همشهری شش و هفت: برای سال‌های طولانی باورداشتیم که: اگر در کوله پشتی هر سرباز یک کتاب بود هر گز جنگی در نمی‌گرفت اما حالا، در دنیای واقعی، می‌بینیم در کوله پشتی بسیاری از جنگجو‌های بی‌رحم در جنگ‌های بی‌منطق می‌شود کتاب‌هایی پیدا کرد که بی‌رحمی را توجیه و یا حتی توصیه می‌کند. پس! می‌بینیم که همه کتاب‌ها آن قدرها معصوم و قابل اعتماد نیستند.کتاب‌ها، همان قدر که می‌توانند کودکان ما را به آدم‌های بهتر و موفق تری تبدیل کنند، توانایی آن را هم دارند که به روان و رفتار آنها صدمه‌های ماندگار بزنند و این ابدا توصیفی اغراق آمیز برای تشویق شما به خواندن این متن نیست، اما چطور کتاب‌های خوب را از بد تشخیص بدهیم؟
در کلاس‌ها یا کارگاه‌ها حتی آن‌هایی که شرکت کنندگانش مربیان و کتابداران هستند، همیشه این سؤال مهم از من پرسیده می‌شود که چه معیار‌هایی برای انتخاب کتاب‌های خوب وجود دارد ؟ همه به‌دنبال راه میان بری برای پیدا کردن مناسب‌ترین کتاب‌ها هستند. هر چند در اینجا راه‌های عملی انتخاب کتاب را با هم مرور خواهیم کرد، اما واقعیت این است که هوشمندانه‌ترین میانبر‌های دنیا هم والدین یا مربیان را از خواندن کتاب‌هایی که می‌خواهند به بچه‌ها معرفی کنند بی‌نیاز نمی‌کند؛ زیرا در نهایت از میان تعداد بسیار زیاد کتاب‌های خوب، این شما هستید که باید تشخیص بدهید کدامیک برای فرزند یا شاگرد شما مناسب است. هیچ راه و کلیدی جای تشخیص فردی شمارا نخواهد گرفت. هر چند معیار‌ها کمک می‌کنند تا این تشخیص فردی، دقیق و مطابق با معیارهای صحیح کتابخوانی باشد.
کودکان را از این کتاب‌ها دور کنید!
اگر موفق شدید بچه‌ها را به مطالعه عادت بدهید می‌توانید برای بقیه عمرتان با خیال راحت بنشینید و فرزندتان را تماشا کنید که می‌تواند با دیگران ارتباط بهتری برقرار کند(زیرا خواندن رمان به او کمک می‌کند که آدم‌ها را عمیق‌تر بشناسد و آنها را بهتر درک کند) می‌تواند برای مشکلاتش بهترین راه‌حل را پیدا کند (چرا که یاد گرفته با کمک کتاب‌ها همیشه بهترین متخصص‌ها را در دسترس داشته باشد) همچنین هوش درسی و اجتماعی بالاتری دارد و توانایی‌های بسیار دیگری که به او کمک می‌کنند به قول معروف؛ تا حد قابل‌قبولی به تنهایی گلیم اش را از آب بیرون بکشد. با این همه از یاد نبریم که مهم‌ترین مانع بر سر راه عادت دادن کودک به مطالعه، خود کتاب‌ها هستند !
کسالت‌آورها
کودک را از کتاب‌های خسته‌کننده و کسالت آور دور کنید! این توصیه‌ای بسیار جدی است. اگر نخستین مواجهه‌های کودک با کتاب به جای احساس لذت و سرگرمی، خستگی و کسالت باشد می‌توانید مطمئن باشید که او دیگر هر گز به میل خود به سراغ کتاب نخواهد رفت.
بچه‌ها را، دست‌کم در اوایل کار از کتاب‌هایی که صرفا جنبه آموزشی دارند و همچنین داستان‌هایی که کند و خسته کننده‌اند دور نگه دارید. یادتان باشد کودک باید از خواندن لذت ببرد. این مهم‌ترین قدم در انتخاب نخستین کتاب‌هاست وگر نه بخت داشتن راهنمای خوبی مثل کتاب را در مابقی عمر از کودک‌تان دریغ کرده‌اید. کتاب را مناسب سن کودک انتخاب کنید. معمولا در پشت جلد کتاب‌ها گروه سنی مخاطب کتاب درج شده است. هر چند اگر کودک کتابخوان حرفه‌ای باشد، می‌تواند کتاب‌های گروه‌های سنی بالا‌تر را هم بخواند (تعداد بسیار زیادی از خواننده‌های مجموعه هری پاتر نه بچه‌های راهنمایی که بچه‌های کلاس دوم و سوم دبستان بوده‌اند).
خشن‌ها!
متأسفانه کتاب‌های زیادی هستند که در قالب داستان کارهای خشونت آمیز را امری روزمره جلوه می‌دهند، مثل چوپانی که سگش را می‌زند یا پیرزنی که دم گربه‌اش را می‌چیند. عادی‌سازی خشونت به‌خصوص برای کودکان، تأثیر مستقیم بررفتارهای پرخاشگرانه و دگر آزارانه خواهد داشت.
پیش فرض‌های ثابت
این اسم‌ها را بخوانید و به نخستین صفتی که پس از خواندن آنها به ذهن‌تان می‌آید توجه کنید: گرگ، خرس، روباه... معمولا نخستین صفاتی که با خواندن این اسم‌ها به ذهن ما می‌آیند از این قرارند: گرگ بدجنس، خرس شکمو، روباه مکار. گمان نمی‌کنم تعداد زیادی ازما با گرگ‌ها، خرس‌ها یا روباه‌ها از نزدیک بر خوردی داشته‌ایم. در‌واقع؛پیش فرض‌های ما را داستان‌هایی که در کودکی خوانده‌ایم ساخته‌اند، اما این موضوع چه اهمیتی دارد؟ داشتن پیش فرض ذهن ما را به قضاوت‌های شتاب زده عادت می‌دهد.
کودکی که ذهنش عادت کرده تا همه گرگ‌ها را بد جنس و روباه‌ها را مکار بداند راحت‌تر در دام نژاد پرستی، رفتارهای افراطی و قضاوت علیه هر کسی که با او متفاوت است، خواهد افتاد. بر چسب زدن به گروهی از مردم یکی از مصداق‌های نژاد پرستی است. اینکه مردم فلان شهر چنین هستند یا فلان قوم چنین و چنان شاید در دوران بی‌تنش صلح مشکل چندانی ایجاد نکند، اما در بزنگاه‌های تاریخی می‌تواند آتش جنگ‌های قومی را مشتعل کند. فردی که از کودکی تفاوت‌ها را شناخته و احترام به آن را آموخته باشد به راحتی علیه گروه دیگر برانگیخته نخواهد شد.
تقسیم بندی‌های جنسیتی
کتاب‌هایی که پسران و دختران را از تجربه‌های مختلف منع می‌کنند یا توانایی، خُلق، یا رفتار خاصی را به یک جنس نسبت می‌دهند دنیای کودکان را به دو بخش زنانه ومردانه تقسیم می‌کنند و معمولا باعث آسیب‌های شخصیتی عمیقی در کودکان خواهند شد. یادمان باشد که بر پایه برخی از نظریه‌های روانشناسی هر مردی در روانش نیمه‌ای زنانه دارد و هر زنی نیمه‌ای مردانه.
کودکان به‌خصوص پیش از سن بلوغ نیازمند رشد هر دو نیمه هستند تا در بزرگسالی به مردانی با توانایی مهر ورزیدن، مراقبت کردن و انجام رفتارهای همدلانه تبدیل شوند و توانایی درک زنان را نیز داشته باشند (که یکی از مهم‌ترین نکته‌ها در پایداری زندگی خانوادگی است) و دختران نیز نیازمند رشد نیمه مردانه خود هستند تا در آینده تبدیل به افرادی مستقل، کار آمد و با توانایی استدلال و تصمیم‌گیری بشوند و نیز بتوانند با مردان تعاملی انسانی و سازنده داشته باشند.
داستان‌های فولکلور و هنجار‌های اجتماعی
اغلب داستان‌های فولکلور نه‌تنها برای سر گرمی بلکه آموزش هنجار‌های اجتماعی زمانه خود به کودکان ساخته شده‌اند. این داستان‌ها شیرین و دوست داشتنی هستند و همچنان در میان کتاب‌های کودکان حضور پر رنگی دارند. نکته قابل تامل اینجاست که بسیاری از این هنجار‌ها تغییر کرده و یا منسوخ شده‌اند، اما داستان‌ها تغییر نکرده اند؛ مثلا خاله سوسکه در اصل داستانی برای آموزش هنجار‌های زندگی خانوادگی به کودکان بوده است. این داستان به دختران می‌آموزد که تنها راه برای دستیابی به خانه و ایوان و قلیان و..، ازدواج با مردی است که اینها را فراهم کند (خود خاله سوسکه تنها مصرف‌کننده است) و البته مردان زن های‌شان را کتک می‌زنند.
پس بهتر است تو کسی را انتخاب کنی که ملایم‌تر کتک خواهد زد! از آن سو؛ این داستان به پسران می‌آموزد که زنان مصرف کننده‌اند و تو باید آنها را تأمین کنی و در عوض حق داری آنها را کتک بزنی اما زیاده روی نکن! خیلی از ماها این داستان را از روی بازنویسی‌های متعدد آن برای کودکان‌مان خوانده‌ایم درحالی‌که واقعا نمی‌خواهیم فرزندان‌مان را با چنین هنجار‌هایی بزرگ کنیم. پس در انتخاب داستان‌هایی که هنجار‌های اجتماعی را به کودک آموزش می‌دهند، دقت کنیم.
فهرست‌های راهنما
شاید پر رونق‌ترین بخش بازار کتاب ایران، کتاب‌های کودکان باشد. حتی اگر خودمان اهل مطالعه نباشیم معمولا برای فرزندان‌مان کم یا زیاد کتاب می‌خریم همین رونق باعث می‌شود تا کتاب‌های بی‌کیفیت و بی‌معنا در بازار کتاب کودکان بسیار زیاد باشد. در این بازار آشفته یکی از میان بر‌های پیدا کردن کتاب‌های خوب مراجعه به فهرست‌های کتاب‌های برگزیده است.
شورای کتاب کودک
یکی از قدیمی‌ترین جاهایی است که با تمرکز بر پایش کتاب‌هایی که برای کودکان و نوجوانان منتشر می‌شود، هر ساله فهرست کتاب‌های خوب و برگزیده‌اش را منتشر می‌کند. این کتاب‌ها با چندین مرحله داوری در گروه‌های تخصصی انتخاب و معرفی می‌شوند. این فهرست برای استفاده عموم در سایت‌های فرهنگی و نشریات منتشر می‌شود.
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
کانون هم در یک داوری چند مرحله‌ای در رشته‌های مختلف کتاب‌های منتشر شده سالانه خود را بررسی می‌کند و بهترین آنها را در نشریه‌ها و سایت رسمی خود معرفی می‌کند.
کتاب‌های رشد
مؤسسه رشد وابسته به آموزش و پرورش هم با بررسی کتاب‌های منتشر شده هر ساله خود، فهرستی از کتاب‌های برگزیده و قابل خواندن را منتشر می‌کند. این فهرست در سایت رسمی رشد قابل دسترسی است.
لاک پشت پرنده
منتقدان و متخصصان ادبیات کودک و نوجوان با بررسی کتاب‌های کودکان و نوجوانان آنها را با رده‌بندی کیفی معرفی می‌کنند. فهرست مفصلی که حاصل این بررسی است، هرسال منتشر می‌شود.
جوایز
جز موارد بالا جوایزی مثل کتاب سال، جایزه مهدی آذر یزدی (برای باز نویسی و باز آفرینی ادبیات کهن ایران) سپیدار (جایزه‌ای برای کتاب‌هایی با محتوای زیست-محیطی) جایزه شهید غنی پور و شهید شاهی هم نشان می‌دهند که کتاب‌های انتخاب شده از داوری‌های زیاد سر بلند بیرون آمده‌اند و می‌توانید تا حد زیادی به آنها اعتماد کنید.
