همه ما یک بار در زندگی‌مان درد کمر را تجربه کرده‌ایم. شاید برای شما هم اتفاق افتاده باشد. این درد بسیار آزاردهنده است و گاهی مدت‌ها طول می‌کشد. یکی از دردهای شایع کمر فتق دیسک‌کمر است.
گاهی بیماری آن قدر شدید و دردناک می‌شود که روند زندگی انسان مختل و امکان حرکت از او گرفته می‌شود و حتی به جراحی هم نیاز پیدا می‌کند. دکتر سیدمصطفی سادات، جراح ارتوپد، فلوشیپ ستون فقرات و دانشیار دانشگاه علوم پزشکی تهران در‌این‌باره بیشتر توضیح می‌دهند.
آقای دکتر! فتق دیسک بین مهره‌ها چه زمانی ایجاد می‌شود؟
دیسک بین‌مهره‌ای یک ماده ژلاتینی نسبتا نرم است که فشارهای وارد شده روی مهره‌ها را به طور یکنواخت پخش و حرکت مهره‌ها را روی یکدیگر آسان می‌کند و باعث خم و راست شدن یا چرخش کمر می‌شود. یک حرکت ناگهانی یا برداشتن اجسام سنگین ممکن است باعث آسیب به این ناحیه و فتق دیسک بین مهره‌ای شود. فتق اغلب به طرف پشت یا چپ و راست اتفاق می‌افتد و باعث انتشار درد به پای همان طرف یا طرف مقابل می‌شود ولی معمولا درد در همان طرف که فتق رخ داده متمرکز می‌شود.
این عارضه معمولا خود را با چه علایمی نشان می‌دهد؟
علایم به شدت آسیب وارده به مهره و فشار روی عصب مربوطه بستگی دارد. مثلا اگر صدمه بین مهره 4 و 5 کمری باشد، فشار روی ریشه پنجم کمری بیشتر است. فشار در این قسمت باعث می‌شود حرکت شست پا به طرف بالا مختل شود و درد از طرف کمر به طرف ساق پا انتشار پیدا کند. شایع‌ترین علامت فتق دیسک‌کمر درد پا و ساق است و پزشک با توجه به علایم بیمار و درد متوجه می‌شود کدام مهره آسیب دیده است.
چه عواملی باعث ایجاد فتق بین مهره‌های کمری می‌شود؟
فتق دیسک بین مهره‌ای در جوانان، ورزشکاران یا افرادی که کارهای سنگین انجام می‌دهند بیشتر دیده می‌شود اما به طور کلی ما در حرکات روزانه‌مان همیشه در حال خم شدن هستیم. بیشتر مشاغل از قبیل دندان‌پزشکان، مکانیک‌ها، کارگران ساختمان و تایپیست‌ها در حالت خمیده کار می‌کنند پس فشار بین مهره‌ها زیاد است، حرکات ناگهانی هم در ورزش‌هایی مثل کشتی و وزنه‌برداری باعث پارگی دیسک بین‌مهره‌ای می‌شود.
دیسک بین مهره‌ای در حالت عادی هم شاید رخ بدهد زیرا به مرور زمان ماده ژلاتینی، قوام خود را از دست می‌دهد یا در اثر عوامل مختلف ساییده و فرسوده می‌شود. به‌تدریج با افزایش سن آرتروز نیز اضافه می‌شود. عدم فعالیت بدنی هم عامل دیگری است که می‌تواند روی دیسک و ریشه‌های عصبی فشار وارد کند.
چگونه می‌توان فشار روی دیسک و ریشه‌های عصبی را کم کرد؟
همه دردها به علت دیسک کمر نیست. بسیاری از دردها به علت ضعف عضلات است. از آنجا که بسیاری از افراد جامعه ما دچار اضافه‌وزن هستند بیشتر دچار مشکلات عضلانی در ناحیه کمر می‌شوند به‌خصوص در خانم‌ها درد کمر به صورت شایع‌تری دیده می‌شود. اغلب خانم‌ها بعد از زایمان دچار اضافه‌وزن و بزرگی شکم می‌شوند. همان‌طور که می‌دانیم شکم نقش حمایت‌‌کننده‌ای روی ستون مهره‌ها دارد. وقتی شکم ضعیف است فشار روی مهره‌ها بیشتر می‌شود. خیلی مواقع دردهای ناحیه کمر حتی نیاز به یک عکس ساده هم ندارند. اگر چه در کشور ما خدمات پزشکی بسیار سهل‌الوصول است و بیماران هنگام مراجعه به مطب چند عکس و آزمایش با خود همراه دارند اما واقعا این کارها لازم نیست و فقط با تمرین‌های کششی ساده و نرمش می‌توانند به راحتی درد را برطرف کنند.
تمرین‌های کششی چگونه باید انجام شوند؟
دیسک‌های بین مهره‌ای در طول روز آب از دست می‌دهند و اگر قد انسان‌ها را به صورت میلی‌متری هنگام صبح و عصر اندازه بگیریم، متوجه می‌شویم قد آنها هنگام غروب چند میلی‌متر تا یک سانتی‌متر کاهش پیدا کرده است، پس دیسک بین مهره‌ای تحت فشار قرار می‌گیرد. برای کاستن فشار می‌توانیم از یک میله بارفیکس ساده استفاده و عادت کنیم روزانه هنگام صبح، ظهر و شب هر بار به تعداد 10 بار بارفیکس برویم و هر بار 5 ثانیه به بدن کشش دهیم. هنگام بارفیکس لازم نیست فشار زیادی به خودمان وارد کنیم و فقط آویزان شدن کافی است. سایر ورزش‌ها نیز می‌تواند بسیار مفید باشد از قبیل پیاده‌روی، نرمش یا هفته‌ای 3 بار استخر رفتن و سایر حرکات بدنی که باعث تقویت عضلات و کاهش وزن می‌شود.
و چطور درمان می‌شوند؟
اگر بیمار علایم عصبی واضحی ندارد و اختلال‌های انگشتان حرکتی پا و مشکلات اسفنکتری و ادراری هم ندارد بیمار اورژانسی نیست و درمان بسیار راحت است و شامل تمرین‌های کششی یا بستن کمربندهای مخصوص است تا بتوان کشش لازم را در ناحیه کمر ایجاد کرد. داروهای مسکن و کورتونی هم تجویز می‌شود ولی بیماران باید به طور مرتب کنترل شوند تا مطمئن شویم بیماری پیشرفت نمی‌کند. گاهی لازم است بیماران استراحت کنند. استراحت بیمار تا زمانی است که التهاب برطرف شود. فشار دیسک به عصب باعث تورم عصب می‌شود و التهاب ایجاد می‌کند. برای کاهش التهاب توصیه می‌شود بیمار به مدت 48 تا 72 ساعت یا حداکثر7 تا 10 روز همراه با تمرینات کششی استراحت کند ولی استراحت طولانی‌مدت را به هیچ‌وجه توصیه نمی‌کنیم چون باعث ضعف عضلات می‌شود. در صورت فشار روی ریشه عصب و پیشرفت بیماری، شاید عمل جراحی لازم نشود ولی ما جراحان تا جایی که ممکن است سعی می‌کنیم از عمل جراحی اجتناب کنیم.
اگر بیمار به موقع برای درمان اقدام نکند چه اتفاقی رخ می‌دهد؟
در صورتی که بیمار به موقع برای درمان اقدام نکند حتی در صورت عمل جراحی ممکن است نتیجه مطلوبی حاصل نشود و متاسفانه مشکلات ادراری و اسفنکتری برایش به وجود آید. این مرحله از بیماری معمولا علامت خوبی نیست و به‌تدریج پاها ضعیف می‌شوند و شاید هیچ موقع حالت طبیعی و اولیه خود را پیدا نکنند.
در پایان اگر توصیه‌ای دارید بفرمایید.
هر درد کمری به معنای فتق دیسک کمر نیست و هر فتق دیسک کمری نیاز به عمل جراحی ندارد. عمل جراحی آخرین مرحله درمانی است. بسیاری از افراد جامعه از درد کمر رنج می‌برند. برای تشخیص دردهای کمر لازم است یک گروه شامل جراحان ارتوپد، مغز و اعصاب، روان‌پزشک و مددکار اجتماعی با هم کار کنند. خیلی از مواقع مسایل اجتماعی، عصبی و روانی در پیدایش درد دخیل هستند و همیشه باید این مسایل را مدنظر قرار دهیم.
نظر فیزیوتراپ / نقش فیزیوتراپی در درمان فتق دیسک کمر
دکتر اسماعیل ابراهیمی*
فتق دیسک مهره در ناحیه گردن و کمر بسیار شایع است. علت شیوع در این 2 ناحیه نسبت ضخامت دیسک به ارتفاع مهره است. در ناحیه گردن و کمر ضخامت دیسک از جاهای دیگر مهره‌های پشت بیشتر است در نتیجه فضای بین مهره‌ها زیاد است و دامنه حرکت بالاست و مهره‌ها از ثبات مناسبی برخوردار نیستند.
لیگامان‌های طولی خلفی بلند هم وقتی به کمر می‌رسند ضخامتشان کم می‌شود. پارگی دیسک زمانی رخ می‌دهد که به طرف جلو یا چپ و راست خم شده‌ایم. در این هنگام گودی کمر کم می‌شود و بالطبع مهره‌ها آسیب‌پذیرتر هم می‌شوند. اگر دیسک به صورت فتق باشد درمان چندان مشکل نیست ولی وقتی یک تکه از دیسک کنده شود و داخل کانال بیفتد، ممکن است درمان جراحی نیز لازم باشد.
در فتق دیسک کمر عضلات کمری به اسپاسم فرو می‌روند و گودی کمر کمتر و تقریبا صاف می‌شود پس فیزیوتراپ باید تلاش کند تا اسپاسم عضلات را از بین ببرد. بیمار را به صورت طاق‌باز و روی شکم خوابانده و دست‌ها را در پهلو قرار می‌دهیم و به بیمار می‌گوییم نفس عمیق بکشد و نفس را در سینه نگه دارد و بعد آهسته نفس را از دهان بیرون دهد. با این تنفس عمیق و آرام شکم حرکت می‌کند و عضلاتی که باعث سفتی ناحیه کمر شده بودند بدون اینکه روی کمر فشار وارد آید شل می‌شوند.
به این ترتیب عضلات ناحیه کمر را به‌طور غیرمستقیم آزاد می‌کنیم. (معمولا با یک جلسه فیزیوتراپی مشکل بیمار حل می‌شود) در مرحله دوم به بیمار می‌گوییم در همان حالت خوابیده آرنج را خم کند و کف دست‌ها را روی زمین قرار داده، سپس به اندازه بازو بلند شود و تاکید می‌کنیم که عضلات لگن و ستون‌فقرات را وارد انقباض نکند و از 1001 تا 1010 بشمارد.
در مرحله بعد از بیمار می‌خواهیم کف دست‌ها را روی زمین قرار دهد و بنشیند تا گودی کمر را به 30 درجه برساند. این کار را باید به طور مرتب انجام دهند. همان‌طور که می‌دانیم فتق دیسک‌کمر جانبی پشتی است و با فیزیوتراپی فتق را به طرف جلو می‌فرستیم. این اعمال کاملا بی‌خطر هستند. 70 تا 80 درصد کمردردها به راحتی درمان می‌شوند و نیازی به عمل جراحی ندارند.
اگر فتق دیسک کمر درمان نشود به درد مزمن تبدیل می‌شود. در نوع مزمن، بیمار دچار مشکلات روحی‌روانی نیز می‌شود و آستانه درد بیمار آنقدر پایین می‌آید که حتما نیاز به داروهای آرام‌بخش و خواب پیدا می‌کند. تمرین‌های درست فیزیوتراپ وقتی است که درد به تدریج کم شده و به طرف مرکز حرکت کند یعنی اگر درد بیمار در ناحیه پاست به زانو و سپس به کمر برسد. وخیم‌ترین وضعیت در تمرین‌های نادرست وقتی است که کمر بهبودیافته و درد پا شروع شود.
اگر درد بیمار بیش از 3 ماه طول بکشد یعنی مزمن شده است و درمان هم به مراتب سخت‌تر می‌شود. متاسفانه بعد از 3 ماه عضلات آتروفی شده و شاهد تغییر فرم در پا خواهیم بود.
ورزش‌های گودی کمر
1.روی زمین به پشت دراز بکشید. زانوها به حالت نیمه‌خم و کف پاها روی زمین باشد. ابتدا عضلات شکم و باسن را منقبض کنید و کمر را به زمین فشار دهید و بین 6 تا 10 ثانیه نگه‌دارید. بعد از چند ثانیه استراحت، این حرکت را 7 بار تکرار کنید.
2.بعد در همین حالت با دست‌های کشیده و رو به جلو، سر و شانه را از زمین بلند کنید و به حالت نیمه نشسته درآیید. 4 تا 6 ثانیه در این حالت باقی بمانید و 6 تا 10 بار این کار را تکرار کنید.
3.حالا زانوها را تک‌تک و یکی درمیان به داخل سینه بکشید و 6 تا 10 ثانیه نگه دارید. این کار را 6 تا 10 بار تکرار کنید.
4.این حالت را می‌توانید با هر دو زانو در حالی که دست‌ها زیر زانوست، تکرار کنید. به فاصله 20 سانتی‌متر از یک دیوار بایستید و به آن تکیه دهید. زانوها را کمی خم کنید و کل ستون فقرات را به دیوار بچسبانید (از جمله کمر) و 6 تا 10 ثانیه در این حالت بمانید. این حرکت را 6 تا 10 بار تکرار کنید.
5.در صورتی که عضلات پشت ران هم کوتاه باشد حرکات کششی موثر است. اگر کمردرد حاد ندارید، بنشینید و پایتان را دراز کنید. سعی کنید نوک انگشتان دست را به مچ پا برسانید و 60 ثانیه در این حالت نگه دارید. این حرکت را 10 بار تکرار کنید.
به یاد داشته باشید که میزان و شدت حرکات فوق با توجه به افراد مختلف (از نظر سن، جنس، وضعیت قوای جسمانی و نوع آسیب) متفاوت است ولی به طور کلی بهتر است که روزانه 2 بار و حداقل به مدت 3 ماه این حرکات را انجام دهید.
پی‌نوشت‌ها:
* دکترای فیزیوتراپی ، استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران رییس انجمن فیزیوتراپی ایران
منبع:هفته نامه سلامت