پناهگاه حیات وحش زریاب واقع در دهبکری از توابع شهرستان بم در استان کرمان است که یکی از زیستگاه های خرس سیاه بلوچی است. در سال 1387 تصاویری از وجود خرس سیاه در منطقه دهبکری منتشر شد و امیدها را در این منطقه نسبت به احیا کردن نسل این گونه منحصر به فرد را زنده کرد . این در حالی بود که قبلا تصور کارشناسان حاکی از انقراض این گونه خاص در این منطقه بود و با توجه به اینکه مستنداتی دال بر وجود این حیوان در منطقه وجود نداشت نظریه انقراض آنها قوت گرفت . اما با توجه به عکسها و فیلمهایی که از این منطقه گرفته شد سبب شد نام این خرسها از رده منقرض شده به در حال انقراض ارتقا یابد . طی بررسی های بعدی آمار اینگونه منحصر به فرد بین 16 تا 20 قلاده اعلام شد. این منطقه در سال 1389 به پناهگاه حیات وحش ارتقا یافت. به دلیل این که خرس ها در منطقه ای به نام زریاب از توابع دهستان دهبکری شهرستان بم یافت شده بودند نام پناهگاه را زریاب نامیدند .
تاریخچه حفاظت
منطقه مذکور در فهرست مناطق تحت مدیریت استان کرمان نبوده است و لی با توجه به ارزش های منحصر به فرد زیستگاهی و وجود جانوران شاخص همچون خرس سیاه آسیایی توسط گشت های سیار شهرستان جیرفت، بم گشت و واحد نظارت و بازرسی اداره کل کنترل می گردد.
موقعیت جغرافیایی( عوارض و منابع فیزیکی، آدرس موقعیت جغرافیایی نسبت به شهر – روستا):
این منطقه از N2856 تا N2915 عرض شمالی و E5749 تا E5754 طول شرقی از نصف النهارگرینویچ قرار گرفته است. این منطقه در 145 و 150 کیلومتری (جیرفت و بم) جنوب شرق مرکز استان و در 35 کیلومتری شمال شهرستان جیرفت و همچنین 50 کیلومتری غرب شهرستان بم واقع شده است.
وسعت منطقه:117324 هکتار
دامنه تغییرات ارتفاع از سطح دریا
حداکثر ارتفاع 2400 متر در حوالی بن شصت و حداقل ارتفاع1880متر در دره رزک می باشد.
نوع اقلیم
زریاب به واسطه قرار گیری در محدوده گویر لوت تا مناطق کوهستانی جبال بارز دارای اقلیم بسیار متفاوت می باشد. در نواحی دشتی و تپه ماهوری ناحیه شمالی دارای اقلیم گرم و خشک و بخش جنوبی به نواحی کوهستانی
بخش مرکزی و جنوبی دارای اقلیم سرد و خشک می باشد.
تشریح وضعیت طبیعی( شرح اجمالی سیمای منطقه):
در بخش شمال و شمال غرب بواسطه تحت تاثیر قرار گرفتن از شرایط اقلیمی منطقه کویر لوت دارای پوشش گیاهی ضعیف و عمدتاً از نوع علوفه ای می باشد. در این بخش شاهد حضور نواحی دشتی محدود شده در دره ها، تپه ماهورها وکوه های کم ارتفاع بوده و بالعکس در بخش مرکزی و جنوبی شرایط توپوگرافی و وجود منابع آبی فراوان بخصوص رودخانه های دائمی اقلیمی بسیار متفاوت و در نتیچه پوشش گیاهی منحصر به فرد را به وجود آورده است. همچنین وجود دره‌های عمیق وکوههای بلند و دور از دسترس و غارها و سوراخهای زیر زمینی بزرگ که از ریختن سنگها درست شده زیستگاه بسیار خوبی برای حیات وحش و بخصوص خرس سیاه ایجاد نموده است. در خصوص زمین شناسی منطقه قابل ذکر است که 80 درصد رسوبات آن ترشیری تا نئوژن می باشند که شامل ریوسیت، ریوداسیت، جریانات لاوا، گرانیت، گرانودیوریت، پیروکلاستیک، بازالت و آندزیت می باشد. 20 درصد باقیمانده رسوبات مربوط به اواسط ائوسن است که شامل سنگ نمولیتی، سنگ آهک، رسوبات پیروکلاستیک، آندزیت، آندزیت بازالتی و نهشته های مسی می باشد. عمده شیب منطقه 14 تا 38 درصد بوده و در بخش های محدودی بیش از 38 درصد می باشد. همچنین در بخش کوچکی از شمال و جنوب منطقه شیب بین 0 تا 14 درصد رویت گردید. جهت منطقه عمدتاً جنوب غرب تا جنوب شرق بوده و در بخش های فوقانی شمال شرق تا شمال غرب است.
منابع بیولوژیکی( پوشش گیاهی – حیات وحش):
الف) تیپ گیاهی:
در بخش های جنگلی تیپ های گیاهی مانند ارس(Juniperus excelsa )، بنه(Pistacia atlantica)، بنه- بادامAmygdalus lycioide-Pistacia atlantica))، بنه- کیکم( Acer monspessulanum – Pistacia atlantica ) و جوامع مخلوط این تیپ ها وجود دارد. در بخش های شمالی در محدوده دشت ها و تپه ماهورها تیپ گیاهی عمدتاً درمنه- گون (Artemisia aucheri – Astragalus glaucacanthes) ثبت شده است.
ب) درصد پوشش گیاهی:
55 درصد اراضی با تراکم تاج پوشش گیاهی یکساله و چند ساله بین 25 تا 50 درصد، 30 درصد از منطقه دارای اراضی جنگلی با تراکم تاج پوشش بین 5 تا 25 درصد و 15 درصد از منطقه دارای اراضی جنگلی با تراکم تاج پوشش بین 25 تا 50 درصد می باشد.
گونه های گیاهی منطقه:
کیکم (Acer monspessulanum) بادام کوهی، بادامک، گون‌ها، زرشک (Berberis integerrima)، داغداغان یا تاغوک (Celtis caucasica)، زالزالک (Cretegus pontica)، انجیر کوهی، گردو (Juglans regia)، توت سفید (Merus alba)، خرما، کسور، تمشک (Rubus caesius) و انگور وحشی (Vitis sivestris) ، از جمله بارزترین عناصر فلوری این منطقه‌اند( سایر اطلاعات در جدول شماره 1 ارائه شده است).
گونه های جانوری منطقه:
یکی از مهمترین گونه های جانوری منطقه خرس سیاه آسیایی( Ursus thibetanus gedrosianus) که درآستانه انقراض Critically Endangered نیز قرار داشته و بر اساس روش برآورد تطبیقی خوشه ای تعداد این گونه با در نظر گرفتن حدود اطمینان 95 درصد بین 17 تا 31 قلاده تخمین زده می شود. در خصوص سایر پستانداران می توان به کل و بز با 35 راس، قوچ و میش با 60 راس اشاره نمود( سایر اطلاعات در جدول شماره2 ارائه شده است).
تعداد و نوع منابع آبی
منطقه دارای رودخانه هایی همچون گدری، رودخانه سقدر، جگاه، گدار زرد، دره تنگ دان، گوربیژن، سرتلگو، سجد بوده و فهرست چشمه های منطقه نیز در جدول شماره 3 ارائه شده است.
وجود آثار و ابنیه تاریخی- مذهبی-فرهنگی
عدم وجود موارد فوق الذکر در منطقه پیشنهادی
وجود آثار و پدیده های طبیعی( آبشار-غار و …)
الف) چشم اندازهای منحصر به فرد:
ارتفاعات گور، آزاد کوه، باغ گلی، زریاب، تیتون، انارون، دیمند، چرخاب، لشکور، کرپا، پای توم، ماری بوجیل و لری، غار سنگ ترکیده، دره زرد، رودخانه های جاری و دائمی و رویشگاه درختانی مانند بنه، بادام، کهکم، تنگس، ارچن، انگور وحشی، انجیر وحشی، انار وحشی و زالزالک از جمله چشم اندازهای منطقه محسوب می شود.
وضعیت جوامع محلی
الف) جمعیت مناطق مسکونی داخل:
در تعیین حدود منطقه سعی گردید حداقل آبادی ها در داخل محدوده پیشنهادی قرار گیرد.
ب) روش عمده امرار معاش جوامع:
دامداری و باغداری
ج) میزان درآمد سالیانه افراد محلی:
حدوداً هشتاد میلیون ریال
د) وضعیت وابستگی جوامع محلی به منابع موجود در منطقه:
به واسطه دامداری( در حدود 2000 راس)، افراد محلی وابستگی فراوانی به عرصه های جنگلی منطقه دارند. مضافاً استفاده غیر اصولی از عرصه نامبرده شده منجر به گاهش شدید بقاء و احیاء جنگلهای بسیار قدیمی منطقه پیشنهادی زریاب شده است. همچنین باغات پراکنده در منطقه وجود دارد.
ه) وضعیت آگاهی جوامع محلی از مسایل زیست محیطی:
با توجه به حساسیت های به وجود آمده در خصوص حملات خرس سیاه و اجرای برنامه های گشت و کنترل و همچنین مطالعات علمی مردم از دانش زیست محیط بخصوص در زمینه حیات وحش برخوردار می باشند. عمده اهالی منطقه از ارتقاء سطح حفاظتی منطقه زریاب به واسطه تاثیر گذاری در زندگی شان حمایت می نمایند.
عوامل آسیب پذیری منطقه
از بین رفتن زیستگاههای جنگلی خرس سیاه ناشی از خشکسالی، گسترش اراضی کشاورزی به ویژه باغات و قطع درختان برای استفاده به عنوان سوخت و یا مصارف دیگر، چرای دام ها و فشار آنها بر زیستگاههای خرس به واسطه حضور دامداران، درختان منطقه فرصت احیاء مجدد خود را نداشته و عمده جنگل منطقه رو به پیری در حرکت می باشند. توسعه جاده‌ها، وجود تفنگ های غیر مجاز در دست افراد محلی که بی شک با حفاظت از منطقه می توان گام موثری در احیاء زیستگاه و به تبع آن پوشش گیاهی و جانوری و حفظ اجتماعات سنتی برای نسل های آتی برداشت.
کمبودها و نیازها
الف) تعداد آبشخور مورد نیاز:
با توجه به غنای منابع آبی منطقه حوزه جنوبی و مرکزی نیاز به ساخت آبشخوردر این حوزه نمی باشد در بخش های شمالی نیاز به مرمت چشمه های موجود می باشد.
ب) تعداد پاسگاههای مورد نیاز( با تعیین محل بر روی نقشه):
شاخ چنار در مختصات 3208177-570060 R 40
تیتان در مختصات 3214531-582751 R 40
زارین در مختصات 3196652-577248 R 40
گورسفلی در مختصات 322668-569370 R 40
ج) تعداد وسایل نقلیه مورد نیاز:
ماشین کمک دار دو دستگاه
موتورسیکلت چهار دستگاه
د) تعداد نیروی جرایی مورد نیاز:
12 نفر
ه) سایر نیازها:
بیسیم، اسلحه و سایر تجهیزات رفاهی به تعداد پاسگاههای پیشنهادی
سایر قابلیت های منطقه
قرارگیری در حدفاصل شهرستانهای بم و جیرفت که دارای قدمت تاریخی فراوان بوده، بی شک در جلب گردشگران منطقه بسیار حائز اهمیت می باشد. جذب پژوهشگران علوم محیطی در ارتباط با فون و فلور منطقه، وجود جاده آسفالته و سهولت دسترسی به منطقه.
حد و حدود پیشنهادی
شمالاً در امتداد جاده خاکی گوربالا به سروستان با عبوراز آبادی باغ سید کهینزی، در میان دره بیدو به گوربالا
شرقاً در امتداد جاده خاکی دره رزک به طرف باغ گل، آبادی رزکف دره بادامی به آبادی بادامی و سپس منیژه باغ، دوکل طی جاده خاکی به گردو سر سفلی، دو جنگلی، کل آباد و زیارتگاه امیرالمومنین، تیتان، دره خومبروتک، پاکدار تا جاده آسفالته دهبکری – محمد آباد مسکون
جنوباً از آسفالت مجاور روستای درودگوئیه و علی آباد سربند در امتداد رودخانه سقدر تا روستای ساویدان و سپس در امتداد رودخانه سقدر به آبادی جگاه و رودخانه فصلی جگاه با جهت شمالی- جنوبی مرز جنوب غرب منطقه را تشکیل می دهد.
غرباً از رودخانه فصلی جگاه به سمت مزرعه شاخ چنار، در امتداد جاده خاکی به مزرعه بن شصت، مزرعه ترکو در امتداد رودخانه فصلی قصابرون به سرکور و در امتداد جاده خاکی به سمت رودخانه سقدر و از رودخانه سقدر به طرف روستای دیوند و در امتداد رودخانه گوری از آبادی های کل مهرو، دره چنار به گور علیا ختم می گردد.
منبع : کویرها و بیابان های ایران
