سابقه ی طرح مفهوم مدیریت جهادی و یا انقلابی در ادبیات رهبر انقلاب، سابقه ای حداکثر چهار ساله دارد. اگر چه زمینه های صورت بندی و طرح این مفهوم را می توان با نیاز انقلاب اسلامی و بسط ید تکنوکراتیسم مرتبط دانست[1] اما مصداق آن بازگشت می کند به تجربه ای که انقلاب اسلامی در صدر انقلاب اسلامی، در سیاستگذاری و مدیریت مسئله های اجتماعی داشته است. مدیریت جهادی/ انقلابی که این روزها بر آن تأکید می شود، یک مفهوم فاقد مابه ازاء تاریخی نیست. تجربه ی مدیریتی صدر انقلاب اسلامی در نهادهای بی بدیلی که تحت عنوان نهادهای انقلاب اسلامی ایجاد شد، کمک شایانی به درک زوایای این مفهوم خواهد کرد. اگرچه امروزه بیشتر نهادهای انقلاب منحل و یا در نهادهای بروکراتیکِ موجود مضمحل و بعضا به ضد خود تبدیل شده اند[2] اما تجربه ی پیدایش، عملکرد و کارآمدی آنها در صدر انقلاب تجربه ای پردامنه و قابل توجه است. بی شک اگر در این سال ها فراتر از کلی گویی ها در زمینه ی علوم انسانی، «تجربه های متراکم انقلاب» به عنوان یک کار علمی نگریسته و تدوین شده بود[3] امروز برای تشریح این مفهوم چارچوب های کارآمدتری وجود داشت. به هر روی اگر چه برای به دست دادن یک درک ژرف از مفهوم مدیریت انقلابی/ جهادی و خارج ساختن آن از دایره روزمرگی نیاز است دستکم تجربه اجتماعی انقلاب اسلامی، به دقت ثبت و واکاوی شود؛ اما در تحلیل اجتماعی چالش های «مدیریت انقلابی/ جهادی»، می توان چند بستر و ویژگی کلی را به گفت وگو گذاشت.
از یک نظر تاریخ پیشرفت جمهوری اسلامی را می توان در مصافِ عقلانیت انقلاب اسلامی با عقلانیت تکنوکرات صورت بندی کرد. مدیریت انقلابی/ جهادی، «دیگر» یِ تکنوکراتیسم است و مصاف این دو، در سه ساحت و میدان عمده در جریان بوده و هست: در ساحت فکری و در ساحت اجتماعیِ کلان (نهادی) و خُرد (انسانی) مصاف در میدان اول، در این سال ها خود در سه سطح جاری بوده است: در سطح معرفتی[4] در سطح سیاستی[5] و در سطح برنامه ای[6] مصاف تکنوکراتیسم و مدیریت انقلابی در میدان نهادی نیز مصافی چشمگیر است: گاه این مدیریت انقلابی بوده که توانسته خالق نهادهایی بدیع باشد؛ گاه تکنوکراتیسم توانسته خود را در درون نظام نوین پس از انقلاب اسلامی بازتولید کند. گاه نهادهای انقلابی منحل و مضمحل شده اند و گاه نهادهای مؤثر تکنوکراتیسم در عرصه برنامه ریزی، مُهر پایان خورده اند. علاوه بر سطح نهادی، سطح و سوی دیگر این نبرد فراتر از اندیشه ها و نهادها، در میدان انسان ها برقرار است. کوشش های فراگیر تکنوکراتیسم برای یارگیری، بسیاری مدیران انقلابی را به دامن خود کشیده و کم نیستند مدیرانی که انقلابی شروع کردند، اما به تعبیر خودشان با واقعیت ها مواجه شدند و تکنوکرات شدند.
در تحلیل تکنوکراتیسم از منظر گفتمان انقلاب اسلامی، مهم ترین مسئله پیرامون نسبت عدالت و پیشرفت شکل می گیرد. پاسخ تکنوکراتیسم به این پرسش عبارت است از تفوق توسعه بر عدالت. تکنوکرات کسی است که تولید ثروت و توسعه را بر عدالت و توزیع ثروت اولویت دهد. از منظر یک تکنوکرات با انباشت و تکاثر ثروت است که توسعه ممکن می شود و توزیع ثروت، از آنجا که در این روند اختلال ایجاد می کند، به توزیع فقر کمک کرده است. کم نبوده و نیستند مدیرانی که تفکری انقلابی کار خود را آغاز کردند و پس از مدتی به این باورِ محوری تکنوکراتیسم رسیدند. مردان انقلاب اسلامی یک شبه تکنوکرات نشدند اما آرام و گام به گام، میل نظام مند به «تکاثر» را از اولویت «توسعه» بر «عداالت» شروع کردند.
کوشش های نظری رهبر انقلاب برای نقد این اندیشه از نقد «تفوق توسعه بر عدالت» آغاز شد. آنجا که به صراحت ایده ی تقدم توسعه یا تولید ثروت بر عدالت را نقد می کردند. [7] این تلاش ها در ادامه به بازسازی مفهوم «الگوی ایرانی--اسلامی پیشرفت» رسید که بر اساس پیشرفت و عدالت توأمان و تفوق عدالت صورت یافته بود. اگر چه مفهوم پیشرفت نیز در تفسیرهایی بر اساس تمایلات تکنوکراتیک، مفهومی فوق و مقدم بر عدالت تبدیل و تصویر می شد و استدلال های سابق تکنوکرات ها (توزیع فقر) بازسازی مجدد و بلکه تکرار می گردید.
به هر حال مبتنی بر تجربه ی نهادهای انقلاب اسلامی و بر اساس مصاف مدیریت انقلاب و تکنوکراتیسم، در مفهوم مدیریت انقلابی دستکم واجد سه امر برجسته است:
1- امر مردمی:
در مدیریت انقلابی طراحی پاسخ به مسئله های گوناگون بر اساس نیروی مردمی انجام می شود. در اینجا امر مردمی در برابر خصوصی سازی و آزادسازی کاپیتالیستی - لیبرالیستی، دولتی سازی سوسیالیستی-کمونیستی و همچنین ایده های متحجران های قرار دارد که انحصار امر اجتماعی را به الیت های نخبگانی را خواستار هستند. شاید ایضاح نظری مراد از «امر مردمی»، به دلیل تراکم بی توجهی های تئوریک در این باره، دشوار یا غیرممکن باشد اما تجربه ی متفاوت وقوع امر مردمی در صدر انقلاب و در چارچوب مدنیت انقلابی نهادهایی مانند جهادسازندگی و نهضت سوادآموزی می تواند تا حدود زیادی روشنگر این مفهوم باشد. در توضیحی بیشتر می توان امر مردمی را بر حسب استدلالی از رهبر انقلاب، یکی از توانایی های محوری در حل مسئله در نظام جمهوری اسلامی دانست؛ «توانایی تأمین حضور مردمی در عرصه»: «هر جایی که مسئولین کشور توانایی های مردم را شناختند و به کار گرفتند، ما موفق شدیم. هر جایی که ناکامی هست، به خاطر این است که ما نتوانستیم حضور مردم را در آن عرصه تأمین کنیم. ما مسائل حل نشده کم نداریم. در همه ی مسائل گوناگون کشور، مسئولین باید بتوانند با مهارت، با دقت و ابتکار راه هایی را برای حضور مردم پیدا کنند... اینجاست که مسئولین باید زمینه ها را، مدل ها را، فرمول های عملی و قابل فهم عموم را، فرمول های اعتمادبخش را برای مشارکت مردم فراهم کنند»[8]مدیر و مدیریت انقلابی/ جهادی شخص و فرایندی است که این توانایی را به شکلی تکاملی در خود پرورانده باشد.
2- امر انقلابی
: مدیریت انقلابی در عین پایبندی به نظم[9]، در جستجوی مسیرهای فراسازمانی برای تحقق خواسته هایش است. امام خمینی رحمة الله علیه در پیام تشکیل نهضت سوادآموزی از محدودیت های بروکراتیک به عنوان «قرطاس بازی» و «تشریفات اداری» یاد می کنند.[10] مدیریت انقلابی می کوشد «امکان» کلیای که انقلاب اسلامی برای عبور از امر مدرن تدارک کرده را در عرصه ی مدیریت محقق ساخته و برای حل مسئله های اجتماعی از «قفس آهنین بروکراسی مدرن» بیرون بیاید. خروج از این قفس به هر میزان که امکان یابد، میزان و سطح کمّی کنش گری مدیر انقلابی را به نحوی چشمگیر افزایش می دهد.
3- امر جهادی:
جهاد یکی از پردامنه ترین مفاهیم در الهیات اجتماعی اسلام است. حسب آموزه های قرآنی، امر جهادی امری بی جهت نبوده و به شکلی روشن به دو سوی «راه خدا» و «راه مستضعفین» جهت گیری شده است: «ما لَکُم لا تُقاتِلونَ فی سَبیلِ اللَّهِ وَالمُستَضعَفین[11] بنابراین جهاد فقط ناظر به افزایش کمّیِ حجم کارها نیست بلکه امر جهادی بر پایه ی توأمان معنویت و عدالت استوار است و در سطح اجتماعی جهت گیری ای تام به سمت وسوی مستضعفین دارد. البته جهت گیری به سمت مستضعفین با کمک به مستضعفین تفاوت دارد. سرمایه سالارانه ترین نظام های سیاسی-اجتماعی نیز سطحی از حمایت و تأمین اجتماعی از «اقشار آسیب پذیر» را در برنامه دارند. آنچه مهم است جهت گیری سیاست ها، برنامه و اقدامات اجرایی به نفع مستضعفین است. با مروری بر کلیه نهادهای انقلاب اسلامی در وضعیت صدر پیدایش خود معنای جهتگیری به سمت وسوی مستضعفین را بهتر در می یابیم. همچنان که مرور تجربه ی جهادسازندگی، بنیاد مستضعفین، نهضت سوادآموزی و دیگر نهادهای مربوطه بدون لحاظ این جهت گیری قابل تصور نیست.
بنابراین اگر چه مفهوم مدیریت انقلابی/ جهادی بیش از تأمل نظری و تدوین تجربی، به واژه ای پرکاربرد در ژورنالیسم تبدیل شده اما آنچنان که مروجان تکنوکراتیسم می گویند نه تنها یک «حرف بی محتوا» نیست، بلکه تجربه ای متراکم و کارآمد است که دست کم سه امر مردمی، انقلابی و جهادی را در درون خود تجلی داده و می پروراند.
پی نوشت ها:
[1] مهرنامه، دی و بهمن 1393، شماره 39، ص 132.
[2] یکی از مهم ترین ویژگی در خصوص نهادهای انقلاب اسلامی این است که از آنجا که نهادهای انقلاب جزئی از بروکراسی ضرورتا موجود نبوده و بر اساس فلسفه ای مشخص به وجود می آیند، در ادامه و در صورت روی دادن نسیان و فراموشی نسبت به آن فلسفه ی وجودی، تنها کارآیی خود را از دست نخواهند داد، بلکه دقیقا به ضد خود تبدیل خواهند شد.
هم از این روست که امام خمینی در همان ابتدای تأسیس نهادهای انقلاب به این نکته توجه ویژه ای نشان می دهند: «آیا راست است که بنیاد مستضعفین، بنیاد مستکبرین گردیده است؟»(صحیفه امام، ج 12، ص 02.) حضرت آیت الله خامنه ای در همان سال ها در مصاحبه ای در تشریح نقش «نهادهای انقلابی در تداوم انقلاب اسلامی» می گویند: «اگر خدای ناکرده [نهادهای انقلاب اسلامی] از هدف های اصولی خود تخطی کنند و به امور دیگری مشغول بشوند، نه تنها برای انقلاب فایده ای ندارند بلکه در شرایطی به انقلاب صدمه هم می زنند.»
[3] رهبر انقلاب در سخنرانیای در دانشگاه امام حسین(ع) مورخ 3 خرداد 13955، بر ایده ی «تدوین علمی تجربه های متراکم و شگفت انگیز انقلاب اسلامی» تأکید می کنند.
[4] به عنوان نمونه در مباحث فکری و مبانی برنامه های 5 ساله.
[5] به عنوان نمونه در سیاست های کلی برنامه های 5 ساله.
[6] به عنوان نمونه برنامه های 5 ساله و تا حدودی بودجه های سنواتی.
[7] برای نمونه «تا صحبت می شود، می گویند: ما می خواهیم خودمان را مثل فلان کشور بسازیم. البته هرکس هم، سلیقه و نظری برای خودش دارد. اگر ما ایران را مثل کشورهای برخوردارِ مادّی ساختیم، اما از عدالت خبری نبود، این هیچ ارزش ندارد.»، «هدف، زیاد داشتن نیست. هدف، عدل است»، «هدف این است که عدالت حاکم شود. آن وقت اگر جامعه ثروتمند هم بشود، این ثروت درست تقسیم خواهد شد. مقصودِ حرکت اسلامی همین است»، «هدف جمهوری اسلامی، تأمین عدالت در جامعه است. مبادا کسانی در گوشه و کنار کشور پیدا شوند و تصوّر کنند که هدف ما عبارت است از افزایش حجم ثروت مادّی!»، 17/10/1371
«گیرم که رشدمان - به تعبیر غلط که گفته می شود نرخ رشد- آمد بالا و فرض بفرمایید درآمد سرانه مان دو برابر و سه برابر شد؛ اما عدالت در جامعه نبود؛ این، کاری نیست که ما باید انجام دهیم؛ این، آن تکلیفی نیست که ما برعهده داریم. تکلیف ما این است که عدالت را در جامعه مستقر کنیم و این هم جز با مبارزه علیه فساد و افزون طلبی انسان های مفتخوار و سوءاستفاده کن امکان پذیر نیست. بخشی از کار عدالت این جا تنظیم می شود». 5/6/1382
آنهایی که می گویند عدالت توزیع فقر است، مغز و روح حرفشان این است که دنبال عدالت نروید؛ دنبال تولید ثروت بروید تا آنچه تقسیم می شود، ثروت باشد. 8/6/1384
[8] بیانات مورخ 20/7/1390
[9] رهبر انقلاب درباره نسبت نظم و انقلابی گری این چنین استدلال می کنند: «یکی از خطوط اصلی انقلابی گری، نظم است» برای توضیح بیشتر ن. ک به: «درباره اخلاق انقلابی گری»
[10] صحیفه امام خمینی، ج جلد 11 - صفحه 446
[11] سوره نساء، آیه 755.
