بهداشت اندام در سیره رضوی (4)

شش) بهداشت پا پا، زانو و استخوان‌های متعددی که در این عضو به کار رفته‌اند، نقش مهم در سلامتی جسم ایفا می‌کند

شش) بهداشت پا

پا، زانو و استخوان‌های متعددی که در این عضو به کار رفته‌اند، نقش مهم در سلامتی جسم ایفا می‌کند. جهت رعایت اسلامی این عضو باید از موادی استفاده کرد که سرشار از پروتئین و کلسیم باشد. یکی از این مواد باقلا است.
باقلا از حبوباتی است که همه به صورت تازه و هم به صورت خشک شده مصرف می‌شود. باقلا دارای ویتامین‌هایC, B, A و همچنین املاح مختلف از جمله آهن، آهک، کلسیم و فسفر می‌باشد. این دانه سرشار از مواد پروتئینی است. از این دانه گران‌بهاء اطباء سنّتی و جدید در درمان بیماری‌ها سود جسته و می‌جویند. امام رضا (علیه السلام) فرمود:
أکلُ البَاقِلِّی یُمَخِّخُ السَّاقَینِ وَ یُوَلِّدُ الدَّمَ الطَّرِیَّ؛ خوردن باقلا مغز استخوان‌های ساق پا را استحکام می‌بخشد و خون تازه تولید می‌کند. (1)

هفت) بهداشت گوش

گوش یکی از معجزات آفرینش است. خداوند با قطعه‌های بسیار کوچک، عضوی برای انسان آفرید تا به کمک آن بتوان صدا را شنید بدون اینکه ضرری برای انسان در پی داشته باشد. ساختمان گوش به مثابه زندان پیچ در پیچ است که جز صدا نمی‌تواند در آن روان و جاری بشود. خداوند در گوش ماده تلخی گذشت تا هیچ جنبنده‌ای به آن راه نیابد و گوش و مغز در معرض آزار و صدمه قرار نگیرد. (2) هشتمین پیشوای شیعیان (علیه السلام) ضمن ارائه توصیه‌هایی، بهداشت گوش را مورد اهتمام قرار داده است.
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هر کس می‌خواهد گوش‌هایش درد نگیرد، به هنگام خواب در آنها پنبه بگذارد. (3)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هر کس می‌خواهد گوش‌هایش و نیز زبان کوچکش فرو نیفتد، هیچ‌گاه شیرینی نخورد، مگر این که پس از آن، سرکه غِرغِره کند. (4)

هشت) بهداشت قلب و عروق

سلامت قلب، عروق و خون نقشی اساسی و استثنایی در بهداشت بدن ایفا می‎‌‌کند. زندگی انسان عمیقاً به سلامت قلب وابسته است. از سوی دیگر بهداشت و سلامت قلب و عروق به اموری دیگر وابسته است.

الف) قلب

قلب اندامی عضلانی است که با دو تلمبه کار می‌کند هر تلمبه شامل دو حفره عضلانی است. حفره فوقانی به نام دهلیز و حفره تحتانی به نام بطن نامیده می‌شود. دهلیزها خون را دریافت می‌کنند و از طریق دریچه‌هایی به بطن‌ها می‌فرستند و بطن‌ها با انقباض‌های پی‌درپی خون را از طریق دریچه‌هایی به داخل شریان‌ها می‌فرستند. اگر چه میان دو بخش قلب دیواره ضخیمی وجود دارد امّا انبساط و انقباض این دو بخش به طور همزمان صورت می‌گیرد.
قلب انسان در هر شبانه روز تقریباً یکصد هزار بار منقبض می‌شود و از این طریق خون وارد سرخ رگ‌ها می‌گردد. در آنجا خون اکسیژن دریافت می‌کند و گاز CO2 از دست می‌دهد. خون از این طریق مواد غذایی و اکسیژن را به همه قسمت‌های بدن می‌رساند و سپس مواد زائد را گرفته از طریق سیاه رگ به قلب بر می‌گرداند. به هر دلیلی که در یکی از فعالیت‌های قلب خللی وارد شود، سلامتی این عضو اساسی به مخاطره افتاده بیماری قلبی- عروقی از راه می‌رسد.
عواملی موجب اختلال در روند فعالیت قلب می‌شود. این عوامل امروزه شکل جدیدی به خود را گرفته موارد متعددی را در بر می‌گیرد. سوء تغذیه، پرخوری، استفاده از مواد قندی و چربی زیاد، استعمال دخانیات، فشارخون بالا، کم تحرّکی، فشارهای عصبی و بیماری‌های عفونی. امام رضا (علیه السلام) در آغاز رساله ذهبیه این‌گونه فرمود:
پادشاه این کشور در قلب است. عروق، اعصاب و مغز، کارگزاران او هستند. قلب، خانه این پادشاه و جسم، حیطه و قلمرو استیلای اوست. دست، پا، چشم، لب‌ها، زبان و گوش، یاران او هستند. خزانه این پادشاه، معده و شکم، و پرده‌دار این پادشاه سینه اوست. (5)

ب) خون

بی‌شک خون جایگاهی مهم و اساسی در سلامت یا بیماری فرد دارد. بسیاری از بیماری‌های قلبی وابسته به خون است. در این رابطه جای هیچ‌گونه مسامحه و سهل‌انگاری نیست. در ارتباط با بهشت خون روایات مختلفی از امام هشتم شیعیان (علیه السلام) رسیده است.

باقلا

باقلا از حبوباتی است که هم به صورت تازه و هم به صورت خشک شده مصرف می‌شود. باقلا دارای ویتامین‌های C, B, A و همچنین املاح مختلف از جمله آهن، آهک، کلسیم و فسفر می‌باشد. این دانه سرشار از مواد پروتئینی است. آرد باقلا را به شکل ضماد بر روی دمل‌های کوچک و بزرگ یا آبسه می‌گذارند زخم آن را به سرعت التیام می‌دهد. برگ و پوست آن جهت سوختگی آتش مجرّب و بسیار نافع است. جوشانده برگ‌های باقالا برای رفع ورم سرانگشت‌های دست که به اصطلاح می‌گویند گوشه کرده است، بسیار مفید می‌باشد. اما در مقابل، باقلا دیر هضم بوده و موجب کندی ذهن و موجب نفخ می‌گردد. (6)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
أکلُ البَاقِلِّی یُمَخِّخُ السَّاقَینِ وَ یُوَلِّدُ الدَّمَ الطَّرِیّ؛ خوردن باقلا مغز استخوان‌های ساق پا را استحکام می‌بخشد و خون تازه تولید می‌کند. (7)

انار

یکی از میوه‌هایی که در تولید خون نقش دارد، انار است. حضرت ثامن‌الحجج (علیه السلام) به انار ملس (ترش و شیرین) علاقه داشت. آن حضرت فرمود:
انار ترش و شیرین (ملس) بمک؛ چرا که انسان را نیرو می‌دهد و خون را زنده می‌سازد. (8)

چغندر

چغندر گیاهی دو ساله، پهن، چین‌دار و سبزه تیره است. برخی خواص آن عبارتند از: ملین، مدر، مسکن بعضی دردها، خارج کننده بلغم، درمان درد مفاصل، نقرس، درمان لقوه، سردرد و سوختگی آتش. مبتلایان به سوء هاضمه نمی‌توانند آن را به خوبی تحمّل نمایند. (9)
امام رضا (علیه السلام) در بیان فایده‌های چغندر فرمود:
یَشُدُّ العَقلَ وَ یُصَفِّی الَّدمَ؛ عقل را استحکام می‌بخشد و خون را تصفیه می‌کند.(10)

شام خوردن

در کلمات پیشوایان دین توصیه شده است که شام را ترک نکنیم چنانکه به این امر نیز توصیه شده است که شام باید چند لقمه‌ای بیش نباشد. امام رضا (علیه السلام) فرمود:
در بدن، رگی است که آن را عشا (شام) گویند. اگر شخص شام خوردن را واگذارد، آن رگ تا صبح آن را نفرین می‌کند و می‌گوید: خدا، تو را گرسنه بدارد، چنان که مرا گرسنه بداشتی، و تشنه بدارد، چنان که تشنه‌ام نگاه داشتی. (11) پس مبادا کسی از شما شام را واگذارد، هر چند به یک لقمه نان یا جرعه‌ای آب باشد. (12)

ج) حجامت

یکی از شیوه‌هایی که در سیره معصومین (علیهم السلام) وجود دارد و نیز در طب سنّتی جایگاه مهمی پیدا کرد، حجامت است. حجامت به معنای بادکش کردن و خون گرفتن توسط تیغ زدن است. (13) هدف اصلی حجامت استخراج خون کثیف و آلوده است تا خون جدید تولید شود و از این طریق وضعیت بدن بهبود یابد. در سیره معصومین (علیه السلام) و نیز در کلمات امام هشتم (علیه السلام) روایات متعددی در این رابطه یافت می‌شود که می‌توان آنها را طبقه‌بندی نمود.

چگونگی

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
چون خواهی حجامت کنی چهار زانو برابر حجامت کننده بنشین و بگو: بسم الله الرحمن الرحیم، پناه به خدای کریم در این حجامت از چشم زخم در خون و از هر بدی و علّت و بیماری و دردها و بیماری‌ها و از تو عافیت، تندرستی و درمان هر درد، خواهم. (14)

زمان

حضرت ثامن‌الحجج (علیه السلام) فرمود:
حِجَامَهُ الإثنَینِ لَنَا وَ الثَّلاَثَاءِ لِبَنی أُمَیَّهً؛ حجامت دوشنبه از ما و در سه‌شنبه از بنی‌امیه است. (15)
امام رضا (علیه السلام) در مورد زمان حجامت می‌فرماید:
ناخن‌هاتان را روز سه‌شنبه بگیرید، و در روز چهارشنبه حمام کنید و حجامت مورد نیاز در روز پنجشنبه باشد. و برترین بوی خوش را روز جمعه استفاده نمایید. (16)
هشتمین پیشوای شیعیان (علیه السلام) می‌فرماید:
ثَلاَثَهٌ لاَ یَعرِضَنَّ أحَدُکُم نَفسَهُ عَلَیهِنَّ وَ هُوَ صَائِمُ؛ الحِجَامَهٌ وَ الحَمَّامُ وَ المَرأهٌ الحسنَاءُ؛ سه چیز است که هر یک از شما روزه‌دار است، نباید خود را در معرض آنها قرار دهد: حجامت، حمام و زن زیبا. (17)
احمد دقّاق بغدادی در نامه‌ای از حضرت امام رضا (علیه السلام) در مورد حجامت در روز چهارشنبه سئوال نمود. حضرت در پاسخ این‌گونه نوشت:
مَن احتَجَمَ فِی یَومِ الأربِعَاءِ لاَ یَدُورُ خِلاَفاً عَلَی أهلِ الطِّیَرَهِ وُقِیَ مِن کُلِّ آفَهِ وَ عُوفِیَ مِن کُلَّ عَاهَهِ وَ لَم تَخضَرَّ مَحاجِمُهُ؛ به عکس آنچه مردمان فال بد بر آن می‌زنند، هر کس روز چهارشنبه حجامت کند از هرگونه آفتی سالم و از هر ناراحتی محفوظ می‌ماند و محل حجامتش زودتر بهبودی می‌یابد. (18)

احکام

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
لاَ یَنقُضُ الحِجَامَهٌ وَ الدّمامِیلُ وَ القُرُوحُ وُضُوءاً؛ حجامت، دمل‌ها و جراحت‌ها، وضو را باطل نمی‌کند. (19)

خوردنی‌ها

حضرت ثامن‌الحجج (علیه السلام) فرمود:
در صورتی که بعد از فصد (رگ زدن) و حجامت ماهی شور خورده شود موجب سفیدک (بهق) و پیسی می‌گردد. (20)

وسیله شفادهی

هشتمین پیشوای شیعیان (علیه السلام) فرمود:
اگر شفا در چیزی باشد، پس در تیغ حجامت و شربت عسل خواهد بود. (21)

آثار حجامت

امام رضا (علیه السلام) در مورد آثار حجامت در حدیثی می‌فرماید:
حجامتی که میان شانه‌ها صورت می‌گیرد، در بهبود ضربان قلب ناشی از شکم پُری و حرارت، سودمند است. آن [حجامتی] که در ساق پا صورت پذیرد، ممکن است از کلیه، مثانه و زهدان بکاهد و خون قاعدگی را به جریان اندازد. تنها مشکلی که دارد، این است که تن را ضعیف می‌کند و ممکن است از آن، شب کوری شدیدی بر شخص عارض گردد. با این همه، برای کسانی که جوش و کورَک دارند، سودمند است. (22)
حضرت ثامن‌الحجج (علیه السلام) فرمود:
هر کس روز چهارشنبه حجامت کند از هرگونه آفتی سالم و از هر ناراحتی محفوظ می‌ماند و محل حجامتش زودتر بهبودی می‌یابد. (23)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
چون خواهی حجامت کنی چهار زانو برابر حجامت کننده بنشین و بگو: بسم الله الرحمن الرحیم، پناه به خدای کریم در این حجامت از چشم زخم در خون و از هر بدی و علّت و بیماری و دردها و بیماری‌ها و از تو عافیت، تندرستی و درمان هر درد می‌خواهم. (24)
حضرت رضا (علیه السلام) به لحاظ اهمیت حجامت آن را در آغاز رساله ذهبیه بیان کرده این‌گونه فرمود:
به فضل خداوند متعال پناه می‌جویم. امّا بعد، نامه‌ی امیر به من رسید؛ نامه‌ای که در آن از من خواسته بود تا ضرورت‌های مورد نیاز در خصوص تجربیات و شنیده‌های مورد تأیید [این جانب] در زمینه‌ی مواد غذایی و نوشیدنی‌ها و به کارگیری داروها و شیوه‌های درمانی فصد (خون‌گیری از رگ)، حجامت، حمام، استعمال نوره (داروی نظافت و موبر)، امور جنسی و غیره در عرصه استحکام و سامان‌بخشی و تنظیم بدن انسان را توضیح و تبیین نموده، به آگاهی او رسانم. (25)

د) فصد

فصد یا رگ‌زنی از شیوه‌هایی بوده است که به کمک آن خون تصفیه می‌شد و بخشی از امراض علاج می‌گردید. در سیره معصومین (علیه السلام) از این شیوه استفاده می‌کرده‌اند. امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هر کس می‌خواهد سودا (26) او را نسوزاند، بر او باد قی کردن، رگ زدن و نوره کشیدن. (27)
یاسر خادم روایت کرده است که حضرت رضا (علیه السلام) غلامانی داشت که از اهل صقلب (شهری در بلغارستان) و پاره‌ای رومی بودند و حجره‌ی حضرت نزدیک به ایشان بود. شبی از شب‌ها حضرت شنید که به زبان صقلبی و رومی می‌گویند، ما در بلاد خودمان سالی یک‌بار خون می‌گرفتیم. اکنون در اینجا هیچ سال خون نگرفته‌ایم. چون صبح شد حضرت به بعضی از طبیب‌ها گفت: از فلان غلام فلان رگ را بزن و خون بگیر، و از فلان غلام فلان را و از غلام دیگر فلان رگ را. سپس به من گفت: ای یاسر تو رگ نزن. لکن من توجه نکردم و خون گرفتم (و بدین جهت) دستم آماس کرد و کبود شد. از من پرسید تو را چه شده؟ عرض کردم رگ زدم. فرمود: مگر تو را از این کار نهی نکردم؟ اکنون دست خود را پیش آر. من دستم را پیش بردم. حضرت دست خویش را بر آن بمالید و بر آن آب دهان گذارد. آنگاه فرمود: شب‌ها غذا مخور. من هم تا توانستم شب‌ها غذا نخوردم و هرگاه شب چیزی می‌خوردم آن ناراحتی عود می‌کرد. (28)

پی‌نوشت‌ها:

1- کلینی، الکافی، ج6، ص344؛ مجلسی، مرآة العقول، ج22، ص179.
2- طوسی، الامالی، ص 464.
3- همان.
4- طب الامام الرضا (ع)، ص40.
5- مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص309.
6- نورانی، دائرة المعارف بزرگ طب اسلامی، ج1، ص401-396.
7- کلینی، الکافی، ج6، ص344؛ مجلسی، مرآة العقول، ج22، ص179.
8- مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص320؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج13، ص88.
9- نورانی، دائرة المعارف بزرگ طب اسلامی، ج2، ص296-291.
10- برقی، المحاسن، ج2، ص519؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص217.
11- علامه مجلسی می‌گوید: این دعا یک مثل است برای بیان زیان دیدن آن رگ و در نتیجه، زیان رساندن آن به بدن، گویا که آن رگ، دعا می‌کند و دعایش هم برآورده می‌شود. (مجلسی، بحارالانوار، ج66، ص347)
12- کلینی، الکافی، ج6، ص289.
13- دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه؛ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه.
14- مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص117.
15- همان، ص123.
16- مجلسی، بحارالانوار، ج73، ص140.
17- همان، ج93، ص291.
18- صدوق، الخصال، ص386؛ صدوق، الفقیه، ج2، ص173.
19- مجلسی، بحارالانوار، ج77، ص218.
20- همان، ج59، ص321.
21- صدوق، عیون اخبار الرضا (ع)، ج2، ص35.
22- طب الامام الرضا (ع)، ص55.
23- صدوق، الخصال، ج2، ص386.
24- مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص117.
25- همان، ص308.
26- سودا یکی از اخلاط چهارگانه است که به عقیده‌ی قدما جسم انسان بر پایه‌ی آنها استوار شده و صلاح و فساد بدن نیز به آنها بستگی داشت. (انیس و دیگران، المعجم الوسیط، ج1، ص461)
27- مجلسی، بحارالانوار، ج62، ص325.
28- صدوق، عیون اخبار الرضا (ع)، ج2، ص227.