امام علی امیرالمؤمنین (علیه السلام(درباره همسفر و همسایه در حدیثی می فرماید:سَلْ عَنِ الرَّفیقِ قَبْلَ الطَّریقِ، وَ عَنِ الْجارِ قَبْلَ الدّارِ
پیش از آن که بخواهی مسافرت بروی، رفیق مناسب راه را جویا باش، و پیش از آن که منزلی را تهیه کنی همسایگان را بررسی کن که چگونه هستند[1].
در اینجا به توضیح و شرح حدیث فوق می پردازیم.
1.همسایه خوب چه ویژگی هایی باید داشته باشد.
2.همسفر خوب چه صفاتی باید داشته باشد تا همسفر خوب نامیده شود.
ارزش داشتن همسایه خوب و بی آزار بر کسی پوشیده نبوده و نمی توان آن را انکار کرد چراکه از یک طرف بنای آفرینش انسان بر اساس زندگی جمعی از سوی پروردگار عالم نهاده شده است که انسان ها بدون استثنا، از مدد و یاری یکدیگر هیچ وقت بی نیاز نبوده و بدون همکاری همنوعان خود ادامه زندگی برایشان میسّر نیست. از طرف دیگر لازمه زندگی جمعی در کنار هم بودن است. لذا جامعه ای که از انسان ها تشکیل می شود، باید در کنار هم باشند تا بر مشکلات زندگی پیروز شوند و معنی در کنار هم بودن، همان همسایگی است که از همسایه های دور و نزدیک تشکیل می شود. در زندگی اجتماعی، همسایه مهم تر از فامیل است، چراکه ممکن است فامیل و بستگان در کنار انسان نباشند ولی همسایه (چنانکه از لفظ آن پیداست)، همیشه در کنار انسان و در سایه یکدیگر ادامه حیات داده و در غم و شادی همدیگر شریک هستند و لحظه لحظه شب و روز، امکانِ دسترسی به همسایه وجود دارد و این چیزی است که همگی آن را لمس کرده ایم.
آیین همسایگی در اسلام
اسلام برای هر دو عرصه اجتماعی و فردی انسان برنامه دارد و با توجه به این که بحث از همسایگی، بحث از اجتماع و روابط اجتماعی است، این دین مبین برای آن نیز برنامه دارد و برای رعایت قوانین، درستی رفتار، زندگی مسالمت آمیز، تأمین دین و سعادت انسان ها در این زمینه برنامه های مشخصی را معین کرده است. هر آنچه در بهبود روابط اجتماع و استحکام پیوندهای آن اثر مطلوب دارد، اسلام در قالب «آداب اسلامی» به آن امر فرموده است و هر آنچه موجب وارد آمدن کوچک ترین آسیب به این روابط انسانی شود، اسلام در قالب «آداب اسلامی» آن را نهی کرده است.
آفریننده بی همتا و یگانه خالق هستی که خود؛ انسان را یک موجود جمعی آفرید، پس از سفارش انسان ها به توحید و یگانگی خود و احترام به والدین و فامیل و ایتام و مساکین و فقرا، در مورد همسایه می فرماید: «همچنین به همسایه های دور و نزدیک نیکی کرده و احترام نمایید...» و الجارِ ذِی القُرْبی وَ الجارِ الجُنُبِ...[2] در حقیقت محیطی که همسایگان برای یکدیگر فراهم می آورند تأثیر شگرفی در سعادت دنیوی و اخروی انسان دارد. از این رو امیر مؤمنان علی (ع) می فرماید: «قبل از مسافرت ببین همسفرت کیست و پیش از خرید خانه ببین همسایه ات کیست.» خوش همسایگی از اصول اخلاق اسلامی است، از این رو آن را از ویژگی های مؤمنان و شیعیان گفته اند و امام علی(ع) در این باره می فرماید: «شیعیان ما کسانی اند که در ولایت ما بذل و بخشش می کنند، در راه دوستی ما به یکدیگر محبت می نمایند، در راه زنده نگه داشتن امر و مکتب ما به دیدار هم می روند. چون خشمگین شوند، ظلم نمی کنند و چون راضی شوند، زیاده روی نمی کنند، برای همسایگانشان مایه برکتند و نسبت به هم نشینان خود در صلح و آرامش.»
حقوق همسایگی در اسلام
مراعات همه آن چیزهایی که نسبت به برادران ایمانی سفارش شده نسبت به همسایه با شدت بیشتری توصیه شده است. امام سجاد(ع) در بیان برخی از حقوق همسایگی می فرماید: «حق همسایه ات این است که در غیاب او آبرویش را حفظ کنی و در حضورش او را احترام نهی. اگر به او ظلمی شد یاری اش رسانی، دنبال عیب هایش نباشی، اگر بدی از او دیدی بپوشانی، اگر بدانی نصیحت تو را می پذیرد او را در خفا نصیحت کنی، در سختی ها رهایش نکنی، از لغزشش درگذری، گناهش را ببخشی و با او به خوبی و بزرگواری معاشرت کنی.» رسول اکرم(ص) نیز در بیان حقوق همسایگی می فرماید: «اگر از تو کمک خواست کمکش کنی، اگر از تو قرض خواست به او قرض دهی، اگر نیازمند شد نیازش را برطرف سازی، اگر مصیبتی دید او را دلداری دهی، اگر خیری به او رسید به وی تبریک گویی، اگر بیمار شد به عیادتش روی، وقتی از دنیا رفت در تشییع جنازه اش شرکت کنی، خانه ات را بلندتر از خانه او نسازی تا جلوی جریان هوا را بر او بگیری مگر آنکه خودش اجازه دهد.»
آن حضرت در بیان کمک های مالی به همسایه فرموده است: «به من ایمان نیاورده است آن کس که شب سیر بخوابد و همسایه اش گرسنه باشد. به من ایمان نیاورده است آن کس که شب پوشیده بخوابد و همسایه اش برهنه باشد.» رسول اکرم(ص) اذیت و آزار همسایه را عامل دشمنی و دوری از خدا می داند و کسانی را که همسایه آزار هستند دوزخی می شمارد.
به این ترتیب می توان گفت هرچه روحیه دینی و اخوت اسلامی میان افراد جامعه حاکم باشد، به همان اندازه رابطه ها نزدیک تر و صمیمی تر و فاصله ها کمتر و کمتر می شود و دو همسایه، بازوی یکدیگر می شوند و در غم و شادی و راحت و رنج، شریک هم می گردند. ازاین رو، سایه هر کدام از دو همسایه، باید آرام بخش دیگری باشد و هریک زیرسایه همسایه خود، احساس «امنیت»، «آسودگی» و«اعتماد» کنند. این چیزی است که دستورهای معاشرتی و اخلاقی اسلام بر آن تأکید اکید دارد. برعکس آن در جوامع غربی و اروپایی و غربزده است، که هر چه علایق مذهبی کمرنگ تر و ضعیف تر باشد، زندگی ها حالت سردی و کسالت بار می یابد و به زندگی غربی ها شبیه می شود، که نه تنها یک دیوار، بلکه دیوارهای متعددی میان دو همسایه و دو هم محل، یا کسانی که در یک خیابان یا یک مجتمع مسکونی به سر می برند، پدید می آید و همسایه از حال و روزگار همسایه بغلی یا طبقه بالا یا پایین یا خانه روبه رویی بی خبر است. بعضی می گویند: «چهاردیواری، اختیاری». اما این سخن، نه معقول است، نه مشروع. نه با عرف سازگار است، نه با شرع و عقل. گرچه انسان ها را، دیوارهای خانه ها از هم جدا می کند و هر کس وارد محدوده خانه و زندگی خویش می شود، اما زندگی اجتماعی، افراد جامعه را به صورت اعضای یک «خانواده» درمی آورد، که پیوسته با هم در ارتباط، رفت و آمد، برخورد و تعاون اند و نیازهای متقابل به یکدیگر دارند.
طی سال های گذشته در نتیجه تغییر الگوهای سکونت، «آپارتمان نشینی» به یکی از دغدغه های ذهنی ساکنین تبدیل شده است. روبه رو شدن ساکنین با مشکلاتی که در نتیجه زندگی آپارتمان نشینی و همسایگی با تعداد قابل توجهی از افراد ساکن به وجود می آید، لزوم توجه به مفاهیم و قوانین آپارتمان نشینی را پیش از پیش آشکار می نماید. بدین منظور لازم است و مراکز فرهنگی به ویژه فرهنگ سراها کارگاه های آموزشی«آیین همسایگی و آپارتمان نشینی» را با هدف آشنایی بیشتر با مسائل آپارتمان نشینی، به صورت گسترده و مستمر برگزار نمایند.
رعایت حقوق همسایگان
یکی از مباحث چالش انگیز در باره همسایه و همسایه داری، آگاهی از حقوق همسایگان می باشد که متاسفانه چندان اطلاعی نداتریم یا رعایت نمی کنیم. در اینجا به حدیثی از پیامبر صلی ا...علیه و آله اشاره می شود
یاری رسان همسایه ات باش!
پیامبر صلی ا...علیه و آله:ان اسْتَغاثکَ أغَثْتَهُ؛ اگر از تو یاری خواست، به فریادش برسی.[3]
قرض دادن به همسایه
پیامبر صلی ا...علیه و آله:انِ اسْتقَرضَکَ أَقرضْتَهُ اگر از تو قرض خواست، به او قرض دهی. (همان)
نیاز همسایه ات را برطرف کن
پیامبر صلی ا...علیه و آله:انْ افْتَقَرَ عُدْتَ عَلیه؛ اگر نیازمند شد، نیازش را برطرف سازی. (همان)
تسلای دل همسایه باش
پیامبر صلی ا...علیه و آله:انْ اصَابتْهُ مُصیبَةٌ عَزَیتَهُ؛اگر مصیبتی دید، او را دلداری دهی. (همان)
به همسایه ات تبریک بگو
پیامبر صلی ا...علیه و آله:انْ اصَابَهُ خَیرٌ هَنّأتَهُ؛ اگر خیر و خوبی به او رسید، به وی تبریک و شادباش گویی. (همان)
به عیادت همسایه برو
پیامبر صلی ا...علیه و آله:انِ مَرِضَ عَدْتَهُ؛ اگر بیمار شد، به عیادتش روی.(همان)
حضور در تشیع جنازه همسایه
پیامبر صلی ا...علیه و آله: اِنْ ماتَ اِتّبَعْتَ جَنازَتَهُ؛ وقتی مرد، در تشییع جنازه اش شرکت کنی.(همان)
خانه ات را بلندتر از خانه همسایه نساز
پیامبر صلی ا...علیه و آله:لَا تَسْتَطِلْ باِلبنِاءِ فتَحْجُبَ عَنهُ الرّیحَ الِاّ باِذْنِهِ؛ خانه ات را بلندتر از خانه او نسازی تا جلوی جریان هوا را بر او بگیری، مگر آنکه خودش اجازه دهد.(همان)
هدیه به همسایگان
پیامبر صلی ا...علیه و آله:اذِا اشْتَرَیتَ فاکِهَةَ فَأهْدِ لَهُ، فانِ لَمْ تَفْعَلْ فَأَدخِلهْا سِرّاً؛ هرگاه میو ه ای خریدی، برای او هدیه بفرستی وگرنه مخفیانه میوه را به خانه ات ببر.(همان)
خوردنی ها را با همسایه تقسیم کن
پیامبر صلی ا...علیه و آله:لَا تُخْرِج بهِا وُلدَکَ تغَیظُ بهِا وَلَدَه؛ فرزندت را همراه میوه بیرون نیاور که بچه همسایه با دیدن میوه در دست او ناراحت شود.(همان)
غذا برای همسایه بفرست
پیامبر صلی ا...علیه و آله: لَا تُؤْذِهِ بِرِیحِ قِدْرِکَ الِاّ أنْ تغرِفَ لَهُ مِنهَا؛ با بوی دیگت، او را ناراحت نکن، مگر آنکه مقداری از غذای آن را برای او بفرستی.(همان)
آیا تا به حال به رعایت حقوق همسایگی دقت و توجه کرده ایم؟ آیا تا به حال با همسایگان با این بینش توجه کرده ایم؟ آیا تا به حال مراعات کرده ایم؟ یا همسایگان با ما چنین رفتاری داشته اند؟ حال که دانستیم، عمل کنیم که فردا دیر است و همسایه خانه به خانه ما یا عوض شده یا ما از همسایه دور افتاده ایم.
همسفر خوب
زیارت یا سیاحت، زمینی یا هوایی، داخلی یا خارجی فرقی نمی کند، گاهی آدمها نیاز دارند تا مدتی همه چیز را رها کنند و دل بزنند به راه. مسافرت کردن، کاری است که کمتر آدمی از آن خوشش نمی آید. اما همین کار خوشایند، می تواند گاهی تبدیل شود به سوهان روح! کافی است که همسفرمان، آدمی نباشد که به درد سفر بخورد؛ اگر بخواهیم واضح تر بگوییم، یک شخص بدسفر، می تواند مسافرت را برای دیگران حسابی خسته کننده و حتی آزار دهنده کند. این مسئله ممکن است گریبان گیر خود ما هم شده باشد، ولی بدتر از همه، این است که خودمان نمونه ی یک همسفر بد باشیم. برای اینکه بدانیم چگونه سفر کنیم و خوش سفر باشیم، این مطلب را با هم بخوانیم.
سفرهای ممنوعه!
اگر از سفر لذت نمی برید و یا از آن هراسانید، دل به دریا بزنید و از فواید آن بهره مند شوید؛ ولی قبل از آن از همسفران و از خود سفر مطمئن شوید. درست است که سفر، کار مفیدی است، اما مثل هر چیز دیگری باید ها و نبایدهایی دارد که باید آنها را بشناسیم. مثلا «شخص نباید به سفری برود که در آن بر دین و نمازش هراسان است.»[4] اگر شرایط سفر طوری است که می دانیم واجباتمان را مختل می کند، مثلا مجبور شویم با همکار یا همراه نامحرممان در یک اتاق بمانیم یا مال حرام یا شبهه ناکی استفاده کنیم و خلاصه هر گناه دیگری، یا نباید به آن سفر برویم یا به هر نحو ممکن آن شرایط را تغییر دهیم. یک نکته هم همین جا بگوییم که تنها سفر رفتن مگر در مواقع اضطرار، درست نیست: «ای علی! به تنهایی سفر نکن، چراکه شیطان همراه تنهاست.»[5]وقتی هم که آدم تنها نباشد، قطعا باید با دیگران تعامل داشته باشد. اگر فردی، در سفر، این تعامل را موفقیت آمیز انجام دهد، آدم خوش سفری خواهد شد و اگر نه، یک شخص بدسفر شناخته می شود و طبیعی خواهد بود که دیگران از همسفر شدن با او فراری باشند!
راه های خوش سفر بودن
شادی در سفر.
آدم های گوشه گیر و کم حرف، اصلا همسفران جالبی از آب در نمی آیند. همسفر باید شاد باشد تا به دیگران هم شادی بدهد. شعر بخواند، شوخی کند، لبخند بزند و خلاصه از تفریح دریغ نکند، البته به شرطی که حد خودش و دیگران را رعایت کند. «توشه ی مسافر خواندن سرود و شعر است، مادامی که یاوه و بیهوده نباشد.»[6]و نیز «...شوخی هایی که موجب خشم خدا نباشد، از آداب سفر است.»[7]
مادر خرج کیست؟!
عرف پسندیده ای که اکثرا این ایام در سفرهای گروهی رعایت می کنند، این است که تکلیف حساب و کتاب و هزینه ها را از قبل روشن می کنند. با این کار خیال همه از بابت خرج و مخارج راحت است و کسی سربار دیگری نمی شود. «از آداب سفر این است که همسفران هزینه ی سفر را پیشاپیش جدا و مشخص کنند که مایه ی آرامش خاطر و نیکخویی آن هاست.»[8]
کبوتر با کبوتر، باز با باز
این مسئله حتی در سفر رفتن هم مهم است. زیرا آنهایی که وضعیت اقتصادیشان ضعیفتر است، احساس حقارت می کنند یا مجبور می شوند برای حفظ آبرو، بیش از حد توانشان خرج کنند. ما باید سعی کنیم با بالاتر یا پایین تر از خودمان همسفر نشویم ولی گاهی هم که مجبور به این کار شدیم، سعی کنیم شرایط را درک و اخلاق را رعایت کنیم. «همسفرانی برگزینید که دخل و خرجشان با شما همسان باشد تا خوار نشوید.»[9] در زمان امام صادق (ع)، عده ای از شیعیان به حج رفته بودند و شخصی که دارایی زیادی داشت، به قصد رضایت خدا، در هر جایی که توقف می کردند، برای دیگران، گوسفندی قربانی می کرد. وقتی که از حج برگشتند، آن شخص خدمت امام (ع) رفت. امام (ع) نگاهی به او کردند و فرمودند: «ای حسین! تو مؤمنان را خوار کردی!» او با ناراحتی گفت: «از این کار به خدا پناه می برم. مگر چه کرده ام؟ امام فرمودند: «به من خبر رسیده که در هر منزلی گوسفندی قربانی می کردی؛ مگر نمی دانستی که برخی از آنان هم دوست داشتند کار تو را انجام دهند، ولی توان مالی نداشتند و این کار، موجب شد آنها نزد خود احساس خواری کنند...»[10]
مدیریت تک نفره!
این درست که مشورت خیلی خوب است، اما اگر تصمیم گیرنده ی نهایی معلوم نباشد، احتمالا ساعتها زمان لازم است تا چند نفر به یک تصمیم واحد برسند. به خاطر همین، همیشه در بین چند نفر، یک شخص باید انتخاب شود تا تصمیم آخر را بگیرد. می شود این شخص را به طرق مختلف انتخاب کرد، مثلا بزرگ گروه، کسی که تجربه ی سفرش بیشتر است، قرعه یا هر راه دیگری که اعضا بخواهند. «هرگاه سه نفر با هم به سفر می روند، یکی را امیر و سرپرست خود کنند.»[11]
ایراد نگرفتن
بعضی ها انقدر که ساز مخالف می زنند، حرص آدم را در می آورند. خودمانیم! آدم خوش اخلاق، حتی اگر خرجش هم به گردن ما باشد، می ارزد به همسفر ناسازگار و بداخلاق! رسول خدا (صل الله علیه و آله) می فرمایند: «کسی که با همسفر خود بیشتر مدارا کند، پاداشش بیشتر و نزد خدا محبوبتر است.»[12] لقمان هم به پسرش می گوید: «ای پسرم! جز در نافرمانی خدا، با همسفران خود موافق و همدل باش.»[13]
خادم باش، بزرگ باش.
معمولا آدم های متکبر، از چند فرسخی قابل تشخیص اند، حتی در سفر! بار و بندیلشان را یکی حمل می کند، کارهایشان را دیگران انجام می دهند، ریخت و پاششان را همسفران مرتب می کنند، غذایشان را آماده جلوی ایشان می گذارند و خلاصه شاهانه سفر می کنند! اما حتما شنیده اید که درخت هرچه پربارتر، افتاده تر! «در سفر، بزرگ قوم، خادم آنهاست.»[14] امام سجاد (ع)، با کسانی سفر می کرد که ایشان را نمی شناختند و شرط می کرد که از خدمتگزارانشان باشد.[15]
تک خوری ممنوع!
همسفر خوب، خوراکی هایش را قسمت می کند، وسایلش را در اختیار دیگران هم می گذارد، چیزی را مخفیانه استفاده نمی کند و خلاصه دست و دل باز است. امام علی (ع) فرموده اند: «...سخاوتمندی با همسفران، از آداب سفر است.» و نیز «به روی همسفران بسیار تبسم کن و نسبت به توشه ات بخشنده باش.»[16]
دهن قرص باشیم. اتفاقات سفر، بین ما و همسفرانمان بوده و تمام شده است. اینکه بخواهیم بعد از سفر، آنها را برای دیگران تعریف کنیم، جدای از غیبت کردن، به دور از جوانمردی است و با این کار، حرمت همسفران را می شکنیم و دیگران را برای همسفر شدن با خودمان بی اعتماد می کنیم. امام صادق (ع) می فرمایند: «مردانگی در سفر این است که چون از همسفران جدا شدی، از آنان بدگویی نکنی.»[17]و نیز «از جوانمردی به دور است که شخص، خوبیها و بدیهای سفر را برای دیگران بازگوید.»[18]عکس یادگاری. این روزها خیلی ها درگیر شبکه های اجتماعی شده اند و بزرگترین سرگرمی هم در این شبکه ها، بخش آلبومهایشان است. اینکه ما دوست داریم عکسمان را در صفحه خودمان قرار دهیم، کاملا به خودمان مربوط است؛ اما اگر سفری رفتیم[یا هر جای دیگر] و با همسفرانمان عکس یادگاری گرفتیم، قبل از اینکه بخواهیم از آن عکس در شبکه های اجتماعی یا هر جای دیگری استفاده کنیم، حتما از رضایت طرف مقابلمان مطمئن شویم.
پی نوشت ها:
[1] مجلسی، بحارالأنوار، ج 76، ص 155
[2] نساء، آیه 36
[3] میزان الحکمه، ج 2، ص 920.
[4] خصال، ص 630
[5] کافی، ج 8، ص 303
[6] مستدرک الوسایل، ج 8، ص 213
[7] الفقیه، ج 2، ص 294
[8] الفقیه، ج 2، ص 278
[9] کافی، ج 4، ص 287
[10] مستطرفات السرائر، ج 1، ص 578
[11] جامع الصغیر، ج 1، ص 89
[12] کافی، ج 2، ص 120
[13] کافی، ج 8، ص 303
[14] مکارم الخلاق، ص 251
[15] عیون اخبار الرضا (ع)، ج 2، ص 145.
[16] کافی، ج 8، ص 348
[17] تحف العقول، ص 374
[18] الفقیه، ج 2، ص 274
