سیمای دجّال در ادب فارسی

قدیمی‏ترین دیوان شعر که در آن کلمة دجّال و مفاهیم مرتبط با او در آن دیده می‏شود، دیوان حکیم ناصرخسرو قبادیانی (394 ـ 481 ق.) است. حکیم ناصرخسرو هفت بار کلمة دجّال را در دیوان اشعار خود آورده و دردو مورد «جهان‏» را به «دجّال‏» شبیه و مانند کرده است:
دجّال چیست؟ عالم و شب چشم کور اوست
وین روز چشم روشن او یست، بی‏ریب
عالم دجّال تست و تو به دروغش
بسته‏ای و مانده‏ای و گشته یگانه
از دیگر شاعرانی که مضامین ‏زیبایی از کلمة دجّال ساخته، افضل‏الدین بدیل بن علی خاقانی، شاعر قرن ششم هجری است. در بین شاعران، خاقانی بیشتر از همه، این کلمه را در شعرخود آورده است. دجّال 22 بار در شعر خاقانی دیده می‏شود. در شعر برخی شاعران دیگر کمابیش این کلمه دیده می‏شود.
بعضی ترکیبات و مضامین که شاعران بااستفاده از کلمه دجّال ‏ساخته‏اند، چنین است:
1. دجّال بند: آن که دجّال را به بند می‏کشد
قـلـزم دجلـه عطـا، مهدی دجّال بند
کسری جمشید جام خسرو خورشیدفر

مجید بیلقانی
 

*******
2. دجّال جفا: کنایه از دغل‏کار و ستمگر
لب بگشا، هیکل عیسی بخوان
کـز دم دجّال جـفا مرده‏انـد

مولوی
 

*******
3. دجّال چشم: کنایه از یک چشم
چرا سوزن چنین دجّال چشم‏است
که انـدر جیـب عیسی یافـت مأوا

خاقانی
 

*******
4. دجّال خلقت: کنایه از بد نهاد
گر او هست دجّال خلقت به رغمش
تو را کم ز عیسی مریم ندارم

خاقانی
 

*******
5. دجّال رأی: کنایه از بداندیش
چه می‏خواهی از این دجّال رأیان
چه می‏جویی ازاین مهدی نمایان

عطار نیشابوری
 

*******
6. دجّال شکل: کنایه از فریبکار
کید این دجّال شکلان آخر اندر چه ‏فتاد
چون لوای مهدی آخر زمان آمد پدید

مجید بیلقانی
 

*******
7. دجّال طبع: کنایه از بدنهاد وستم‏پیشه
از این دجّال طبعان وارهد دور
نماند کار و بار عالم این طور

وحشی بافقی
 

*******
8. دجّال فعل: کنایه از فریبنده
نه روح‏الله بر این دیر است چون شد
چنین دجّال فعل این دیر مینا

خاقانی
 

*******
9. دجّال کیش: کنایه از دروغگو وبدکردار
پی دجّال کیشان برگرفته
به تو نیرنگ ایشان درگرفته
تو را دجّال شد چون هادی راه
به جز دوزخ کجا یابی وطنگاه

وحشی بافقی
 

*******
10. دجّال عالم سوز: اشاره به‏فریب دادن دجّال جهانیان را ( فراگیرشدن ظلم و ستم در عالم)
ای دریغا مهدیی، کامروز از هر گوشه‏ای
یک جهان دجّال عالم سوز سر برکرده‏اند

سنایی
 

دجّال در ادبیات عرفانی نیز، گذشته از تعبیرات و معانی دینی وکلامی، کنایه از اهل نیرنگ و حیله‏ است.
منبع:ماهنامه موعود شماره 105