اصل احتیاط یکی از اصول فقه اسلامی است که با مفهوم گسترده ای می تواند در امور فردی و اجتماعی راه گشا باشد. منظور از احتیاط در امور فردی این است که انسان طوری انجام وظیفه نماید تا برایش روشن شود که تکلیف خود را در پیشگاه خداوند انجام داده است. به عنوان مثال وقتی می دانیم یکی از دو شیشه حاوی ماده نجس یا سمی است و نمی دانیم کدام یک از آنها حاوی ماده مزبور می باشد و تشخیص بین این دو نیز ممکن نباشد، بنابر اصل احتیاط، باید از هر دو شیشه، اجتناب نمود.(1)
بنابراین اصل، انسان باید پیش بینی های لازم را بنماید و از اینکه خود را در معرض خطر قرار بدهد اجتناب نماید. دستورالعملی که پیامبر اسلام (ص) به یک عرب بیابانی می دهد بسیار آموزنده است. عرب مزبور شتر خود را در بیابان رها کرده بود و می گفت من به خدا توکل می کنم. پیامبر (ص) به او فرمود زانوی شتر را ببند و بعد به خدا توکل نما.(2) در حقیقت بستن پای شتر یک امر عقلانی است که عدم انجام آن منجر به گم شدن آن خواهد شد ولی در مورد حوادث پیش بینی نشده ای که ممکن است رخ دهند، انسان باید به خداوند توکل نماید. همچنین مشورت و استفاده از تجارب دیگران در حقیقت نوعی احتیاط می باشد.
پیامدهای رعایت احتیاط
اصل احتیاط در امور اجتماعی دارای ابعاد گسترده تری است. خداوند در قرآن مجید می فرماید هر گاه فرد فاسقی خبری برای شما آورد آنرا تحقیق نمایید.(3) امام رضا (ع) در روش برخورد با دوستان می گوید: در دوستی جانب اعتدال را نگاهدار. زیرا ممکن است روزی با تو از در دشمنی درآید و در خصومت با دشمنت نیز از حد مگذر زیرا ممکن است زمانی با تو دوست شود.(4) علی علیه السلام نیز در روش ایجاد روابط بین فردی می فرماید هر گاه نیکوکاری بر زمانی مشخص و جامعه مربوط به آن حاکمیت یابد و انسان به فردی که رسوایی او آشکار نگشته بدبین شود، ستم نموده است و هر گاه فساد بر زمان و جامعه مربوط به آن حاکمیت یابد و انسان به فردی خوش بین باشد خود را به خطر و تباهی انداخته است.(5)
از این اصل استفاده های زیادی در پیشگیری اختلالات جسمی روانی، روان درمانی و برنامه ریزی می توان نمود و در حقیقت تمام روشهای پیشگیری از بیماریها و انجام واکسیناسیون بر علیه بیماریها بر این اصل استوار می باشند.
عدم احتیاط در ارتباطات کلامی و رفتاری، عامل بسیاری از تظاهرات واکنشی روانی و حوادث غیرمترقبه است.
در روان درمانی توجه دادن به این روش منطقی می تواند در تعدیل رفتار سودمند باشد. در برنامه ریزی زندگی سالم نیز این اصل هم در حد فرد و هم در حد اجتماع باید مورد توجه قرار گیرد.
در تربیت و مدیریت نیز توجه به احتیاط، بدیهی می نماید.
پی نوشت ها :
1-استاد مطهری، اصول فقه، ص 49.
2- اعقلها و توکل، نهج الفصاحه، ص 69.
3- یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَینُوا. (ترجمه در متن). سوره حجرات (49) آیه 6.
4- عن الامام الرضا علیه السلام: احبب حبیبک هونا ما، عسی ان یکون بغیضک یوما ما و ابغض بغیضک هوناما، عسی ان یکون حبیبک یوما ما: (ترجمه در متن آمده است) حسین حائری کرمانی: سخنان گهربار حضرت امام علی بن موسی الرضا (ع) ص 15-14 به نقل از کتاب دره البیضاء. وسایل الشیعه، ج8، ص 502.
5- اذا استولی الصلاح علی الزمان و اهله ثم اساء رجل الظن برجل لک تظهر منه خزیه فقط ظلم. و اذا استولی الفساد علی الزمان و اهله فاحسن رجل اظن برجل فقد غرر. علی علیه السلام: نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، چاپ حیدری، ج6، ص 113.
منبع :حسینی، ابوالقاسم، (1378)، اصول بهداشت روانی: بررسی مقدماتی اصول بهداشت روانی، روان درمانی و برنامه ریزی در مکتب اسلام، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، شرکت به نشر 