هنری که با هنرمندان گمنامش شناخته شد

به گزارش ایسنا، قدمت گره‌چینی به نسبت سند اُرُسی‌های موجود در سنندج، به اواخر دوره زندیه و صفویه می‌رسد. اُرُسی یا گره‌چینی‌های خانه کُرد به دوره صفویه تعلق دارد، گره‌چینی‌های عمارت خسروآباد هم مربوط به دوره زندیه است. مرمت این گره‌چینی‌ها هزینه و زمان زیادی می‌برد و هر کسی حاضر نیست هزینه آن را بپردازد.   

طاها محمودی نحوه ساخت و مرمت اُرُسی را از اجدادش آموخته است، بعد از 18 سال شاگردی نزد پدرش، از سال 1389 مستقل شده است. جد مادریِ پدر و پدربزرگش، نجارباشی سنندج بودند و حکم «باشی‌گری» از حاکم وقت داشته‌اند و با آن‌که 33 سال دارد، اما یکی از استادکاران این رشته در کردستان محسوب می‌شود. تقریبا همه اُرُسی‌های شهر را می‌شناسد و از شرایط آن‌ها خبر دارد. حتی عراقی‌ها نیز او را می‌شناسند و بارها برای مرمت و ساخت اُرُسی بناهای مختلف کشورشان دعوتش کرده‌اند. می‌توان امضای کاری این استادکار ایرانی را در خانه تاریخی شیخ محمود، هتل فرحی که شهربانی قدیم عراق بوده و بنایی در سلیمانیه دید.   

این هنرمند درباره قدمت اُرُسی‌کاری در عراق به ایسنا گفت: با توجه به مدارکی که خودشان ارائه می‌دهند، استادکارانی که اُرُسی‌های قدیمی عراق را ساخته‌اند، اهل کردستان بوده‌اند. حتی زمانی هم که آثارشان را مرمت کرده‌اند، از استادکاران سنندجی کمک گرفته‌اند.

او درباره تفاوت نوع گره‌های استفاده‌شده در اُرُسی‌های دیده‌شده در عراق و ایران، اظهار کرد: با توجه به این‌که خودشان اظهار می‌کردند بیشتر، استادکاران سنندجی این کارها را انجام می‌دادند و از آنجا که هر منطقه سبک و شیوه کاری خود را دارد، متوجه تفاوت چندانی در نحوه تزئینات و اجرای گره‌چینی‌های این دو کشور نشدم.

محمودی معتقد است: این روزها از این هنر استقبال نمی‌کنند. کلا استقبال از چوب کم شده است، زیرا هم هزینه نگهداری از آن نسبت به مصنوعات امروزی بالاست و هم کار دشواری است. چوب باید هر چند سال یک‌بار تجدید رنگ شود، اما مصنوعات دیگر به این تجدید رنگ و مراقب نیاز ندارند.

این هنرمند که در حال حاضر پنج شاگرد دارد، گفت: مرمت و ساخت اُرُسی، زمان زیادی می‌برد، زیرا این حرفه ریزه‌کاری‌های بسیاری دارد، امروزه سرعت در جامعه نقش اساسی دارد، در حالی که کار ما سرعتی نیست. فقط چیدمان یک متر ارسی‌ 10 روز زمان می‌برد. مرمت، لایه‌برداری و دیگر کارها نیز زمان خاص خود را می‌خواهد. این کار نیازمند صبر و حوصله است، در حالی که حوصله افراد کم شده است، به همین دلیل کمتر کسی برای یادگیری آن رغبت نشان می‌دهد.

او ادامه داد: برای یک متر کار قواره‌بری به یک متر و 30 سانتی‌متر شیشه رنگی نیاز داریم و قیمت هر متر شیشه رنگی 350 هزار تومان است، معمولا برای گره چینی و قواره‌بری، از چوب چنار که مرغوب‌تر است، استفاده می‌شود که به زبان محلی به آن «جوهر» می‌گوییم. چوب چنار به اصطلاح الیاف پر مگسی دارد، در حالی که اگر به چوب‌های دیگر توجه کنید، رگه‌های چوب عمودی است، اما الیاف چوب چنار ریز و درهم است.

محمودی درباره ویژگی دیگر چوب چنار برای ساخت گره‌چینی، توضیح داد: اگر چوبی را که رگه‌های عمودی دارد برش بزنیم، زمانی که در تماس با هوا باشد، شکسته می‌شود؛ اما در الیافی که درهم است، این مشکل به‌وجود نمی‌آید. البته برای ساختن ستون‌ها و درها، از چوب گردو استفاده می‌شود، زیرا مقاومت بیشتری دارد و میزان آب‌دوستی آن کمتر است. معمولا درها در معرض رطوبت هستند و هرچه الیاف چوب متراکم‌تر باشد، مقاومت آن هم بیشتر می‌شود. به همین دلیل برای لنگه‌های در از چوب گردو، اما برای داخل کار قواره‌بری و گره‌چینی، از چوب درخت چنار استفاده می‌کنند.

این هنرمند درباره اشتیاق نسل جدید برای یادگیری هنر گره‌چینی نیز گفت: با توجه به این‌که دانشگاه علمی - کاربردی در سنندج مرکزی برای گسترش این هنر است، اما هنوز کسی برای ثبت نام مراجعه نکرده، زیرا ساخت اُرُسی، کاری زمان‌بر و هزینه‌بر است و هرچه زمان و هزینه بیشتری برایش بگذارید، قیمت تمام‌شده کار هم بالاتر می‌رود و به همین دلیل، متقاضی آن کمتر می‌شود. برای مثال کارگاهی که ما در آن فعالیت می‌کنیم، حدود 90 درصد به احیا و مرمت آثار سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری می‌پردازد و در 10 سال گذشته فقط دو نفر برای سفارش گره‌چینی و استفاده از این هنر در خانه‌های‌شان به ما مراجعه کرده‌اند.

او همچنین سقف عمارت خسروآباد سنندج را براساس تنها نمونه 180 ساله‌ای که باقی مانده، احیا و مرمت کرده است. قدیمی‌ترین طرح‌های این نوع سقف‌ها را می‌توان در خانه‌های اعطایی و رحیم‌زاده سنندج پیدا کرد.

محمودی در پاسخ به این‌که آیا استادی که سقف عمارت خسروآباد را طراحی کرده است، می‌شناسید؟ بیان کرد: متاسفانه مشخص نیست چه کسی این کار را انجام داده است. معمولا هنرمندانی که این کار را در سنندج انجام داده‌اند، گمنام مانده‌اند، مگر آن‌که اسم یک استادکار سینه به سینه نقل قول شده باشد.

این مرمت‌گر و سازنده اُرُسی درباره این‌که آیا سعی می‌کنید این هنر را در کارهای جدید احیا کنید؟ توضیح داد: سعی می‌کنیم، اما خواهان آن نسبت به گذشته خیلی کم شده است. بنابراین تلاش می‌کنیم از گره چینی در آستانه پایین درها که در زمان گذشته مرسوم بوده است، همچنان استفاده کنیم.