آغاز خودباختگی در برابر غرب از زمان قاجاریه
در دوران قاجاریه، فرایند رو به اعتلای فرهنگ هراس و مرعوبیت یا خودباختگی در قبال «غرب جدید» و نیز سازوکار تأثیرگذاری به غایت مخرب دولتمردان خودفروش را در نمونه های فراوان می توان بررسی کرد، ولی به گمانم مهم ترین نمونه، جنگ 1856-1857 ایران و بریتانیاست. این جنگ به دلیل حمایت بریتانیا از شورشیانی آغاز شد که شهر ایرانی هرات را تصرف کرده بودند و خود را تحت الحمایه ی بریتانیا می خواندند. ناصرالدین شاه برای اعاده ی حاکمیت ایران قشونی را به فرماندهی سلطان مراد میرزا حسام السلطنه (پسر عباس میرزا) اعزام کرد. قشون ایران با رشادت جنگید و در 7 صفر 1273ق (25 اکتبر 1856م) شهر هرات را به تصرف درآورد.
در واکنش به این پیروزی، بریتانیا در اول نوامبر رسماً به ایران اعلام جنگ کرد و در اوایل دسامبر، قشون این دولت به فرماندهی ژنرال سِر جیمز آوترم، پس از اشغال جزیره ی خارک وارد بندر بوشهر شد و پیشروی در خاک ایران را آغاز کرد. کمی بعد، تهاجم ناوگان دریایی بریتانیا به محمره (خرمشهر) و اشغال این بندر رخ داد. تجاوز نظامی به جنوب ایران برای بریتانیا آسان نبود، زیرا با مقاومت جدی عشایر مناطق فوق مواجه شد و پیشروی زمینی قشون ژنرال آوترم به دلیل شکست در جنگ ننیزک (حوالی برازجان)، در مقابل قشون عشایر بوشهری و قشقایی، عقیم ماند.
هم زمان با جنگ ایران و بریتانیا، انقلاب بزرگ 1857 هندوستان آغاز شد. بزرگان هند و افغانستان با ارسال نامه های متعدد به ناصرالدین شاه، مصرانه خواستار پیشروی قشون ایران از هرات به سوی دهلی و کمک به مردم هند و افغانستان در غلبه بر اشغالگران بریتانیایی بودند. علاوه بر رجال و علمای هند، که به مساعدت نظامی ایران چنان امیدوار بودند که در مسجد جامع دهلی مردم را به ورود عن قریب نیروهای ایرانی بشارت می دادند، می توان به نامه های بازمانده از برخی بزرگان کابل (میرزا اماموردی، آقا سید حسین، میرزا جعفر، شیر خان و میرزا ملک محمد) و نیز محمداعظم خان (پسر دوست محمد خان بارکزایی، امیر متوفی کابل) و شاه دوله خان (برادرزاده ی امیر دوست محمدخان) به ناصرالدین شاه اشاره کرد. اینان نیز از سلطه ی بریتانیا شاکی بودند و برای نجات سرزمین خویش از «پادشاه اسلام» کمک می خواستند.
تقدیر چنین بود که ناگاه توازن نیروها در منطقه به سود ایران رقم خورد. با اوج گیری روزافزون انقلاب گسترده و خونین هند، قطعاً بریتانیا توان حفظ نیروهای خود را در ایران نداشت. به این دلیل، رجالی چون سلطان مراد میرزا حسام السلطنه بر تداوم جنگ با انگلیس و پیشروی به درون خاک هندوستان مُصر بودند. احمد خانملک ساسانی، براساس مکاتبات بازمانده از حسام السلطنه، می نویسد:
«حسام السلطنه قاصدهای بادپیما به تهران فرستاد و نوشت که از آمدن کشتی های انگلیس به بوشهر نگران نباشید، انگلیسی ها هرگز نمی توانند از برازجان بالاتر بیایند... حسام السلطنه ضمن فتح نامه، عریضه ای به شخص شاه نوشت که شورش سپاهیان هند شروع شده، اگر اجازه می فرمایید، با همین قشونی که همراه دارم به هندوستان بروم.»
ولی در مقابل، رجال و کانون های سیاسی وابسته به استعمار بریتانیا و در رأس ایشان میرزا آقاخان نوری (صدراعظم)، در دولت مرکزی تهران بسیار متنفذ بودند و همینان فرهنگ عدم خودباوری و ناتوانی و هراس از اقتدار بریتانیا را اشاعه دادند:
«میرزا آقاخان خود را دستپاچه [و] وحشت زده نشان داد، از بی حساب بودن قوای انگلیس و اشغال سرتاسر خاک ایران به عرض شاه رسانید... میرزا آقاخان در نزد شاه سعایت ها کرد و دلایل و شواهدی آورد که اگر حسام السلطنه به هندوستان برود، [بریتانیا] سلطنت ایران را هم به رایگان به دست خواهد آورد.»
پیامد این ناخودباوری و هراس، اعزام عجولانه ی فرخ خان امین الملک کاشی به پاریس و انعقاد قرارداد صلح با بریتانیا (4 مارس 1857 م/7 رجب 1273ق) بود. در این قرارداد نه تنها شهر تاریخی هرات از ایران به طور رسمی منتزع شد، بلکه دولت ایران پذیرفت که از بریتانیا نیز عذرخواهی کند. این داوری محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، مورخ دربار ناصری، درباره ی قرارداد ننگین 1857 پاریس صائب است که می نویسد:
«او [فرخ خان کاشی] خود پولی از انگلیس ها گرفت [و] با اتباعش این کار [را] کردند و عاجلاً کار صلح را پرداختند و مصالحه را منعقد نمودند. اگر شتاب نکرده بودند... انگلیس ها مضطرب و مستأصل می شدند و کار به دلخواه می گذشت؛ هرات را مسترد نمی کردیم و بنادر خود را مسترد می نمودیم، بلکه... خسارت جنگی قابلی از دولت انگلیس می گرفتیم. افسوس که... هرات از دست رفت [و] ایران به جای آنکه خیلی منتفع شود، مبلغ های گزاف متضرر شد.»
فرهنگ ناخودباوری در قبال «غرب جدید» و همپای آن «خودفروشی»، در واپسین سال های قاجاریه به اوج رسید. از میان انبوه رساله های تجددگرایان غرب گرای عصر مشروطه، مثال های فراوان می توان ذکر کرد. در اینجا تنها به نوشته ای منتشرنشده از شیخ ابراهیم زنجانی اشاره می کنم در شبه رمان «شراره ی استبداد» که شرح فعالیت های پنهان خود زنجانی و سایر اعضای محافل مخفی ماسونی در دوران محمدعلی شاه است:
«ایرانیان الآن در عالم از وحشیان عالم و از پست ترین و جاهل ترین امم محسوب هستند. مردان ایشان را از علوم و اخلاق و مذهب خبری نیست. جماعتی جاهل و رذل و پست و کذاب و بی غیرت و ناقص هستند... یک نفر زن در تمام ایران پیدا نمی شود که بفهمد در دنیا علم و تمدن هست یا نسوان را حق تربیت و تهذیب مدنیت و فضیلت هست یا معنی حسن اخلاق و عفت و عافیت چیست...»
تداوم فرهنگ خوباختگی در زمان پهلوی
زنجانی و سایر تجددگرایان غرب گرای آن عصر با چنین تلقی ای از جامعه ی ایرانی به صعود دیکتاتوری پهلوی دل بستند، ولی حکومت پهلوی نه تنها برای ایرانیان «خودباوری» به ارمغان نیاورد، بلکه فرهنگ ناخودباوری و حقارت و همپای آن وابستگی و خودفروشی را به اوجی بی سابقه رسانید.
در دوران حکومت پهلوی اول، به دلیل تلاش دولت نو پدید شوروی در روسیه برای تحکیم حاکمیت خود، ایران می توانست ساده تر از هر زمان دیگر، میزان سهم خویش را در دریای خزر با همسایه ی شمالی، اتحاد شوروی آن زمان، حل وفصل کند. در آن دوران، تنها دو دولت ایران و شوروی در دریای خزر مجاور و شریک بودند و اگر برای تعیین سهم دولتین در آب های خزر قراردادی منعقد می شد، قطعاً سهم ایران بیش از امروز بود و از طریق دیپلماسی هوشمندانه، حتی امکان آن وجود داشت که دریای خزر بالمناصفه میان دو دولت تقسیم شود.
ولی حکومت پهلوی، به رغم توهم برخورداری از حمایت غرب، هیچ گاه جرئت نکرد برای تعیین سهم ایران در دریای خزر با شوروی مذاکره کند و در «قرارداد بازرگانی و بحرپیمایی»، که در 5 فروردین 1319 (25 مارس 1940) میان ایران و شوروی منعقد شد، این مسئله به کلی مسکوت ماند.
حدود نیم قرن بعد، در دسامبر 1991، دولتی به نام اتحاد شوروی رسماً منحل شد و به جای آن چهار دولت جمهوری آذربایجان، قزاقستان، ترکمنستان و روسیه شریک ایران در بحر خزر شدند. مسئله ی سهم ایران از دریای خزر هنوز لاینحل مانده و اینک جمهوری اسلامی ایران مجبور است با چهار دولت مجاور بحر خزر بر سر میزان سهم خود، به مذاکره بنشیند. این بهای سنگینی است که ایران امروز به دلیل حقارت و ناخودباوری حکومت پهلوی باید بپردازد.
حکومت پهلوی، که با دو کودتای 3 اسفند 1299 و 28 مرداد 1332 از سوی استعمار غرب بر ایران تحمیل شد، در دوران موجودیتش نتوانست با جامعه ی ایرانی پیوندی ارگانیک ایجاد کند و سرانجام دفع شد. مشروعیت یافتن نظام سیاسی، یعنی پذیرش آن از سوی جامعه به عنوان نظمی برخاسته از خود و متعلق به خود، فرایندی بغرنج است و از طریق قهر و غلبه ممکن نیست. یکی از مهم ترین عوامل برای کسب مشروعیت (مقبولیت اجتماعی) پیوندهای عمیق نظام سیاسی با فرهنگ و سنن جامعه است. حکومت پهلوی فاقد چنین پیوندی بود و لاجرم برای حل بحران ها و تداوم حیات خود، دائم به خاستگاه اقتدارش، یعنی کانون های استعماری غرب، رجوع می کرد. به این دلیل، در جنگ جهانی دوم، پس از ورود ارتش های متفقین به ایران، رضاشاه به سادگی خلع از سلطنت و خروج از ایران را پذیرفت و در زمان انقلاب اسلامی، محمدرضاشاه راهکار تعامل با مردم را از دولت های ایالات متحده ی آمریکا و بریتانیا، پرس وجو می کرد. این حقارت طبعاً در شیوه ی حکومت گری و برنامه ریزی اجتماعی و اقتصادی نیز تجلی می یافت و فرهنگ ناخودباوری را در میان کارگزاران رواج می داد.
انقلاب اسلامی، و تغییر فرهنگ خوباختگی به خودباوری
برجسته ترین نماد خودباوری را در امام خمینی رحمه الله علیه می توان دید؛ نه تنها در سلوک دوران مبارزه ی او که مقبولیت گسترده ی مردمی پدید آورد و به سقوط حکومت پهلوی و تأسیس نظام جمهوری اسلامی انجامید، بلکه در سیره ی دوران حکومت گری او نیز. به تأثیر از سرشت چنین رهبری، بزرگ ترین دستاورد انقلاب اسلامی تبدیل روان شناسی خودباوری به فرهنگ غالب در جامعه ی ایرانی بود.
بیش از 37 سال از پیروزی انقلاب و تأسیس نظام جمهوری اسلامی ایران می گذرد. نمی توان ادعا کرد ایران بهشت برین شده است. کاستی هایی وجود دارد، به ویژه در عرصه ی تبیین و تحقق آرمان های انقلاب و استراتژی توسعه ی منطبق با آن. آزمون وخطا فراوان بوده است و هم مخالفان و هم دلسوزان انقلاب می توانند فهرستی از کاستی ها و نابسامانی ها عرضه کنند، ولی همه ی واقعیت این روی سکه نیست. انقلاب در مواردی نه چندان اندک، دستاوردهایی به ارمغان آورده است که در گذشته نامتصور بود.
در سال زراعی 1388-1389 (2009-2010) خشکسالی بزرگی سرزمین سوریه را فراگرفت که به مهاجرت حدود یک و نیم میلیون نفر از مردم روستایی به شهرها و بحران های ناشی از آن انجامید. از اسفند 1389 (مارس 2011) کانون های سیاسی معینی در غرب و شرکای آنان در منطقه، به ویژه دولت های سعودی و قطر، بهره برداری از این بحران را آغاز کردند و جنگ داخلی خونین سوریه را پدید آوردند. به سرعت روشن شد که مسئله فقط سوریه نیست و طرح هایی بسیار جدی برای تغییر جغرافیای سیاسی سراسر منطقه در دست اجراست؛ طرح هایی که در صورت تحقق، می توانست تمامیت ارضی و موجودیت کشوری به نام ایران را نیز در معرض تهدید قرار دهد. کانون های سیاسی مداخله گر گمان می بردند زمانه همچون سال های پس از جنگ جهانی اول است که قدرت های پیروزمند غربی به سادگی در سراسر منطقه ی خاورمیانه حکومت های دست نشانده ی خود را به قدرت رسانیدند و بر ویرانه های عثمانی، دولت های نوپدید ایجاد کردند.
جمهوری اسلامی ایران از آغاز با اقتدار تمام در برابر این طرح خطرناک ایستادگی کرد، به تبلیغات بسیار سنگین دستگاه های رسمی رسانه ای غرب و خودناباوران داخلی متأثر از این تبلیغات اعتنا نکرد و با استقامتی بی نظیر در تاریخ معاصر ایران، اجازه نداد تمامیت ارضی سوریه و به تبع آن سراسر خاورمیانه، در معرض فروپاشی قرار گیرد. در سپتامبر 2013 (شهریور 1392) طرح نهایی مداخله ی نظامی رسمی دولت های بزرگ غربی در سوریه با شکست مواجه شد و از آن پس به سرعت ثمرات استقامت ایران نمایان شد. ایران در قامت قدرتی قابل احترام ظاهر شد که یکپارچگی و تمامیت ارضی خاورمیانه مرهون پایداری او و وابسته به عزم اوست. این اقتدار و ایستادگی در برابر جبهه ی متحد قدرت های غربی دوران قاجاریه و پهلوی غیرقابل تصور بود.
این دستاورد و دستاوردهای مشابه در عرصه های داخلی و خارجی، برخاسته از همان فرهنگ خودباوری است که انقلاب اسلامی برای مردم ایران به ارمغان آورد.
