این تعبیرات دعاها این نکات را استفاده کنیم، چراکه کمک کننده در مقام فعل و تأثیر مطرح می شود، حضرت ابتدا هم ردیف ازنظر وجودی را نفی می کند، چه ضد و چه شبیه، پس آن حقیقتی که محدودیت وجودی ندارد در مقام ایجاد هم محدودیت ندارد، پس ایجاد فرع بر وجود است، اگر وجودی محدود باشد اثر و ایجادش هم محدود است و این نکته هم از این بحث استفاده می شود.
نتیجه تحلیل دقیق ادعیه امام شناسی است
این ها مسائل مهم عقلانی است که در قالب دعا بیان شده است، دعاها از زبان کسانی صادر می شود که به همه موازین معرفتی احاطه دارند، هم زبان حال بنده به حق تعالی را بیان می کند و هم دیدگاه های بنده نسبت به حق تعالی را مطرح می کند، پرداختن به یک جنبه نباید ما را از پرداختن به جنبه های دیگر دعا غافل کند، اینکه ما ببینیم این دعا از زبان چه کسی صادرشده ست، این دعا فعل امام است و فعل متفرع بر وجود فاعل است و تحلیل دقیق این دعاها در حقیقت امام شناسی باواسطه است که قهراً ما را به خداشناسی می رساند و همه این ها از راه عقل است، ما نمی توانیم راه عقل و تحلیل های دقیق عقلی را کنار بگذاریم، نه دررسیدن به معارف قرآن و نه دررسیدن به معارف روایات و دعاها.
پندار کسانی که راه عقلی را از راه قرآن و سنت جدا پنداشته اند، جز پنداری نیست، این ها دلخوشند و خیال می کنند راه دیگری دارند، ائمه(ع) با عقلا صحبت کرده اند و قرآن هم با عقلا صحبت کرده است، «لعلهم یعقلون»، برخی از افراد با اصطلاح خاصی دشمنی دارند، اصطلاح را کنار می گذاریم، خود اصطلاح را به کار می برد اما نام آن را نمی برد برهان را به کار می بندد اما لفظ برهان را نمی آورد، قرآن برهان است، برهان یعنی راه روشن، اگر راه روشن در درون انسان نباشد، چگونه می تواند بیرون را درک کند؟ باید کسی پا را روی عقل بگذارد تا چنین حرف هایی را بزند.
عظمت الهی و نامحدود بودن کمالات وجودی حق تعالی
قَهَرَ بِعِزَّتِهِ الْأَعِزَّاءَ وَ تَوَاضَعَ لِعَظَمَتِهِ الْعُظَمَاءُ فَبَلَغَ بِقُدْرَتِهِ مَا یشَاء
فاء در « فَبَلَغَ » فاء تفریع یا نتیجه است به این معنا که عظمت الهی و نامحدودیت وجودی و کمالات وجودی حق تعالی به گونه ای است که هر موجودی که وجود خودش و کمالات خودش را می بیند و به آن افتخار می کند و برای آن یک حیثیتی قائل است همه مقهور وجود و کمالات وجودی حق تعالی هستند، چه بفهمند و چه نفهمند، چه اقرار کنند و چه اقرار نکنند، چون وقتی ما به موجودی که ادعای عزت می کند توجه کنیم، من جمله خودمان، هر موجودی از جهت مرتبه وجودی خودش را نشان می دهد، به هر موجودی نگاه کنیم در درک اولیه به خود موجود و شئون وجودی اش توجه می کنیم و زبان حال یا قال او من است و این من گفتن بیشتر بروز و ظهور دارد هر موجودی این چنین است اما اگر خوب دقت کنیم این من از خود او نیست، این من فقیر است، عزت او مطلق نیست، عزت او نسبی است، من نسبت به زیردستم ادعا می کنم و نسبت به بالادست خودم مقهورم، گاهی ناخودآگاه نسبت به موجود ضعیف هم اظهار عجز می کنم، قصد ندارم اما علیرغم اینکه نمی خواهم خضوع داشته باشم، به گونه ای آفریده شده ام که در برابر این جماد زانو می زنم و از او درخواست می کنم، من گرسنه ام و تشنه ام، به من خوردنی و آشامیدنی ببخش، خودم این جماد را رشد داده ام، خود زحمت کشیدن هم به گونه ای زانو زدن است، همه این ها را که بررسی کنیم متوجه می شویم که تمام این ها همراه با ذلت است، ادعای انانیت می کنم اما این انانیت ها همراه با ذلت است، حتی عظیمی که عظمت را به خودش بسته است، جبارانی که عظمت را به خودشان بسته اند و ادعا می کنند، چه بفهمند و چه نفهمند در تمامی شئونشان کوچک هستند.
وَ تَوَاضَعَ لِعَظَمَتِهِ الْعُظَمَاءُ
موجودات عظیم در برابر عظمت حق تواضع کرده اند، چراکه به هر حیثیتی از حیثیات موجودات نگاه کنیم می بینیم به موجود دیگری ربط دارد و این ربط یا در حدوثش یا در بقاء او، بیانگر این است که هیچ بزرگی ای از خودش ندارد و کسی که این ربط را همراه باوجود ایجاد کرده است که این وجود بدون ربط نیست و عین ربط است، در برابر او اظهار کوچکی می کند، این ها امور تکوینی است که موجودات و انسان چه بفهمد و چه نفهمد این حقیقت در کمون وجود او هست، چراکه او حقیقت مطلق است، محدودیت دارد، هر محدودی تکیه وجودی به شئون وجودی آن نامحدود می کند، پس این نتیجه آن مطالب قبلی می شود.
بنابراین در مقام اظهار وجود، خدای متعال به خودش تکیه کرده است و هیچ چیزی نمی تواند برای او اظهار وجود کند، و کمالات وجودیه او را اظهار کند و در تأثیرگذاری خدای متعال موجب بشود و تأثیر بگذارد، تأثیرگذاری و فاعلیت خدای متعال ذاتی است و به مشیت او تکیه کرده است.
« فَبَلَغَ بِقُدْرَتِهِ مَا یشَاء»
هر موجودی را در هر مرتبه ای از هستی که ملاحظه کنیم، جز به قدرت مطلق حق تعالی قیام ندارد چه این موجود در آناتی موجود بشود و از بین برود یا این وجود ازنظر زمانی محدودیتی نداشته باشد، فرقی ندارد، ما نمی توانیم برای قدرت حق تعالی حدومرزی قائل بشویم، خدایا تو آن وقتی قدرت و اختیارداری که از این زمان دست به ایجاد بزنی، ما و عقل چه کاره هستند که چنین تکلیفی معین کنند که البته نمی کنند، موازین دقیق عقلی چنین حکمی را نمی کنند، بلکه برعکس است، خوب دقت کنید چراکه این مباحث، مباحث دقیق عقلی و قرآن و سنت است، بعد از اثبات حق و درک اجمالی از وحدانیت مطلقه حق، همه چیز فرع این دو مسئله می شوند، ایجاد حق زمان ندارد، زمان ویژگی برخی از موجودات و مخلوقات خدای متعال است، خودش فوق زمان و مکان است، وقتی ما حق تعالی را به وحدانیت مطلقه که با بساطت مطلقه ملازم است را درک کردیم، بسیاری از مسائل برای ما حل می شود و اساس معارف قرآن بر این دو مسئله است؛« قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَد»[1] همه معارف قرآن در این یک آیه خلاصه شده است که خودش خیلی حرف دارد.
بالاترین ظلم ها، ظلم اعتقادی است
حضرات معصومین در قالب دعا چقدر لطیف سخن می فرمایند و در این قالب تمام افکار انحرافی از دیدگاه های سایر مذاهب اسلامی را نفی می کنند که برخی از آن ها برای ایجاد خدای متعال زمان ایجاد کرده اند و می گویند خدا آن وقتی اختیار دارد که بعد از مثلاً 360000 سال دست به ایجاد بزند برخی از متکلمین این را می گویند، خیر، مشیت و اختیار او ذاتی است و شما نمی توانید صاحب اختیار اوباشید، وقت معین کردن برای او یعنی شما صاحب اختیار اوباشید، قبل و بعدازآن من اختیار نداشته باشم، این یعنی از حد وجودی ات تخطی کرده ای و قائل به این عقیده ظلم کرده است چراکه ظلم مراتبی دارد و بالاترین ظلم، ظلم اعتقادی است، « إِنَّ اللَّهَ لا یغْفِرُ أَنْ یشْرَک بِهِ»[2] و « إِنَّ الشِّرْک لَظُلْمٌ عَظیمٌ »[3] اگر به این مطالب دقت داشته باشید و این مسائل را با یکدیگر جمع کنید از آن ها به دست می آید که اعتقادات سالم در چه حدی از اهمیت است، که معارف عملی و اخلاقی و خود عمل و اخلاق بر معارف حقه اعتقادی متفرع است.
درسی آموزنده از امام علی (علیه السلام)
علی(ع) در جنگ جمل باکسانی به مقابله پرداخته اند که سال ها در رکاب نبی اکرم شمشیر زده و عنوان صحابی پیامبر(ص) و ام المؤمنینی را یدک می کشند البته ما یک چیزی می بینیم و می شنویم و می خوانیم و به عمق مطلب پی نمی بریم موقعیت بسیار حساس بوده است، چه کسانی در غربال اسلام ناب محمدی(ص) غربال شدند؟! باید این ها بررسی بشود، ازیک طرف مظلومیت امیرالمؤمنین و درجه بالای معرفت و ثبات قدم ایشان درراه دین از سوی دیگر، اینکه ایشان از اولوالعزم از رسل غیر از نبی اکرم(ص) بالاتر است و این ها مطالب بی حسابی نیست، اولوالعزم را که اولوالعزم گفته اند، ازآن جهت است که از ایشان پیمان سخت گرفته اند که در برابر میثاق ازلی حق تعالی محکم بایستند و در برابر تمامی واکنش ها قد خم نکنند، علی(ع) از تمام آن ها غیر از نبی اکرم(ص) به جهت حفظ و حراست ایشان از کیان و بینش اصیل اسلامی بالاتر است، لذا در جنگ جمل شخص اعرابی از ایشان سؤال می کند اینکه شما می گویید خدا واحد است یعنی چه؟ و یک بحث عمیق اعتقادی را مطرح می کند و شما ملاحظه کنید به حسب عادت و با این وضع ذهن همیشه مشغول است که به طور دقیق از موازین دقیق الهی تخطی نکند و حرفش را به موقع بزند و برخورد عملی خود را به موقع به جا بیاورد، اصحاب ایشان اطراف اعرابی را می گیرند که الآن چه وقت این سؤالات از امیرالمؤمنین است و به قول بنده مگر نمی بینی فکر ایشان مشغول است خیال می کردند علی(ع) مثل خودشان است و تا مشکلی برایش پیش بیاید از دیگر مسائل غافل می شود، خیر، علی(ع) مظهر این صفت حق تعالی است که « یا من لا یشغله شأن عن شأن» حضرت هم این را نشان داد و فرمود ما برای همین می جنگیم که این معارف دین را بفهمیم[4] کسانی که در برابر علی(ع) قیام کردند نفهمیدند و نخواستند که بفهمند، بر اساس هوای نفسشان حرکت کردند، لذا علی(ع) ابتدا تا مدتی همواره ارشاد می کردند و گوش زد می کردند که یا زبیر، مگر پیامبر نفرمود که علی محور حب و بغض است؟ او یک تنبه اجمالی پیدا کرد و رفت، طلحه و عایشه این طور نبودند، سگ های دشت حوأب [5] آمدند و پیامبر اکرم(ص) خبر داده بود که در چنین وادی ای قرار می گیرید زوزه های سگ ها را هم شنیدند و حضرت به آن ها تنبه داد، اما وقتی هوای نفس غلبه کند، « حب الشی ء یعمی و یصم »[6] اگر درکشان از این مفاهیم اولیه اسلامی به طور صحیح بود، این همه باهم اختلاف نمی کردند، ما هم همین طور هستیم و اگر واقعاً زیر بیرق ائمه(ع) برویم این همه اختلافات اصولی در بحث هایمان پیش نمی آید، لااقل طبق دستورات آن ها حرکت می کنیم و می گوییم درجات معرفت مختلف است و من چرا او را تکفیر کنم و او چرا من را تکفیر کند، او به اندازه خودش می فهمد و او نباید بگوید مرحله بالاتر باطل است و من اگر مرحله ام بالاتر است نباید بگویم تو باطل هستی، این دستورات ائمه است.
پاسخ حضرت به اعرابی
به هرحال حضرت در جواب اعرابی فرمودند: واحدیت چهار معنا دارد و دو معنای آن باطل است و به خدای متعال نسبت داده نمی شود و دو معنای آن نسبت داده می شود که معنای دومی که حضرت فرمودند خلاصه اش این است که حق تعالی درنهایت بساطت وجودی قرار دارد، چنین کسی هیچ مقابلی ندارد، کسی با آن ها تعیین تکلیف نمی کند، خدای متعال عقل را آفریده است تا واقعیات فهمیده شود، عقل که می گوید یجب، واجب است خدا این کار را بکند، در بحث ها دقت داشته باشید که به ملاحظه اوصاف خدای متعال این «یجب» را بیان می کند نه اینکه از خودش چیزی را به خدا تحمیل بکند، یعنی خدای متعال که حکیم است، حکمت الهی اقتضا می کند که برای بشر رسولانی را بفرستد، «یجب علیه ان یرسل الرسول»، همین تعبیر را در قرآن کریم با لام می آورد، « رُسُلاً مُبَشِّرینَ وَ مُنْذِرینَ لِئَلاَّ یکونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ »[7] پیامبرانی که مژده رسان و بیم دهنده بودند تا مردم را [ در دنیا و آخرت در برابر خدا ] پس از فرستادن پیامبران، عذر و بهانه و حجتی نباشد.
پس جایگاه درک عقلانی این است که از تحلیل صحیح واقعیاتی که خدای متعال دارد، ایجاد را بر اساس داشته های خدا می کند، اساس احکام الزامی که در مباحث کلامی مطرح می شود این است، جایگاه مطالب را ما خوب در نظر بگیریم.
بنابراین اگر خدای متعال در مسائل عملی هم آثاری را مترتب می کند، بر کارهای خوب اثر خوب و بر کارهای بد اثر بد می گذارد، این هم در تحت مشیت خودش است، هیچ امری در عالم تحقق پیدا نمی کند که از مشیت خدای متعال خارج باشد، درک عقلانی هم نسبت به این امور بر اساس مشیت خدای متعال است خدای متعال خواسته است این بشر واقعیات را این گونه درک کند لذا باید این طریق را برود بر همین اساس خدای متعال حجت را بر انسان تمام می کند، لذا در روایات هست که « إِنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِیاءِ نُکلِّمُ النَّاسَ عَلَی قَدْرِ عُقُولِهِمْ.»[8] ما گروه انبیاء مأمور شده ایم که با مردم به اندازه عقلشان حرف بزنیم و در ابواب عقل اصول کافی هست که فرموده اند خدای متعال با هرکسی به اندازه عقلش احتجاج می کند و کسی که در جمهوری اسلامی و در شهر قم نشو و نما دارد، با کسی که در آن طرف عالم است و این معارف حتی به صورت احتمالی به گوش او نخورده است، مساوی نیست و این ها به صورت یکسان محاسبه نمی شوند.
پی نوشت ها
[1] اخلاص آیه 1
[2] نساء 48
[3] لقمان 13
[4] مقدام بن شریح بن هانی از پدرش نقل می کند که گفت: در جنگ جمل یک نفر اعرابی! بلند شد و گفت: یا امیر المؤمنین! آیا می گویی خداوند یگانه است؟ مردم به او حمله کردند و گفتند: ای اعرابی آیا نمی بینی که امیر المؤمنین در چه حالی از دل مشغولی است؟ امیر المؤمنین فرمود: رهایش کنید، آنچه این اعرابی می خواهد همان است که ما از این قوم می خواهیم. سپس گفت: ای اعرابی! سخن گفتن از اینکه خدا یکی است چهار قسم است، دو قسم آن بر خدا جایز نیست، ولی دو قسم آن را می توان بر خدا ثابت نمود، آن دو قسمی که جایز نیست این است که شخص بگوید:
خدا یکی است و منظور از لحاظ شمارش و عدد باشد، این جایز نیست، چون چیزی که دوّمی ندارد داخل در باب اعداد نیست، آیا نمی بینی که هر کس بگوید: خداوند سوّمی از سه تاست کافر شده است؟ همچنین اگر بگوید: خدا یکی از مردم است و منظور او نوعی از جنس باشد این نیز روا نیست، چون تشبیه است و پروردگار، برتر از آن است.
و اما دو وجهی که جایز است، سخن شخص است که بگوید: خدا یکی است و در میان موجودات مانند ندارد، پروردگار ما چنین است و نیز سخن شخص که بگوید:
خداوند از نظر معنا یکی است و منظورش این باشد: خدا نه در وجود و نه در عقل و نه در وهم قابل قسمت نیست، پروردگار ما چنین است.« الخصال / ترجمه جعفری، ج 1، ص: 9»
[5] پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله به زنان خود فرمود: ای کاش می دانستم کدامیک از شما سوار بر شتر ادبب (شتر پرپشم) هستید که سگهای حوأب (نام مکانی است) اطراف آن پارس می کنند، پس بسیاری در اطراف آن از راست و چپ کشته خواهد شد. و بعد از آنکه نزدیک به هلاکت شود و تا دم مرگ رود،نجات خواهد یافت. «حوأب» چاه آبی بود متعلّق به قبیله بنی عامر، و «جمل أذیب»، (چنان که گفته اند): «ذئبه» بیماریی است که چهارپایان بدان مبتلا می گردند، و نیز گفته می شود: «برذون مذءوب» اسب تاتاری (یابو) که دچار بیماری شده را گویند، و بگمانم «جمل أذیب» هم از همین لغت باز گرفته شده، و اینکه گفته است: «تنجوا بعد ما کادت» یعنی نجات می یابد بعد از آنکه بسر حدّ هلاکت رسید.« معانی الأخبار / ترجمه محمدی، ج 2، ص: 227»
[6] الوافی، ج 1، ص: 99
[7] نساء 165
[8] المحاسن، ج 1، ص: 195
