داروهای درمانِ نقص توجه-بیش فعالی

اختلال نقص توجه - بیش فعالی در کودکان با چه داروهایی درمان می شود؟

اختلال نقص توجه - بیش فعالی ( ADHD) تا دوره ی قبل از بلوغ 3 تا 7 درصد شیوع دارد و نسبت ابتلای پسرها 2 تا 4 برابر بیش تر از دخترهاست. از علایم اساسی آن می توان به حواس پرتی کودک، آرام و قرار نداشتن، عصبانیت، رفتارهای خشن با اطرافیان و کم خوابی اشاره کرد. این اختلال در سنین طفولین و خردسالی تمام نمی شود و اگر درمان نشود به سنین بالاتر نیز کشیده می شود.
مهم ترین داروهای مورد استفاده برای درمان این اختلال را گروه محرک های روانی ( Psychostimulants) تشکیل می دهند که سردسته ی آن ها آمفتامین ( Amphetamine) است. عملکرد ویژه ی گروه آمفتامین ها تحریک دستگاه عصبی سمپاتیک است. آمفتامین برای نخستین بار در دهه ی 1390 میلادی به عنوان محرک تنفسی و گشاد کننده لوله های هوایی ریه ( برونش ها) معرفی و از دهه ی 1950 میلادی به عنوان داروی ضد افسردگی، انرژی زا و کم کننده ی اشتها استفاده شد.
از دهه ی 1970 میلادی به علت ایجاد عارضه ی وابستگی و تحمل، موارد مصرف آن به اختلال فلج خواب ( نارکولپسی) و اختلال نقص توجه - بیش فعالی محدود شد. محرک های روانی که امروزه در د رمان اختلال نقص توجه - بیش فعالی استفاده می شوند عبارتند از:
- دکستروآمفتامین ( Dextroamphetamine) با اسم تجاری دکسدرین ( Dexedrine) قرص های 5 و 10 میلی گرمی
- متیل فیندیت ( Methylphenidate) با نام تجارتی ریتالین ( Ritalin) قرص های 5 و 10 میلی گرمی
- ترکیب مشترک دکستروآمفتامین و آمفتامین با نام تجارتی آدرال ( Adderall) قرص های 5، 10، 20 و 30 میلی گرمی
دکسترو آمفتامین 3 تا 4 برابر از آمفتامین قوی تر است. آمفتامین از راه خوراکی به خوبی جذب می شود و نیمه ی عمری بین 8 تا 12 ساعت دارد، بنابراین لازم است 2 تا 3 بار در روز مصرف شود. این دارو به آسانی از سد خونی مغزی عبور می کند و به غلظت مناسب در دستگاه عصبی مرکزی می رسد. بخشی از آمفتامین در کبد تجزیه و بخشی نیز دست نخورده از طریق ادرار دفع می شود.
متیل فنیدیت ( ریتالین) جذب خوراکی بسیار خوب و نیمه ی عمری بسیار کوتاه بین 1 تا 2 ساعت دارد.
ابز آن جا که تأثیر آن حداکثر 3 تا 4 ساعت طول می کشد، گاهی نیاز است 3 تا 4 نوبت در شبانه روز مصرف شود. میزان غلظت و تراکم آن در بافت مغز بیش از خون است.
تمام داروهای گروه آمفتامین با آنزیم های کبدی رقابت دارند، بنابراین در صورت مصرف داروهای دیگر باعث انباشتگی و تراکم آن داروها می شوند. آمفتامین ها به سرعت، وابستگی، تحمل و احساس نشاط و سرخوشی ایجاد می کنند، به همین دلیل کسانی که خودسرانه از این داروها استفاده کنند به سرعت دچار مسمومیت و حتی مرگ آنی می شوند.

داروهای محرک روانی چگونه اثر می کنند؟

آمفتامین و داروهای مشابه آن را در اصطلاح آمین های با عمل غیرمستقیم می نامند، زیرا با تأثیر بر مراکز مغزی و آزادسازی نوراپی نفرین، دوپامین و سروتونین عمل می کنند. آمفتامین و مشتقات آن بر بخشی از مغز به نام دستگاه شبکه ای اثر می گذارند. کار مهم این بخش ایجاد هوشیاری و بیدار نگه داشتن انسان است. به نظر می رسد اثر آمفتامین ها بر این بخش باعث درمان اختلال نقص توجه - بیش فعالی می شود.
این داروها تا 80 درصد بر این اختلال موثرند، بدین معنی که از یک سو باعث افزایش توجه مفید و مثبت و از سوی دیگر سبب کاستن از میزان فعالیت و تکانش های ناگهانی و در مجموع سبب کاهش فعالیت های غیرعادی و رفتارهای ناهنجار کودک می شوند.
باید دانست این داروها درباره ی اختلال یادگیری خاصی موسوم به کوری کلمات ( Dyslexia) که بخشی از نشانگاه نقص توجه به شمار می رود، تأثیر چندانی ندارند.

عوارض مهم داروهای محرک روانی چیست؟

داروهای محرک با اثر بر مرکز اشتها در هیپوتالاموس باعث کاهش اشتها می شوند. مقادیر کم آن ها باعث بالا رفتن فشار خون بیمار می شود و مقادیر زیاد آن سبب بی نظمی ( آریتمی) و افزایش کار قلب می شود.
سوء استفاده یا مصرف بیش از حد مجاز ترکیبات آمفتامینی در بالغین می تواند منجر به بروز روان پریشی شود که با هذیانات گزند و آسیب، شک و بدبینی شدید و عصبانیت های ویران گر همراه است.
مقدار مورد استفاده ی دکستروآمفتامین و متیل فنیدیت به
ازای هر کیلوگرم وزن بدن، روزانه 0/3 تا 1/5 میلی گرم است که معمولاً در یک تا دو نوبت تجویز می شود.
سوال اغلب والدین آن است که تا کی باید این دارو مصرف شود؛ باید دانست که اختلال نقص توجه، نوعی کندی رشد بخش های ویژه ای از دستگاه عصبی مرکزی است و معمولاً تجویز داروبسته به این است که کودک چه زمانی به تکامل رشد این بخش ها می رسد. این زمان در حدود 10 تا 12 سالگی است ولی با این همه از قاعده ی ثابت تبیعت نمی کند و گاهی لازم است تا سنینی بالاتر از 15 تا 16 سالگی نیز مصرف آن ادامه یابد.

جهت احتیاط رعایت نکات ذیل توصیه می شود:
1. معاینه ی دقیق بالینی و بررسی دستگاه قلبی و عروقی.
2. درباره ی کودکان مبتلا به انواع تیک ( انقباض های غیر ارادی عضلات بدن) و تشنج، باید مصرف دارو با احتیاط بسیار همراه باشد.
3. در صورت سابقه ی بیماری های کبدی مثل انواع هپاتیت ( یرقان) باید پزشک را آگاه کرد.
4. مصرف این دارو در خانم های باردار ممنوع است.

کم اشتهایی و بی خوابی مهم ترین عوارض شایع این داروهاست که بهترین روش برای اجتناب از آن ها زمان مصرف دارو بعد از خوردن صبحانه و ناهار است.
در صورت بروز اضطراب، بی قراری، عصبانیت و کم اشتهایی باید بلافاصله موارد را به پزشک معالج اطلاع داد.
منبع مقاله : احمدی سرتختی، امیرمسعود، (1388)؛ دارو درمانی در روان پزشکی، (آشنایی با داروهای روان پزشکی)، تهران: نشر قطره، چاپ اول.