تربت حیدریه در گذشته زاوه نام داشت. در قرن هفتم هجری، شیخ حیدر، عارف معروف در آنجا زندگی می‌کرد. تغییر نام این شهر، از زاوه به تربت حیدریه، به احتمال زیاد به زندگی و آرامگاه این عارف بزرگ مربوط است آثار تاریخی به جامانده در این شهر به دوران ساسانیان و قرن هفتم هجری تعلق دارند.
مراکز دیدنی
آرامگاه قطب الدین حیدر
آرامگاه شیخ ابوالقاسم
آتشکده بازه هور
بقعه شاه سنجان
کشاورزی و دام داری
کشاورزی این منطقه دارای اهمیت و رونق بوده و 35 درصد از آن به گونه صنعتی و بقیه به گونه سنتی انجام می شود. کشت بیش تر آبی بوده و برای آبیاری زمین های زراعتی، از رودخانه، کاریز و چاه استفاده می شود. فرآورده های کشاورزی تربت حیدریه گندم، جو، چغندرقند، تره بار، بادام، سیب، آلو، و انگور است. هم چنین دام‌داری و پرورش گوسفند، گاو، بز، و شتر در این شهر و پیرامون آن رایج است. پرورش کرم ابریشم نیز در برخی نقاط رواج دارد.
مشخصات جغرافیایی
شهرستان تربت حیدریه، با پهنه ای حدود 23.888 کیلومتر مربع، در شمال استان خراسان رضوی، از نظر جغرافیایی در 35 درجه و 16 دقیقه پهنای شمالی و 59 درجه و 14 دقیقه درازای خاوری و بلندی 1370 متری از سطح دریا قرار دارد. این شهرستان از شمال به شهرستان های‌فریمان، مشهد و نیشابور، از باختر به شهرستان کاشمر، از خاور به شهرستان های تربت جام، تایباد و خواف و از جنوب به شهرستان های خواف و گناباد محدود است. آب و هوای این شهرستان، در بخش های کوهستانی سرد و معتدل و در نواحی جنوب باختری نیمه بیابانی است. راه های دسترسی به این منطقه عبارت اند از:
– راه آسفالته تربت حیدریه – مشهد، به درازای 140 کیلومتر
– راه آسفالته تربت حیدریه – کاشمر به درازای 76 کیلومتر
– راه شنی تربت حیدریه – شهر نو، به درازای 115 کیلومتر
– راه شنی تربت حیدریه – صنوبر، به درازای 20 کیلومتر
وجه تسمیه و پیشینه تاریخی
تربت حیدریه از گذشته های دور تا کنون «زاوه»، «تربت زاوه»، «تربت»، «تربت حیدری»، «تربت حیدریه» و «تربت اسحاق خان» نامیده شده است. «زاوه» شهر و مرکز دشتی است که به تربت حیدریه سرشناس است. این شهر تا روزگار مغول و چندی پس از آن نیز، زاوه نامیده می شده است. «زو» نام پسر تهماسب پیشدادی است که به معنی دریا و شکاف نیز آمده است. «uzava» در اوستا به معنی یاری کننده است. بر این اساس می توان دریافت که در گذشته همانند امروز، در ناحیه زاوه، آب زیرزمینی و روی زمینی بسیاری وجود داشته است. از این رو می توان گفت‌که واژه «زاوه» به معنی محلی آب خیز، سرزمینی پر آب و دشتی بر روی سفره بزرگ آب است.
زاوه در روزگار مقدسی (375 هـ . ق) روستایی بیش نبود. بعدها شهری زیبا در آن جا بنا نهاده شد و آن شهر را نیز، زاوه خواندند. پس از آن به دلیل به خاک سپردن قطب الدین حیدر – عارف سرشناس ابتدای قرن هفتم هجری قمری و بنیان گذار فرقه حیدری – در این محل، شهر را به نام آرامگاه او«تربت زاوه»، «تربت حیدری» و «تربت حیدریه» نامیدند.
تربت حیدریه، پیش از اسلام از شهرهای معتبر ساسانی بوده و از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است. این شهر در 31 هـ . ق، به دست عبدالله بن عامر گشوده شده به دست مسلمانان افتاد. پس از آن، صفاریان و سپس سامانیان بر خراسان، از جمله تربت حیدریه دست یافتند. این شهر در زمان قطب الدین حیدر، یعنی در سده 6 و اوایل سده 7 هـ . ق گسترش یافت، اما در اثر یورش مغول به ایران و هم چنین در سده 8 هـ . ق با یورش تیمورلنگ آسیب زیادی دید.
در اوایل دوران صفوی، خراسان از جمله تربت حیدریه، دچار فتنه اوزبکان قرار گرفت، تا این که در 910 هـ . ق، شاه اسماعیل به خراسان لشگر کشید و تاخت و تاز اوزبک ها با کشته شدن شاهی بیگ پایان یافت. پس از درگذشت شاه اسماعیل در 930 هـ . ق، اوزبک ها بار دیگر نا آرامی هایی را در این ناحیه به وجود آوردند که سال ها به درازا کشید. در 1007 هـ . ق، شاه عباس اوزیک ها را تا آمودریا پس نشانده امنیت و آرامش نسبی را به این ناحیه باز گرداند. در اواخر این دوران، اوزبک ها و افغان ها به سرزمین های خاوری ایران، از جمله ناحیه تربت حیدریه دست انداختند. نادرشاه افشار پس از به دست گرفتن حکومت ایران، اوزبک ها و افغان ها را از ایران بیرون راند.
