کلیسای گئورک مقدس

این کلیسا در روستای گردآباد از توابع شهر ارومیه در استان آذربایجان غربی واقع است و در قرن هفدهم میلادی توسط ارامنه ساکن همان روستا بنا شده است. پلان کلیسا مستطیلی شکل بوده و در جهت شرق به غرب است و سقف و گنبد آن برشش ستون در سه ردیف دوتائی قرار گرفته است. ورودی اصلی کلیسا در سمت غربی آن قرار داشته و در دو سمت محراب که در سمت شرق بنا قرار دارد دو اطاق چهار گوش بنا شده است. مصالح بکار رفته در ساخت این کلیسا آجر و خشت است. سطح داخلی کلیسا با گچ و سطوح خارجی آن با کاهگل پوشانده شده است. گنبد مخروطی شکل کلیسا دارای چهار نورگیر بوده و در هر یک از دیوارهای شمالی و جنوبی نیز سه نورگیر تعبیه شده است.

اطلاعات جغرافیایی و موقعیت مکانی

روستای گردآباد در فاصله حدود شش کیلومتری شمال غربی ارومیه، در جانب شرقی جاده اصلی ارومیه نوشین شهر (کارخانه قند) واقع شده است. این روستا از توابع دهستان نازلوچای جنوبی بخش مرکزی ارومیه و در طول جغرافیایی ’03، ̊45و عرض جغرافیایی ’38 ،̊ 27واقع شده و ارتفاع آن از سطح دریا 1311 متر است.

روستا در حاشیه جاده، در دشتی معتدل و نیمه خشک قرار گرفته است و رودخانه قودوق بوغان از جنوب آن می گذرد. در این روستا، حدود 86 خانوار اعم از آذری، آشوری، ارمنی و کرد (از قبیله شکاک) ساکن هستند که اغلب به دامداری و باغداری اشتغال دارند.کلیسای تاریخی سورپ گئورگ در حیاطی بزرگ، که فاقد شکل منظم هندسی است، واقع شده است. جاده فرعی آسفالته ای در جهت شمالی کلیسا به طرف روستای عربلوی یکان کشیده شده و در جانب غربی آن کوچه ای به طرف مرکز روستا امتداد دارد. کلیسا از سه جهت جنوبی، شمالی و غربی بدنه آزاد دارد و تنها قسمتی از دیوار شرقی آن با بنای مجاور تلفیق شده است. در ضلع جنوبی حیاط نیز، دفتر نمایندگی خلیفه گری در روستای گردآباد و زمین ورزشی واقع شده است.

تاریخچه

کلیسا فاقد کتیبه ای است که حاوی تاریخ ساخت یا نام بانی آن باشد و در مورد تاریخ دقیق ساخت آن اطلاعات مکتوب و مستندی در دست نیست. محققان ایتالیایی، که کلیسا را مورد مطالعه قرار داده اند، تاریخ احتمالی ساخت آن را قرن هفدهم میلادی می دانند. گذشت زمان منجر به تخریب های زیادی در دیوارهای جنوبی، شمالی و غربی کلیسا شده است. این صدمات را گاه اهالی روستاها و بعضاً خلیفه گری کل ارامنه آذربایجان مرمت کرده اند و همین مرمت های غیر اصولی و غیر فنی اصالت بخش های عمدهٔ کلیسا را از بین برده است. اخیراً هم (بهار1383)، مرمت های اساسی از سوی اداره میراث فرهنگی آذربایجان غربی در آن صورت گرفته است. در محل ورودی کلیسا، کتیبه ای به خط ارمنی نصب شده است که بر اساس آن خانوادهٔ آنانیاندر سال 1970 هزینهٔ تأمین نور کلیسا را تقبل کرده اند. در جانب جنوبی ورودی کلیسا نیز، مقبرهٔ خلیفه هوهانس گاسپاریان واقع شده است. امروزه از این کلیسا به طور منظم برای برگزاری مراسم مذهبی استفاده می شود.

پیشینهٔ تحقیقات

مدارک مکتوب موجود درباره این کلیسا شامل ارائه توضیحات بسیار مختصر و غیر فنی گروه مهندسان معمار دانشکدهٔ پلی تکنیک دانشگاه میلان ایتالیا در چارچوب سلسله مطالعات گستردهٔ آنها به روی معماری مذهبی ارامنه در ایران است. این مدرک شامل نقشه بنا و چند تصویر از قسمت های مختلف کلیساست که دانشکده معماری دانشگاه میلان آن را ارائه کرده است.

تحلیل معماری و عناصر آن

مصالح

مصالح به کار رفته در ساخت این بنا شامل خشت و گچ است که در طی مرمت ها از آجر و سنگ های تراش خورده ورقه ای نیز به منزلهٔ مصالح فرعی استفاده کرده اند.

نقشه

کلیسای سورپ گئورگ مشتمل بر نمازخانه ای است مستطیل شکل به ابعاد 5/12 x 5/22 و مساحت 281 متر مربع . این بنا دارای محور اصلی شرقی غربی است و انتظام اجزاء و عناصر آن بر اساس این محور که منطبق با جهت محراب است صورت گرفته و نقشه نسبت به محراب حالت تقارن دارد. کلیسا یک ورودی اصلی در ضلع غربی دارد. این ورودی، که بر طبق آموزه های مذهبی مسیحی راه دخول به کلیساست، به روی محور اصلی شرقی غربی و درست در مقابل محراب واقع شده است. ورودی رواقی با دو ستون مربع شکل دارد و سطح آن پایین تر از سطح زمین های اطراف است و ورود به کلیسا با چند پلهٔ کوچک امکان پذیر می شود . این کلیسا نیز همچون بیشتر کلیساهای آذربایجان به شیوه بازیلیک سه ناوی و ستون دار ساخته شده است و صحن اصلی داخلی کلیسا با شش ستون، که در دو ردیف موازی کنار هم قرارگرفته اند، به سه ناو تقسیم می شود . ناو اصلی میانی و نواهای فرعی جانبی اش ناو میانی به دلیل پذیرش عبادت کنندگان بیشتر بزرگ تر ساخته شده است. محراب مستطیل شکل کلیسا در منتهی الیه بخش شرقی و هم عرض ناو میانی و در راستای آن ایجاد شده است. قرارگرفتن محراب در منتهی الیه شرقی بدنه کلیساها اصلی است که بسیاری از کلیساهای جهان از آن تبعیت می کنند و بنابر نظر بیشتر محققان این مسئله از آیین میترا به مسیحیت راه یافته، یعنی همان سمتی که مهرابه های مهرپرستان در آن جهت ساخته می شد تا اولین پرتو خورشید وارد آن شود. در دو سمت محراب همچون اکثر کلیساهای منطقه دو اتاق تعبیه شده است. در زبان ارمنی، به این اتاق ها آوانداتون، به معنی محل امانت، می گویند. معمولاً در اتاق جانبی جنوبی، وسایل کشیش و در اتاق جانبی شمالی، اشیائ و لوازم مورد استفاده در مراسم مذهبی نگه داری می شود.

در این کلیسا نیز، به لحاظ کارکرد سه بخش دارد: محل عوام، محل سرود خوانان و محراب. تفکیک حریم این سه بخش با ایجاد اختلاف سطح مابین آنها صورت گرفته است. به طوری که سطح محل سرودخوانان بالاتر از سطح محل عوام و سطح محراب بالاتر از سطح محل سرود خوانان واقع شده و فضای اصلی و وسیع تر به منظور ایجاد گنجایش بیشتر به محل عوام اختصاص یافته است.

نمادها و تزیینات

نماهای خارجی

کلیسای سورپ گئورگ از لحاظ به کارگیری تزیینات معماری فقیر است. نمای خارجی دیوار غربی، که رواق ورودی را در بر می گیرد، آجری است. این رواق دارای دو ستون آجری مربع شکل و سه قوس رومی در جهت های جنوبی، غربی و شمالی است. در محل پشت بغل قوس غربی رواق، صلیبی با آجر لاجوردی رنگ نصب شده و در دو طرف رواق دو خاچکاربا سنگ مرمر نارنجی رنگ بر بدنهٔ دیوار و به ارتفاع کمی از سطح زمین نصب شده است. خاچکار شمالی یک صلیب بزرگ و پنج صلیب کوچک و خاچکار جنوبی نیز یک صلیب اصلی بزرگ و دو صلیب کوچک مالتی در دو طرف دارد.

ورودی اصلی شامل طاق نمایی بلند با قوس رومی است که در محل پشت بغل تزیینات آجرکاری به شیوهٔ هره چینی دارد . در این ضلع، دو نورگیر برای تأمین نور داخلی کلیسا تعبیه شده است که هر دو دارای قوس های رومی هستند. روبه روی دو ستون رواق، دو سنگ قبر به شکل قوچ نصب شده است که روی یکی از آنها تاریخ 1893م حک شده که به احتمال بسیار تاریخ فوت شخص مهمی است. ابعاد این قوچ سنگی 130x40x70 و ابعاد قوچ سنگی دیگر 150x50x60سانتی متر است.

نمای خارجی دیوار جنوبی کلیسا ساده و بدون پیرایه است و پوشش کاهگل ارزه دارد . این دیوار بخش اصلی کلیساست که اصالت خود را حفظ کرده و کمتر شاهد تعمیر و مرمت در آن هستیم.

تنها سه نورگیر با قوس رومی و یک نورگیر کوچک تر با طاق تخت برای افزودن به نور داخلی کلیسا در این دیوار تعبیه شده است.

نمای خارجی دیوار شرقی کلیسا نیز بدون پیرایه و شامل دیوار خشتی با پوشش کاهگل است. تنها یک نورگیر در بخش محراب با طاق تخت در آن تعبیه شده. دیوار شمالی بیشترین تأثیرات را در اثر مرمت پذیرفته است. به طوری که دیوار اصلی، که از خشت بوده، برداشته و با آجر مرمت شده است. این دیوار نیز بدون پیرایه است و تنها سه نورگیر با طاق رومی در آن تعبیه شده است.