آهک بری ( ساروج بری )

حکاکی نقوش برجسته بر سطحی از آهک را آهک بری گویند. از آهک بری های معروف ایران میتوان به قسمتی از تزئینات حمام خانه عامری ها در شهر کاشان و حمام ظهیری و خان در شهر سنندج اشاره کرد. استفاده از آهک به دوران ماقبل تاریخ باز میگردد و مصرف آن بسیار پرکاربرد بوده.استفاده ازین ماده به این صورت رواج پیدا کرده که انسان های پیشین که دائما در حال کوچ بوده اند برای پختن مواد غذایی زمین را کنده و در آن اجاق درست میکردند .اجاق هایی که در زمین های آهکی حفر میشد به تدریج گرمای اجاق باعث پخته شدن سنگ های آهکی شده و آهک نشکفته حاصل میشد.بعد از کوچ انسانها بر اثر بارندگی آهک شکفته حاصل میشد و بر اثر ریختن شن و ماسه اطراف به داخل اجاق ترکیبی سخت به دست میامد. بعد ها ازین ماده برای ساخت خانه و سرپناه استفاده شد…. و چون ملات های آهکی در برابر رطوبت مقاومت بسیار خوبی از خود نشان میدهند کم کم تبدیل به یکی از پر کاربردترین ملات های ساختمانی شد.

از قدیمی ترین مکان هایی که ازین ماده بسیار استفاده شده میتوان به تپه نوشیجان همدان متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد اشاره کرد. ساروج از ابتکارات معماران ایرانی در دوران بسیار کهن است. برای ساختن آن نخست خاک رس و آهک را به نسبت شش و چهار مخلوط می‌کنند و گلی سفت می‌سازند و دو روز آن را ورز می‌دهند. بعد، قسمتی از خاکستر کوره‌های حمام را با مقداری مواد الیافی لوئی (تخم و پرزهای نوعی نی است) به آن اضافه می‌کنند و مخلوط تازه را با چوبهایی به قطر ده سانتیمتر می‌کوبند تا به خوبی باهم عجین شوند.

در دروان گذشته، ساروج از اهمیت خاصی برخوردار بوده و جهت ساختن حوض، پل، آب انبار، برکه گرمابه و بنای خانه و سد کاربرد داشته‌است. ساروج یکی از مصالح قدیمی مصرف شده در ایران و بعضی کشورهای کنارهٔ خلیج فارس می‌باشد که تاریخ شروع کاربرد دقیق آن را نمی‌توان حدس زد، ولی نمونه‌هایی 700 ساله از ساروج هم‌اکنون در نقاط مختلف ایران یافت می‌شوند.

هنرمندان ایرانی در نماسازی بناها از زیباترین‏ طرح و نقش و با استفاده از مصالح گوناگون‏ زیبایی‏های جاودانه‏ای را به معماری جهان تقدیم‏ کرده‏اند که جسم و روح بزرگ هنرمندان عالم را به‏ تسخیر کشیده است.در مکانی که بخار آب و گرما هر ارزشی از هنر کاشی معرق جسمی و گچ‏بری و نقاشی را دچار مخاطره شدید می‏سازد،هنرمندان‏ ایرانی با ذوق و خلاقیت و به کارگیری تکنیک و هنر و مصالح مرغوب و حوصله فراوان دست به خلق بدیع‏ترین نقوش در گرمخانه و به خصوص سربینه‏ حمام‏ها می‏زنند.به علاوه زیباترین شیوه‏های اصولی‏ پوشش‏های طاقی را از نوع گهواره‏ای آهنگ- چهار طاقی،گلودرهم،طاق‏های ترکین هندسی و همچنین طاق گنبدی‏ها و طاق و تویزه و بسیاری‏ دیگر را در قسمت‏های گرمخانه حمام و سربینه آن در نهایت استادی از ملات«گل آهک»و آجر پوشش‏ می‏کنند و بعدا بر سطوح آنها چه استادانه اندود ساروج‏ می‏نمایند.یا در نهایت شگرفی زیباترین اصول و انواع‏ پوشش‏های کاربندی از ملات«گل آهک قم‏دار»و آجر آبخوره و همچنین با یه کارگیری دلنشین‏ترین‏ نقوش گلچین آجری و در بین آنها معقلی‏سازی‏های‏ بس زیبا را بر روی ستون‏های سنگی باریک در سربینه حمام‏هایی همچون حمام وکیل کرمان‏ (گوهری که به دست نابخردان به خاک رفت)و حمام‏ خسرو آقا در اصفهان و بسیاری دیگرچه زیبا و استادانه‏ از هنر آفریده‏اند.در مواردی سر درب‏سازی برخی از حمام‏ها نیز از ویژگی‏های هنرهای معماری نیز بهره‏ فراوان برده‏اند.

سازه‏هایی که،هم از جهت اصول ضد زلزله و هم‏ از جهت زیباشناسی مورد توجه بوده است.زیباترین‏ قواعد اصول از کاربندی که در مواردی یزدی‏بندی نیز در آنها حاکم بوده و همچنین در مواردی قطار مقرنس‏سازی‏های بس شگرف و مقرنس‏بندی‏های‏ آویز بسیار با اصول و چشم‏نواز از اجرای پوشش‏های‏ طاقی با به کارگیری ملات گل آهنک و آجر و سپس‏ اندود و ساروج بر سطوح آنها دنیایی از هنر معماری آفریده‏اند.چنان‏چه با به کارگیری کاشی هفت رنگ و کاربندی‏ها و مقرنس‏سازی‏ها حمام‏هایی چون گنج علی خان و ابراهیم خان کرمان را از دوره‏های صفویه و قاجار به وجود آورده‏اند.همچنین دوال‏کشی و در مواردی‏ نصب کاشی‏های هفت رنگ بسیار پرتلألو از شیوه طرح و نقش و رنگ با به کارگیری ملات ساروج در پشت آنها جهت قاب‏سازی از داستان‏های حماسی‏ و غیره در سربینه حمام ابراهیم خان کرمان و ازاره‏های حمام‏های افسانه‏ای، چون گنج علی خان و«پهنه سمنان»به واقع موزه‏هایی بی‏همتا از طرح بنا- اجرا-تأسیسات و نقش و هنر را به ثبت رسانیده‏اند. آهک بری‏1(ساروج‏بری):در فضای حمام وکیل هنر بی‏همتای‏ ساروج‏بری چشم گچبران باارزش ایران را به غبطه از روزگار هنر کشانده‏ است.

آنجایی که در سربینه و رخت‏کن حمام،انسان فارغ از استحمام بدن‏ سبک شده و چشم بر عناصر و جزئیات متقارن کاربندی‏ها از ساروج‏بری‏ می‏اندازد و زیباترین نقش از حرکات گل و گیاه و گل و مرغ را نظاره می‏کند. مردمی که در کنار حوض آب‏نما قلیان کشان در عناصر و جزئیات پرقاعده‏ کاربندی در نقوش شگرف و زیبا بسیار عمیق شده و داستان‏های پهلوانی و جوانمردان ایران را در نهایت صلابت از قهرمانی در سارج‏بری‏های برجسته و رنگین می‏بینند.و یا انساهایی که در سربینه و رخت کن حمام در خلوص‏ نیت و در خلوت دل با خدای خود راز و نیاز داشته و در نماز عشق با او سخن‏ می‏گویند و پس از سلام بر نماز،چشم بر نقوش بس خدایی و قدسی در موضوع رجعت نبی اکرم(ص)در کهکشان‏ها به معراج معشوق و ملائک در گرد وجود مبارک او،و چهره شیر خدا شاه مردان علی مرتضی(ع)و طیبین و طاهرین را در نهایت صفای ملکوتی در اعماق وجود خود و در ساروج‏بری‏های‏ رنگین برجسته از نقش به زیبایی و کمال خود آن بزرگوار را می‏بینند.

مشخصه رنگ درساروج‏بری:اصولا برای دلپذیری و توجه به نقش در ساروج‏بری برجسته از رنگ‏های طبیعی معدنی به مانند«پودر لاجورد»برای‏ رنگ نیلی و برای رنگ مشکی از«دود»و برای رنگ‏های قهوه‏ای،قرمز و زرد از رنگ«اخرا»و ترکیب آن با سایر رنگ‏های دیگر می‏توان بهره گرفت. همچنین برای رنگ‏های الوان دیگر می‏توان از«سرنج-سفیدآب و شنجرف» استفاده کرد.مسلما از تلفیق رنگ‏های یاد شده با یکدیگر می‏توان رنگ‏های‏ بسیار الوان و چشم‏نواز و ثابت که آهک قلیانی بر آنها بی‏اثر باشد استفاده کرد و نقوش زیبا را از رنگ‏ها به وجود آورد.ضمنا رنگ شیری همان خود رنگ‏ بودن ساروج ساده می‏باشد که برای زمینه و سایر موارد به کار می‏رود.

رنگ نامرغوب و فرّار:در انتخاب رنگ‏ها برای ساروج‏بری نباید از رنگ‏های گیاهی چون«روناس-حنا-پوست گردو-گل کاجیره-زعفران- ریون و نیل»استفاده کرد.چرا که آهک از خانواده قلیایی‏ها و از مصالح اصلی‏ ساروج بوده که بر رنگ‏های ذکر شده اثر گذارده و در زمانی کوتاه آنها را تجزیه‏ و بی‏رنگ و کدرمی‏سازد.

نقش در ساروج‏بری:به طوری که اشاره شد نقش و طرح برای‏ ساروج‏بری می‏تواند از حرکات گل و گیاه،گل و مرغ،نقوش اسلیمی،نقش از داستان‏های باستانی و پهلوانی،نقش ملکوتی ملایک و صورتی از سیرت‏ پاکان خدا چون ائمه اطهار و مواردی دیگر باشد که برای ساروج‏بری در حمام‏ها موردنظر بوده است.مثلا نقش برای لچکی‏ها و یا ترنجی‏ها و یا ترنجه‏های کاربندی موردنظر می‏باشد که در ابعادی مشخص بر روی کاغذ، طرح تهیه شده است و سپس توسط نوک سوزن حرکات طرح به فاصله هر پنج میلی‏متر سوراخ می‏گردد و طرح آماده مراحل بعدی می‏شود.

نحوه‏ی آماده‏سازی سطح زیر ساروج برجسته(ساروج‏بری):

برای ساروج‏بری دو لایه ساروج به کار می‏رود:

الف)لایه اول و زیرین همان اندود ساروج‏بری بدنه و زیر دورها و طاق‏ها و عناصر کا بندی‏ها و غیره می‏باشد. ب)لایه دوم که ساروج رنگین بوده سبب به وجود آمدن نقوش الوان و برجسته می‏شود.در هر صورت بنابر اصول ذکر شده،لایه اول ساروج اجرا شده و زمینه کار را برای لایه دوم که ساروج‏بری برجسته و رنگی و یا(خود رنگ می‏باشد)،سبب می‏گردد. توجه:نظر به اینکه در اثر ماله زدن و مهره زدن ساروج،لایه اول کاملا صیقلی شده است،محلی که لایه دوم به لایه اول نشست می‏کند با لبه قلم‏ نوک‏تیز ساروج‏بری،شیارهای ملایم و به اصطلاح زخمی یکنواخت داده‏ می‏شود،تا سطحی زبره به وجود آید.این اجرا سبب پیوند و اتصال لایه دوم‏ برجسته با لایه اول ساروج زیرین می‏گردد.باید توجه داشت که اندود ساروج‏ زیرین باید تازه باشد و اتصال بین لایه برجسته با زیرکار به وجود آید.

عمل گرده کردن زیر کار:پارچه کرباس و یا مشابه به اندازه 10*10 سانتی‏متر انتخاب و در وسط آن گرد زغال جای داده و پارچه جمع و کمر آن با نخ سفت بسته می‏شود.به طوری که کیسه به شکل گلوله‏ای درآید.این‏ کیسه را اصطلاحا«کیسه گرده»می‏گویند.طرح سوزن سوزن شده بر روی‏ کاغذ را در محل مشخص و موردنظر و بر سطح لایه زیرین ساروج قرار داده و «کیسه گرده»بر سطح کاغذ سوزن‏سوزن شده کوبیده می‏شود.سپس کاغذ را به آرامی از سطح لایه ساروج زیرین برداشته و اثرات گرد زغال از سوراخ‏های‏ کاغذ بر سطح ساروج نشست خواهد نمود.با محلول رقیق دوده و یا رنگی دیگر و با قلم‏مویی بسیار ظریف نقطه‏های به یکدیگر وصل شده و بدین ترتیب محل‏ نقشی که باید ساروج‏بری شود بر سطح زمینه و لایه اول پیاده می‏گردد.

تهیه ساروج رنگین:

به نسبت لازم آهک مرغوب الک شده-خاکستر الک شده و ماسه نرم‏ (بادی)پرسیلت با یکدیگر مخلوط و آب گرفته می‏شود.پس از زمان لازم‏ عمل ورز دادن آن دنبال می‏گردد. توجه:ماسه باید حتما بادی و به اندازه یک میلی‏متر بیشتر نباشد.چرا که‏ بیشتر از اندازه‏ی ذکر شده سبب«بره‏بره»شده و لبه حرکات طرح می‏گردد. فقط گل نی به مقدار کافی برای پیوند مصالح به یکدیگر به مخلوط اضافه شده و عمل ورز دادن دنبال می‏گردد. توجه:وجود موی بز و یا پشم گوساله جهت پیوند مصالح ساروج به علت‏ بلندی آنها در ساروج‏بری غیر قابل استفاده می‏باشد. رنگ موردنظر به ملات به دست آمده که در کمی آب حل شده است به‏ مخلوط اضافه و مجددا عمل ورز دادن ملات ساروج رنگی به درستی انجام‏ می‏شود تا یک رنگ بودن مصالح به دست آید.

نشست مصالح رنگین پیرو طرح اثر بر سطح زیرکار:

برابر نقش پیاده شده بر سطح زیرکار،از هر مایه رنگین،ساروج ساخته‏ شده در حرکت طرح به ضخامت حدود یک انگشت(5/1 سانتی‏متر)طوری‏ در محل مشخص کشیده می‏شود که ساروج رنگین در زبره زیر کار نشست‏ کند. سطیح‏سازی ملات ساروج رنگین با ماله‏کشی انجام می‏گردد. این عمل به دفعات و با ملایمت بسیار خاص تکرار می‏شود تا مرحله‏ خودگیری اول ساروج‏بری انجام گردد. 3-صیقل‏زنی حرکات ساروج رنگین با ماله‏زنی و چنانچه لازم‏ باشد از گل نم‏زنی و ماله‏زنی پی‏درپی در یکی دو روز بعد انجام‏ می‏شود تا حدودی ساروج سفت شود. مجددا طرح سوزن شده بر سطح ساروج برجسته قرار داده شده و دوباره«عمل گرده کردن»توسط کیسه گرده و این بار با«گرد آهک» بر کاغذ نقش انجام می‏شود. نظر به اینکه خاک زغال سبب دو گانگی در رنگ ساروج به‏ خصوص رنگی می‏شود،از این جهت از گرد آهک استفاده می‏گردد. چرا که در ماله‏زنی گرد آهک در رنگ ساروج حل می‏شود.

سپس کاغذ طرح برداشته شده و نشانه‏های اثر کرده با لبه تیغ‏ قلم ساروج‏بری و یا توسط«نوک میخی»به یکدیگر وصل شده و مسیر حرکات نقش مشخص می‏شود. مسلما در اثر ماله زدن ساروج رنگین از حرکات نقش،ساروج لایه‏ رویی و دوم پهن شده با برش ساروج رنگین توسط قلم تیزبر و برداشتن مصالح اضافی حد حرکات طرح مشخص می‏گردد. پرداخت ساروج لایه رویین و زیرین:در مواردی زمینه کار که‏ ساروج زیرین بوده و رنگ شیری دارد با بریدن ساروج لایه رویی‏ زخمی می‏شود که تسطیح و پرداخت لایه زیرین و همچنین کناره‏های‏ لایه رویی رنگین و یا(خود رنگ)نیز توسط قلم‏های مختلف ساروج‏ بری و تسطیح و پرداخت آن با ملات ساروج نرم‏تر،یعنی کمی‏ «شل‏تر»اجرا شده و نقوشی بسیار زیبا به وجود می‏آید.
آهک‏بری-ساروج‏بری،در هنر ساروج‏بری به غلط آهک‏بری‏ اصطلاح شده است.چرا که آهک بدون ترکیبات خاکستر-ماسه‏ بادی و گل نی و استفاده از رنگ‏های معدنی نمی‏تواند به تنهایی‏ در برجسته‏سازی جهت نقوش مورد استفاده باشد.زیرا بلافاصله‏ ترک‏هایی برداشته،خرد شده و فرو می‏ریزد.از این جهت این‏ عبارت در فرهنگ لغت معماری بایستی باید به نام ساروج‏بری اصلاح‏ گردد.