محرم در استان همدان

یکی از کهن‌ترین رسوم عزاداری در ایران که هنوز هم در تاسوعا و عاشورای حسینی پابرجاست، آیین سقایی همدانی‌هاست؛ آیینی که در مراسم پایانی نهمین اجلاس بین‌المللی تجلیل از پیرغلامان حسینی هم به ثبت ملی رسید تا به شناسنامه عزاداران همدانی تبدیل شود.

مردانی سیاه‌پوش و جام به دست که پای برهنه و با چشمی گریان و گل‌اندود با ذکری حزین به عزاداری در خیابان می‌پردازند، مشخصه این آیین خاص است.

اولین هیات سقاهای همدانی به همت مرحوم سیداحمد روح‌بخش در سال 1277 در همدان تاسیس شد. مرحوم سیداحمد روح‌بخش با کمک مرحوم کربلایی ابوالقاسم سقا، هیات سقایی عباسیه جولان را که اولین هیات سقایی در همدان است پایه‌گذاری کردند.

سقایان خود را در شیوه سقایی پیرو و مرید عباس‌ بن‌‌علی(ع)، علمدار حسین بن‌علی(ع) و سقای دشت کربلا می‌دانند که در روز عاشورا آوردن آب برای حرم امام حسین(ع) و یارانش بر عهده او گذاشته شده بود.
سقایان علم و کتل هم نمی‌کشند و تنها چند پرچم بزرگ در جلوی دسته عزاداری به دست می‌گیرند،‌ چون پیشکسوتان سقا، علم‌کشی را تقبیح می‌کنند و برای آن کراهت قائلند

سقایان مکان هیات خود را به احترام اربابشان عباسیه نامیده و آن را خانه عباس می‌شمارند. این هیات هنگام راه افتادن دسته عزاداریشان در طلایه گروه پرچمی را به حرکت در می‌آورند که بر آن نام ابوالفضل‌العباس(ع) نقش بسته است. بر روی پرچمِ قدیمی جلودار هیات سقاهای همدان نیز اشعاری با مضمون فداکاری عباس بن‌علی(ع) برای رساندن آب به تشنگان حرم اهل بیت با وجود تشنگی خود، نوشته شده است.

شب و روز تاسوعا که به یاد و نام عباس است روضه ابوالفضل می‌خوانند و منحصرا به مرثیه‌خوانی برای او می‌پردازند و کرامات، دلاوری‌ها و خصوصیات او را نقل می‌کنند. سقایان در شب عاشورا نیز به حسینیه همدانی‌ها (خانه حسین) می‌روند و ذکر سقایی می‌گیرند. در این مراسم ویژه، سقایان در حالی که ذکر سقایی می‌گویند چند بار دور می‌زنند و در پایان، مداح عباسیه به رسم آن که سقاها مهمانند، تنها چند بیتی نوحه می‌خواند و مراسم به پایان می‌رسد.

سقایان اهل سینه و زنجیر زدن نیستند و از آن کراهت می‌جویند و به عوض به لحنی حزین و عمدتا در دستگاه شور و آوازهای دشتی و افشاری و دستگاه همایون مرثیه‌های خود را همخوانی می‌کنند که به این نوع مرثیه‌سرایی، گرفتن ذکر سقایی می‌گویند.

سقایان علم و کتل هم نمی‌کشند و تنها چند پرچم بزرگ در جلوی دسته عزاداری به دست می‌گیرند،‌ چون پیشکسوتان سقا، علم‌کشی را تقبیح می‌کنند و برای آن کراهت قائلند.

سقایان از معدود دسته‌های عزا هستند که هنوز لباس آیینی به تن می‌کنند و هرگز بدون لباس ویژه خود ذکر نمی‌کنند و وارد دسته نمی‌شوند. می‌گویند لباس سقایی در اصل 75 نوع بوده که با گذشت زمان تعدادی از آن حذف شده و امروز تنها شامل اقلام زیر است: پیراهن بلندی که تا زیر زانو می‌آید و برخی به غلط آن را لباده عربی می‌شمارند، سرپوشی که برای مردان جوان لچک است و برای پیران، دستاری کوچک به قدر 5 ـ 4 دور که به سر بپیچد، شالی بلند که به گردن می‌آویزند، نَطع که روپوشی است چرمی بر شانه راست مایل به چپ می‌اندازند و کشکولی که پیران و بزرگان سقا در دست می‌گیرند و آنان که جوان‌ترند جامی برنجی یا مسی به دست می‌گیرند.
در روز عاشورا کاسه‌ها و کشکول‌های سقایان پر از سیب‌های سرخی می‌شود که نذر کسانی است که به مراد خود رسیده‌‌اند و نذرشان پذیرفته شده است. سادات نیز بر شاخک‌های این سیب‌های سرخ تکه پارچه‌های سبز می‌بندند و به زعم خود آن را به نام اجدادشان متبرک می‌کنند

کشکول نمادی است از مشک که آب را با آن بر داشته و نگاه می‌داشتند. کشکول از صدف‌های دریایی ساخته می‌شود که از خلیج فارس می‌آورند. نطع را هم تمثیلی از مشک می‌دانند. از آن جایی که مَشک از دوش آویزان می‌شود، برخی دیگر برای نطع جنبه کاربردی قائلند و آن را مانعی برای خیس نشدن لباس سقایی می‌شمارند. تا چند دهه قبل سقایان لنگی کبود با خطوطی سفید و کمربندی با قلاب شیرنشان به کمر می‌بستند که امروز از رخت سقایی حذف شده است.

جالب این‌که پوشیدن این لباس‌ها نیز برای خود آیین واجبی دارد به طوری که پیش از پوشیدن رخت، شور و هنگامه‌ای بر پا می‌شود. ابتدا وضو گرفته، بسم الله می‌گویند و صلوات می‌فرستند و سپس پیراهن می‌پوشند، لچک می‌بندند و شال را چند دور بر گردن می‌پیچند. آنگاه بندی را که نطع بر دوش با آن برجا می‌ماند، بوسیده، نیت می‌کنند و مراد می‌خواهند و روی دوش می‌اندازند. رخت سقایی بدون نطع اعتباری ندارد و بدون وضو هرگز به آن دست نمی‌زنند و بر دوش نمی‌آویزند.

در روز عاشورا کاسه‌ها و کشکول‌های سقایان پر از سیب‌های سرخی می‌شود که نذر کسانی است که به مراد خود رسیده‌‌اند و نذرشان پذیرفته شده است. سادات نیز بر شاخک‌های این سیب‌های سرخ تکه پارچه‌های سبز می‌بندند و به زعم خود آن را به نام اجدادشان متبرک می‌کنند.

از ظهر عاشورا و در روز سوم، هفتم و اربعین دیگر نه نطع می‌پوشند و نه کشکول و جام به دست می‌گیرند، زیرا که عباس بن‌علی(ع) شهید شده و نطع و کشکول و جام که نشان و نماد اصلی سقایی است به احترام و عزای سقای کربلا برچیده شده و کنار می‌رود.‌ سقاها تا زمانی که در دسته هستند هیچ چیز نباید بخورند و بیاشامند. هنگام عزاداری دسته عزای سقایی دو پاره می‌شوند و هر پاره دو صف که به موازات یکدیگر گام بر می‌دارند. دسته اول که جلوی دو صف آن بیشتر سادات می‌ایستند و دسته دوم که با فاصله‌ای کوتاه از دسته اول می‌ایستد و در جلوی آن یکی از سادات است.

از دیگر رسوم سقاها در شب قبل تاسوعا این است که به نیت عباس نان و ماست خیرات می‌دهند و صبح عاشورا به نیت علی اصغر شیر گرم پخش می‌کنند.