«شب ‌مردگی» عامل تبدیل محله‌های قدیمی پایتخت به پاتوق

عضو هیات علمی دانشگاه علم وصنعت با بیان اینکه تهران درآمدهای ناپایدار بسیاری دارد،گفت: گردشگردی شهری یکی از حلقه‌های مفقوده درآمدزایی شهری است.

دکتر کیومرث حبیبی در گفت‌وگو با ایسنا با بیان اینکه بافت‌های قدیمی و تاریخی شهرها میراث به جا مانده از گذشتگان هستند و متأسفانه مورد بی توجهی قرار گرفته‌اند، اظهار کرد: همانطور که انسان با خاطراتش زنده است و در صورت گرفتن خاطراتش عنصری بی هویت می‌شود، هویت شهرنیز بافت‌های تاریخی آن است که با گذرها ، بازارها ، مساجد ، تکایا ، کاروانسراها، پیاده راه‌ها، زورخانه‌ها هویت می‌یابد و محل شکل گیری خاطرات جمعی و گذران اوقات فراغت شهروندان نیز هست و در صورت نابودی و بی توجهی به این عناصر شهری دچار زوال هویتی می‌شود. بنابراین اگر این حافظه شهری پاک شود، با شهری مرده و بی خاطره مواجه خواهیم بود.

وی ادامه داد: این بافت‌های قدیمی که غالبا محل استقرار هسته‌های تجاری شهر هستند، با وجود تمام مشکلات کالبدی ، اجتماعی و نظام ترابری شهری ، هنوز از رونق اقتصادی و جذب سفر فراوان برخوردارند و در شهرهای کهن ایرانی مانند تهران ، اصفهان ، مشهد ، سنندج ، زنجان و... دارای بالاترین درجه جذب سفر روزانه شهروندان به شمار می روند تا جایی که میزان تولید سفر منطقه نسبت به سفرهای جذب شده چشمگیر است. به طوری که از حدود 4تا 5 میلیون سفرشهری که در طول روز در تهران صورت می گیرد بیش از 1.5 میلیون آن مربوط به بافت‌های تاریخی و قدیمی شهر با اهداف تجاری، تحصیلی و درمانی ، اداری ،تفریحی و....است. همچنین بعد از منطقه 12 منطقه 6 تهران با روزانه 500 هزار سفر جزو پر سفرترین مناطق است. در حقیقت باید مشخص شود چند درصد افراد برای گردشگری و گذران اوقات فراغت به بافت‌های تاریخی جذب شده‌اند تا بتوان از درآمد حاصله در راستای توسعه فضاهای جمعی و تفریحی گام برداشت.

شب ‌مردگی منجر به پاتوق شدن محله‌های قدیمی می‌شود

شب مردگی موضوع قابل تأملی در بافت‌های قدیمی و تاریخی است

عضو هیات علمی دانشگاه علم وصنعت با اشاره به اینکه روزفعالی و جنب و جوش اقتصادی و به موازات آن، شب ‌مردگی ناشی از کاهش جمعیت ساکن در مرکز تاریخی تهران ، منجر به پاتوق شدن گروه‌های نابهنجار و افزایش آسیب ها و معضلات اجتماعی محله‌های قدیمی می شود، اظهار کرد: با وجود سفرهای زیاد روزانه؛ اما شب هنگام صرفا ساکنین بومی و در موارد زیادی غیر بومی و مهاجرین در آن مناطق حضور دارند که به آن تخلیه شبانه بافت یا ترانزیتی شدن و کاهش حضور پذیری انسانی گفته می شود و بالطبع آن، شاهد مسائلی چون کاهش امنیت شهروندان و افزایش جرم و جنایت، رفتار های غیر مدنی و...هستیم.

وی افزود: این پدیده خلوتی و شب مردگی منجر به پاتوق شدن در محله‌هایی چون میدان شوش ، هرندی، عودلاجان و پامنار می‌شود.حال آنکه بافت‌های قدیمی و تاریخی از قدیم به دلیل وجود مساجد ،تکایا ، حسینیه‌ها ،گذرها، کاروانسراها و... شاهد بالاترین درجه سرمایه‌های اجتماعی همچون تعامل ، صداقت ، اعتماد ، شبکه های محلی بودند که متاسفانه با حذف فیزیکی و یا کاهش عملکرد این عناصر چنین تعاملاتی کمرنگ‌تر شده و هنر یک شهرساز و معمار در این است که بتواند آن فضاها را باز زنده سازی و در اصطلاح امروزی باز آفرینی کنند.

به گفته وی از1920 میلادی در آمریکا و 1960 در اروپای رها شده از جنگ ، زندگی شبانه و شهرهای 24 ساعته در ادبیات شهرسازی مفهوم جدیدی پیدا کرد زیرا قبل از این تاریخ الکتریسته و نورمصنوعی کمتر در دسترس بود و از آن مقطع به بعد با ورود سیستم‌های روشنایی مصنوعی به فضاهای شهری تا عصر حاضر فرصت تقویت زندگی شبانه برای انسان‌ها به وجود آمد و هر چه شهر از بافت قدیم و باارزش بهره مند تر باشد ، زیست پذیری شهری و ارتقاء کیفیت از طریق گسترش تفریح و سرگرمی ، خرید و سایر فعالیت‌های اوقات فراغت در ساعات بیشتری از شبانه روز فراهم است.

لزوم تمرکز مدیریت شهری بر ثروت‌های ماندگار پایتخت

گردشگردی شهری یکی از حلقه های مفقوده درآمدزایی در تهران

حبیبی گفت: شهر تهران درآمدهای ناپایداری دارد که غالبا از کنار ساخت‌وساز ، تراکم فروشی و تغییر بی رویه کاربری اراضی و به زبان ساده ترشهر فروشی است که این امر در دو دهه اخیر به اوج خود رسیده است. درصورتی که گردشگردی در تهران یکی از حلقه‌های مفقوده در بحث درآمدزایی است و توجه به آن می‌تواند به عنوان منبع مهم درآمدزایی برای شهر تهران تلقی شود. در حقیقت مناطق 12، 1 و 22 تهران جاذبه های طبیعی‌ مانند (رود دره ها ، تفرجگاه‌ها ، ارتفاعات شمالی و عناصر مصنوعی همچون میدان مشق ، شمس العماره ، دارالفنون ، مسجد جامع ، میدان بهارستان ، توپخانه ، سپهسالار و بازار تاریخی) دارد که پتانسیل‌های تولید ثروت از طریق جذب گردشگر شهری بومی و غیر بومی را دارا هستند، بنابراین بهتر است مدیریت شهری بر ثروت‌های درونی ماندگار خود تمرکز و سرمایه‌گذاری کند.

وی در ادامه به مزایای کافه‌های سیار در محور سی تیر که چندی‌است در آن منطقه حضور دارند و با استقبال مردم نیز روبه‌رو شده اند اشاره کرد و گفت: درخیابان سی تیر در 10 سال اخیراقدامات مثبتی انجام شده است.ازجمله اینکه این منطقه به دلیل وجود کلیسا ، کنیسه ، دبیرستان زرتشتی‌ها ،مسجد، کافه های زیبا و....در طرح ارتقای کیفیت منطقه و نیز برنامه ریزی استراتژیک توسعه گردشگری و بازآفرینی فرهنگ مبنای منطقه با عنوان" گذر ادیان" نامگذاری شده است. زیرا شاید تنها محوری در کل ایران باشد که قومیت‌ها و مذاهب مختلف را در راستای یک محور شهری به هم پیوند می‌دهد.

عضو هیات علمی دانشگاه علم‌وصنعت ایران اضافه کرد: در رابطه با این محور می توان به سرزندگی و پویایی نیز اشاره کرد.در حقیقت شهرتهران شهری برای گذر بوده وهیچ نقطه‌ایی از آن برای توقف شهروندان آماده نشده است . حتی میدان امام خمینی(توپخانه) یا پیاده راه 15 خرداد و....نقش هدایت‌گری افراد برای گذر از یک مسیر و نهایتا تامین خدمات را دارند .این در حالی است که کافه‌های سیار در خیابان سی‌تیر امکان توقف و حضور پذیری را برای افراد فراهم کرده و همین امر در سرزندگی و پویایی منطقه نقش بسزایی دارد.

اهمیت توجه به عناصر تسهیل‌گر و خدماتی در برنامه ریزی گردشگری شهری

وی در ادامه گفت: از مزایای دیگر این طرح می‌توان به مکان یابی تقریبا مناسب آن اشاره کرد زیرا پیوند مناسب با فضاهای اطراف خود از جمله میدان مشق ، میدان حسن آباد، موزه ایران باستان ، موزه قوام ، موزه آبگینه ، ساختمان تاریخی بیمارستان سینا، کلیسای حضرت مریم، دبیرستان فیروز بهرام و ده‌ها عنصر تاریخی دیگر دارد و این امکان را به افراد می‌دهد تا ضمن بازدید از این عناصر تاریخی توقفی نیز در این کافه‌ها داشته باشند. در حقیقت در برنامه‌ریزی گردشگردی علاوه بر عناصر اولیه که شامل بافت‌های تاریخی و قدیمی است توجه به عناصر خدماتی مانند رستوران و عناصر تسهیل‌گر مانند وسایل حمل‌ونقل عمومی و... نیزاز اهمیت بالایی برخوردار است.

حبیبی یادآورشد: بسیارمهم است که کافه‌های سیار در منطقه‌ای قراردارند که از قبل در آن آرام سازی ترافیکی از طریق سنگفرش کردن صورت گرفته‌ و دسترسی مناسبی هم از طریق پایانه فیاض بخش و ایستگاه مرکزی مترو وجود دارد.

این کارشناس مسائل شهری با بیان اینکه فضای ایجاد شده ناشی از حضور کافه‌های سیار امکان افزایش تعاملات اجتماعی نظارت شده را بالا می‌برد اظهار کرد: این فضا دنج نیست و نظارت شهروندان و عابران بر منطقه وجود دارد که این امر از نکات مثبت این سایت است. همچنین امکان تداوم این پروژه به سمت شمال و جنوب و حتی تا مجاورت سفارت روسیه در بلند مدت نیز وجود دارد.از طرفی اگر خیابان سی تیر بر روی ماشین‌ها بسته شود ون‌های برقی، کالسکه‌ها و ترامواهای برقی می‌توانند افراد را جابه جا کنند.

به گفته وی ایران کشوری تک محصولی و دارای درآمدهای سینوسی و وابسته به نفت است. بنابراین توجه چندانی به درآمدهای گردشگری نمی‌شود. از طرفی هر گردشگردی که وارد ایران می‌شود به شهرهای شیراز و اصفهان و...می‌رود وبرای آنان در تهران جذابیتی ایجاد نمی‌شود در حالی که تهران جاذبه‌هایی مانند بازار، مسجد و ساختمان‌های تاریخی و...بسیاری دارد.

اشتغالزایی یکی از دستاوردهای پروژه کافه‌ های سیار سی تیر

حبیبی از مزایای این پروژه به اشتغالزایی اشاره کرد و گفت: تعداد زیادی در این کافه‌ها مشغول به کار هستند و اگر تعداد این کاروان‌ها افزایش یابد افراد بیشتری نیز مشغول به کار می شوند.از طرفی تمایل افراد برای گذراندن اوقات فراغت در محیط‌های باز بیشتر شده و فضاهای بیرونی در حال جایگزینی به جای فضاهای درونی هستند.

وی خاطر نشان کرد: هر اقدامی که در شهرهای ایرانی انجام می‌شود با وجود اصالت ونوآوری اما تا زمانی که در تهران اجرایی نشود، فراگیر نخواهد شد.برای مثال بیست سال قبل در تبریز پیاده‌راه شهریار ایجاد شد و بعد از آن نیز در مشهد و ارومیه پیاده‌راه سازی صورت گرفت، اما تا زمانی که در تهران در خیابان 15 خرداد پیاده‌راه ساخته نشد به عنوان سرمشق و الگوفراگیر نشد. بنابراین پروژه کافه های سیار اگر در تهران موفق ‌تر از این شود در سطح کشور نیز فراگیر خواهند شد زیرا تهران دروازه مدرنیسم بوده ونگاه همه به سوی این دروازه است.

وی در ادامه با بیان اینکه به دلیل کم بودن عرض معبر این خیابان و حضور این کافه‌ها درپیاده‌راه،تعامل اجتماعی نیز افزایش می‌یابد، اظهار کرد: به دلیل حضور سواره‌ها در آنجا امکان برخورد سواره و پیاده بسیار زیاد است همچنین آلودگی صوتی ناشی ازبوق زدن ماشین‌ها از نکات منفی این منطقه است.

عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت در پاسخ به سوالی مبنی براینکه چه تضمینی وجود دارد که سرنوشت این خیابان به خیابان 17 شهریور دچار نشود گفت:متاسفانه وقتی یک پروژه در جایی موفق اجرا می‌شود تصور بر این است که می‌توان آن را در همه جا بسط داد.همین امر باعث عدم استفاده از توان علمی و کارشناسی داخلی و بین المللی شده و در نهایت منجر به ایجاد تجارب ناموفق خواهد شد.

مقایسه محورسی تیر وخیابان 17 شهریور

اختلاط کاربری و وجود کاربری های جاذب از معیارهای پیاده راه سازی

وی ادامه داد: پیاده‌راه سازی نیازمند معیارهایی از جمله وجود نقاط عطف در ابتدا و انتهای خیابان ، اختلاط کاربری در آن منطقه و وجود کاربری های جاذبی مانند رستوران،غذافروشی و خشکبار است. بنابراین محوری استعداد پیاده‌روی را دارد که به عنوان مثال در 5 دقیقه بیشتر از 600 نفر از آن مسیر تردد کنند.این در حالیست که خیابان 17 شهریور صرفا مسیر دسترسی بوده و نقش فعال اجتماعی نیز نداشته است. همچنین کاربری‌های موجود در خیابان 17 شهریور بنگاه معاملات ملکی، نمایشگاه ماشین و موتور سازی و به عبارت دیگر کاربری‌های غیر جاذب پیاده در آن منطقه بودند.

حبیبی اضافه کرد: در اطراف خیابان 17 شهریور، فضاها و بناهای تاریخی به اندازه کافی وجود ندارد و از طرفی پروژه پیاده راه سازی نیز تقریبا در داخل یک بافت مسکونی اجرا شد و دسترسی و نفوذپذیری شهروندان را با مشکلات زیادی همراه کرد. به عبارت دیگرمحوری به عنوان پیاده راه انتخاب می‌شود که بتوان محور سواره جایگزین برای آن پیداکرد اما تقریبا در آن محدوده از تهران هیچ محور شمالی –جنوبی با عرض مناسب، جایگزین خیابان 17 شهریور نشد و تردد شهروندان را با مشکل روبه رو کرد.

خیابان 17 شهریور درس عبرتی برای مدیریت شهری آینده

این کارشناس مسائل شهری با بیان اینکه تجربه ناموفق 17 شهریور تبدیل به درس عبرتی برای مدیریت شهری آینده شد تاعلمی تر و تخصصی تر با مسائل شهری برخورد کنند، اظهار کرد: متخصصین حوزه شهری احتمال شکست این طرح را می دادند. بنابراین حتی اگر این خیابان مجددا تبدیل به مسیر تردد وسایل نقلیه شود نه تنها مشکلی را حل نمی کند بلکه مشکلات جدیدی را نیز به وجود می آورد.بنابراین بهتر است این مسیر تبدیل به یک نیمه پیاده راه با عملکردهای تخصصی چون موزه ماشین ، نمایشگاه خیابانی،برند های معتبر اتومبیل و... شود و برای شهروندان ساکن در آن منطقه به ویژه ساکنین آن دسترسی مناسبی نیز فراهم شود.

ادغام کافه های سیار با بوستان معلم

وجود کافه های کتاب و عکس در کنار اغذیه فروشی

عضو هیات علمی دانشگاه علم وصنعت ایران در ادامه به ارائه راهکار برای بهبود وضعیت کافه‌های سیار در محور سی تیر پرداخت و گفت: اگر پیوند فضایی میان بوستان معلم وکافه‌های سیارموجود درآن منطقه صورت گیرد یعنی این کافه‌ها با فضای پارک ادغام شوند تردد پیاده و سواره راحت تر خواهد شد.

وی ادامه داد: پارک به عنوان یک فضای تعاملی و همگانی چند ویژگی اصلی از جمله آزادی ورود و خروج و مالکیت همگانی دارد.هنگامی که پارک معلم به منظور جلوگیری از اتراق معتادان یا هر عامل دیگری حصار بندی می شود این امکان از شهروندان سلب خواهد شد.بنابراین اگر این حصارکشی پارک ها در محله عودلاجان و هرندی و امامزاده یحیی توجیه پذیر باشد، بی شک در ورودی موزه ایران باستان با آن سر در بسیار زیبا توجیهی ندارد و غیرکارشناسی است.

حبیبی با بیان اینکه قرار نیست کاروان هایی که به عنوان کافه مورد استفاده قرار می گیرند در تمام مسیر حضور داشته باشند،گفت: شهرداری می تواند در خیابان سی تیر، چندین پلاک را خریداری کرده و تبدیل به فضاهای نشیمن گاهی کند.همچنین در معابری که عرض کمی دارند می توان با طراحی مناسب کاروانها، امکان تردد را فراهم کرد.

وی اضافه کرد : محورسی تیر نیازمند فعالیت‌های مکمل از جمله موسیقی‌های خیابانی، جشنواره غذاهای بومی ،جشنواره فرهنگ و لباس های اقوام و...است. خروج تدریجی ماشین ها،افزایش ساعت کاری این کافه ها و تنوع فعالیت‌های دیگر در کناراغذیه فروشی، کافه های کتاب و عکس و....نیز از عواملی است که دررونق بخشی به این محور موثر خواهد بود.

مناطق مرکزی تهران سرشار از پتانسیل جذب گردشگر است

این عضو هیأت علمی دانشگاه گفت: مناطق مرکزی تهران سرشار از پتانسیل جذب گردشگر است. بنابراین بایستی کاربری های متناسب با نیازهای زمانه و الزاماتی مانند پارکینگ ، حمل و نقل عمومی و دسترس پذیری و مدهای حمل و نقل برای این مناطق تعریف شود.همچنین می توان با روش‌های صحیح مدیریت شهری تدابیر مناسبی برای محورسی تیراتخاذ کرد.

به گفته وی، اگراین محور با وضعیت فعلی به پیاده‌راه محض تبدیل شود به سرنوشت خیابان 17 شهریور دچار خواهد شد.

حبیبی تصریح کرد: مدیریت یکپارچه در این محور از اهمیت ویژه ای برخوردار است. یعنی بایستی علاوه بر شهرداری، سازمان میراث فرهنگی ، نهادهای مدنی ، سمن‌ها و کنشگر محلی مردم نیز در این فعل و انفعال و مدیریت آن حضورفعال داشته باشند.

بافت های قدیمی و تاریخی ظرفیت جذب سواره زیاد را ندارند

لزوم بسط الگوی سی تیر در خیابان های قدیمی تهران

این کارشناس مسائل شهری با اشاره به اینکه بافت های قدیمی و تاریخی و اصولا مرکز شهر تهران ظرفیت جذب سواره بیشتر را ندارد، گفت: در منطقه 12 تهران جای پارکینگ کم است.بنابراین نیازمند پارکینگ طبقاتی چند منظوره هستیم، این در حالی است که در کشورهای توسعه یافته، مدیریت شهری پارکینگ‌های طبقاتی در فضاهای متروک و فاقد ارزش بصری و تاریخی و یا پارکینگ های مشارکتی می‌سازند.

وی اضافه کرد:قرار نیست یک خیابان پاسخگوی کل شهر تهران باشد بلکه می توان الگوی سی تیر را در پارک شهر ،خیابان ناصر خسرو ، خیابان‌های 15 خرداد غربی وشرقی، خیابان فردوسی به عنوان نماد سنت به مدرنیستم ، میدان توپخانه ،مجموعه کاخ گلستان، میدان ارگ ، خیابان خیام ،خیابان وحدت اسلامی، خیابان سعدی،خیابان باب همایون، خیابان صور اسرافیل، داور و.. نیز بسط داد.

حبیبی در ادامه گفت: شهرداری به هیچ عنوان حق فروش فضاهای عمومی را ندارد و حتی اجاره آن هم باید طبق ضوابط خاص مصوبه شورای شهرصورت گیرد.زیرا همه افراد حق حضور و استفاده از آن را دارند. به همین دلیل شهرداری چارچوبی را برای استفاده از آن فضا مشخص می کندتا افراد در قبال اشغال فضا، بهایی نیز پرداخت کنند از طرفی کافه های خیابان سی تیر ، سیار هستند و امکان جابه جای آنها بسیار بالا است. به عبارت دیگر محور سی تیر با بازارچه خود اشتغالی پارک لاله فرق دارد زیرا این بازارچه قطعه بندی و به فضاهای مستقل تبدیل شده و در نهایت اجاره بهای آن دریافت شده است.

به گفته این عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت، مدیریت شهری موظف است با تعریف چارچوب‌های حقوقی مشخص امکان دست اندازی به منافع عام را کوتاه کند. همچنین باید توجه کرد که در کنار موفقیت این فضا در جذب گردشگر و مراجعین به بافت تاریخی تهران لازم است مواردی هم چون جلوگیری از توقف اتوبوس‌های گردشگری در امتداد محور کم عرض سیتیر ، استفاده از کپسول‌های ایمن و کوچک جهت پخت و پز و یا در صورت امکان بهره مندی از گاز ایمن شهری ، استفاده ازکپسول‌های آتش نشانی سیار در هر کاروان با توجه به مجاورت با موزه بسیار مهم ایران باستان ، جلوگیری از توقف ماشین های شخصی در ابتدای مسیر برای روان سازی ترافیک ، چیدمان مناسب و خطی میز و صندلی ، بهداشت محیط و... و از همه مهم تر امکان سنجی ادغام این عملکردها با پارک معلم نیز مدنظر قرار گیرد.

حبیبی درپایان اظهارکرد: در اکثر جوامع توسعه یافته، از شهروندان حتی برای احداث یک المان شهری و یا کاربری بزرگ مقیاس به دو صورت مستقیم و غیرمستقیم نظرسنجی می شود و شهروندان مقید به حقوق شهروندی در آن نظرسنجی مشارکت‌ می کنند و از نظرات شهروندان استفاده بهینه و نه صوری صورت می گیرد که در نهایت حس تعلق مکانی شهروندان به محل زندگی افزایش می یابد.در کشور ما نیز نیاز است ضمن آگاه سازی و ارتقاء فرهنگ مدنی شهروندان و افزایش توانمندی‌های اجتماعی اقتصادی بستر لازم جهت مشارکت مردمی بهینه فراهم شود؛ زیرا لازم است افراد فارغ از منافع شخصی و گروهی در مدیریت فضاهای زیستی و سکونت‌گاه‌های خود مشارکت داشته باشند. در حقیقت یکی از اهداف اصلی برنامه ریزی شهری توجه به منافع همگانی است و شهروندان منفعت شخصی خود را در گروی منفعت جمعی می‌دانند و این امر نیازمند بستر سازی های مناسب است.

گفت‌وگو از سپیده رشیدپورایی