مسجد پیر حسین دامغانی

مسجد پیرحسین دامغانی شماره ثبت ملّی : 2572
موقعیت مکانی : مسجد پیر حسین‌درضلع غربی بلوار شهید محمد پاکنژاد ، در محّله کوچه بیوک واقع است

بانی بر اساس مندرجات کتب تاریخی محّلی یزد این بنا از آثار خواجه پیر حسین دامغانی ودارای ایوان وگنبدی رفیع است. منابع تاریخی مسجد پیرحسین در کوچه بیوک محله اهرستان یزد واقع شده است و از آثار قرن نهم هجری است که با تلاش خواجه پیرحسین دامغانی ساخته شده است.

در خصوص مسجد پیر حسین در تاریخ جدید یزد تالیف حدود 862 آمده است که خواجه پیرحسین دامغانی، طرح مسجد بینداخت و صفه عالی و جماعت خانه بر یمین و یسار آن ساخت و در صفه، منبری نهاد و مسجد را سفید و بر آن، (سوره کهف) را کتیبه کرد (در حال حاضر، از این کتیبه نشانی نیست) و در سال 822 هجری قمری بنای مسجد را به اتمام رسانید.بعد از چند سال، قطعه زمین خلف صفه را به مسجد اضافه کرد و در آن، طرح گنبدخانه ای بینداخت و آن را تا حد پوشش بالا آورده بود که درگذشت. بعد از مرگ وی از پولی که خواجه حاجی جان تبریزی برای امور خیر وصیت کرده بود، گنبد را تمام کردند و خواجه زین الدین علی بن خواجه صدرالدین احمد ابیوردی، از خاص مال خود، گنبد را سفید و عمارت را تمام کرد و منبر از صفه به گنبد بردند و پیش صفه بگشادند.بر طبق نوشته جامع مفیدی، تالیف 1082-1090 هجری قمری بنا در زمان وی رو به خرابی داشته است. این مسجد در دوره های متاخرتر نیز تعمیر و بازسازی شده است. بنای کنونی مسجد مشتمل بر صحن ایوان، گنبدخانه و شبستان است.ایوان بنا، مرتفع است و با طاق آهنگ متصاعد پوشیده شده و در نمای رو به صحن و نمای داخل دارای غلام گردش ها یا غرفه هایی است. در عقبه ایوان، گنبدخانه قرار گرفته که در ضلع جنوبی دارای طاقنمای عمیق محراب دار و در اضلاع دیگر، طاقنماهای کم عمق است.گنبد یک پوستر بنا بر روی قوس های بزرگ ساده گوشه ای و دیواری و همچنین یک سلسله قوس های سه کنجی کوچک تر قرار گرفته است. بنای داخلی نما سفیدکاری است و تنها در جان پناه های غرفه های فوقانی و ازاره طاقنمای محراب، از کاشی های شش ضلعی قرن نهم هجری استفاده شده که بخشی از آنها بر جای مانده است. شبستان زمستانی مسجد، مستطیل شکل و دارای پنج دهانه است. این بخش، یکی از شبستان های جانبی مورخ 822 هجری قمری است لیکن نظم طرح قرن نهم هجری را ندارد صاحب تاریخ یزد مسجد مذکور را به مسجد جمعه « نوغاباد» موسوم ساخته است . محّله «نوغاباد» از محله های اهرستان محسوب می گردیده و درسدهء نهم هجری اهالی یزد به آن «نه آباد» می گفتند ، اما امروزه محّله مذکور به چنین نامی موسوم نیست. مؤلف تاریخ جدید یزد نام این محله را یکبار در کتاب خود آورده است.بدین ترتیب که اهالی محّله مامانوک ، آسیای کهنه ، آسیای دشتوک ، نوغاباد ، بخدان ومعودیه ، سر دوراه کوچه بیوک ، چهار منار ، مدرسه عبد القادریه مصلی عتیق وکوچه خطیر وسرچم و…از آب قنات اهرستان بهره برداری می کنند . درکتاب جامع مفیدی نامی از«نوغاباد» ذکر نشده است . مندرجات تاریخ یزد بدین شرح است : «مسجد جمعه زیبای نوغاباد از بناهای خواجه پیر حسین دامغانی است . وی خانقاه وحظیره جالب ومعتبر در جنب آن دایره کرده ونیز مقبره ای جهت مدفن خود وفرزندانش در سال 822 ه. ق ساخته است که دارای دو درب ورودی می باشد: یکی به خانقاه راه دارد ودیگری به رودخانه مجاور آن. مسجدباکاشیکاری تزئین یافته ودارای منبری زیبا وجالب است . بانی مسجد مذکور ، آب رودخانه را به سمت مسجد سوق داده وسقاخانه وچند آسیاب درحواشی مسجد احداث کرده است . پس از مرگ خواجه پیرحسین در آمد حاصل از آن را صرف ساخت وساز گنبدی عالی پشت صفه بزرگ متصل به عمارت نمودند » اطّلاعات مربوط به شرح خصایل واقدامات خواجه پیر حسین دامغانی در تاریخ جدید یزد نسبت به سایر متون تاریخی یزد مبسوط تر وجامع تر است ، بدین جهت نقل مطلب از آن مرجع می باشد . «خواجه پیر حسین دامغانی خواجه کریم نهاد صاحب هّمت بود ومردم از وی منفعت یافتندی واو پیوسته به زراعت مشغول بودی وحق تعالی در خاندان او برکت ارزانی فرموده وصاحب خیرات ومبرات بود ودر اهرستان متوطن بود ودر زمان پیشوایی او مردم اهرستان مرفه الحال بودند . تناقض دیوانی که واقع شدی از خاصه خود جواب گفتی وبر مردم قسمت روا نداشتی» . ودر اول حال در سر« کوچه غازیان » جماعتخانه ‌نیکو بساخت ومناره یک قفصه بر آورد وامام ومؤذن تعیین کرد ودر مقابل آن به جهت مقبره عمارتی نیکو بساخت وخانقاهی در جنب آن تمام کرد ، میاه ابرند در آن جاری کرد . وچون رواج ورونق جماعتخانه زیادت بود ودر جنب حظیره وخانقائی باغی معمور بود ودر آن باغ طرح مسجد جمعه بینداخت وصفۀ عالی وجماعتخانه به یمن ویسار تمام کرد ودر صفه منبری بنهاد ومسجد سفید کرد ، وبر دوطبقه مسجد فوق وتحت سوره (( الکهف )) بنوشت ، ودرب مسجد بر لب آب اهرستان مفتوح کرد ودر جنب آن سقایه ای بساخت . ودر سنه 822 مسجد تمام کرد واهالی واکابر را در مسجد دعوت به داد وسماع کردند. وبعد از چند سال قطعه‌زمین خلف صفه مسجد اضافه کرد وطرح گنبد بنداخت وپایه های گنبد تا به حّد سقف گنبد بر آورد وعن قریب تمام ناکرده به جوار رحمت حق پیوست … وچون خواجه پیر حسین در گذشت گنبد نا تمام بماند . از مبلغی که به موجب وصیت خواجه حاجی جان تبریزی مانده بود که …مبلغ سه هزار دینار کپکی جهت خیرات از مال خود وصیت کرده بود ومبلغ یک هزار دینار به مسجد سر ریگ صرف یک هزار دینار به خرج مسجد خواجه پیر حسین کردند وگنبد تمام کردند . خواجه زین الدین علی بن صدر الدین احمد ابیوردی مال خود گنبد را سفید ساخت وعمارت تمام کرد ومنبر صفه به گنبد بردند وپیش صفه بگشادند وجمعه اقامت کنند .» مشخصات مسجد پیر حسین ازمصالح خشت، گل وآجر‌ ساخته شده است و‌دارای گنبد بلند وایوانی در ضلع شمالی مشتمل برگنبد وصحنی کوچک در جلو ایوان می‌باشد. گرمخانه‌ مسجد‌‌که در ضلع شمال غربی گنبد ومتصل به آن بنا گردیده، دارای قوسی با قد‌پای‌کم و‌نیم طبقه‌ای در‌‌ بالای‌آن است . در ضلع غربی صحن مسجد غرفه‌هایی در دو‌طبقه بنا‌ گردیده ‌که سقف بعضی از غرفه ها در سالهای اخیر با آجر به سبک قدیم نوسازی شده است . بنا در تقاطع دو معبر اصلی واقع واز مقطع پایه های موجود در ضلع شمالی و نیز کوچکی صحن چنین استنباط می شود که مسجد در ضلع شمالی وسعتیبیشاز اکنون داشته است . قوسهای بین ایوان وگنبد با خیز کم وقوسهای فضای محراب واطراف گنبد با قد پای بلند جاذبه خاصی دارد . کاربندی مختصر گچی محراب ، لچکی های پای گنبد ومحّوطۀمنتهی به ایوان علاوه‌بر اینکه یکنواختی سطح سفیدکاری شده را گرفته دارای روح هندسی بوده و آرامش ومتانت فضا را برای عبادت محفوظ داشته است . ورودی‌های مسجد در ضلع شمال شرقی وضلع غربی آن قراردارد که تزئینات کاشیکاری سردر آن،با توجه به اینکه نمونه ای از کارهای متأخر وجدید است، اما زیبائی خاصی به بنا بخشیده است. کتیبه های تاریخی ازآثار دیدنی مسجد سنگ مرمر زیبایی منصوب در محراب زیر گنبداست که بر آن به خّط نسخ خوش چنین نقش شده است : «الله . قل الّلهم مالک الملک تؤتی الملک من تشاء وتنزع الملک ممّن تشاء وتذل من تشاء بیدک الخیر انک علی کلّ شی ء قدیر . تولج اللّیل فی النهار وتولج النهار فی اللیل وتخرج الحی من المیت وتخرج المیت من الحی وترزق من تشاء بغیر حساب لا یتخذ المؤمنون الکافرین اولیاء من دون المؤمنین ومن یفعل ذلک فلیس من الله فی شی ء الّا ان تتقّو امنهم تقیه ویحذرکم الله نفسه والی الله المصیر.» ( آل عمران 26 ـ 27 )