موزه باستانشناسی بیرجند با وسعت 600 متر مربع زیر بنا در طبقه اول عمارت اکبریه (که در واقع ساختمان تشریفات و ارگ حکومتی امیر ابراهیم خان شوکت الملک بوده)، با توجه به عواملی همچون غنای فرهنگی منطقه، جمعیت جوان، وجود دانشگاهها و عزیمت هزاران گردشگر به این منطقه در سال 1371 تأسیس و راه‌اندازی شد و در سال 1374 با طراحی نو توسعه و تجهیز گردید.
این موزه بزرگترین موزه باستان شناسی در سطح استان است که مشتمل بر بخشهای متعددی می‌باشد: از بخشهای مهم آن می‌توان به بخش سفال، سکه، فلز، اسلحه و ابزار آلات جنگ، بخش روشنایی، قرآن و کتابت و نیز مجموعه‌ای از اشیاءو مواریث خاندن امیر اسدالله علم (که توسط بنیاد مستضعفان در اختیار موزة بیرجند قرار داده شد) و تالار آینه اشاره کرد. در موزه باستانشناسی بیرجند اشیاء به نمایش گذاشته شده، سیر تاریخی مدون و منظمی را از هزاره سوم ق.م تا دوره قاجار مشتمل بر بخشهای متفاوتی را دربر می‌گیرند.
سفال‌ها و سکه‌ها بیشترین آثار این موزه را شامل می‌شوند. مجموعه سفال‌ها، دوره‌های مختلف تاریخی، از سفال‌های نخودی دست ساز هزاره سوم قبل از میلاد، سفال‌های خاکستری هزاره اول میلادی تا سفال‌های لعابدار دوره اسلامی را دربر می‌گیرد و نیز مجموعه سکه‌ها، سکه‌های دوران تاریخی از سلوکیان، الیمایی‌ها، پارتیان و ساسانیان و سکه‌های دوران مختلف اسلامی تا دوره قاجار را شامل می‌شود.
یکی دیگر از مهمترین بخشهای موزه بخش قرآن و نسخ خطی است که هشتی بنای اکبریه به عنوان مهمترین بخش معماری آن، به این بخش اختصاص یافته است.
موزه باستانشناسی شامل سه قسمت پیش از تاریخ، دورة تاریخی و دورة اسلامی است. در بخش پیش از تاریخ، اشیایی از دورة نوسنگی (هزارة دوم قبل از میلاد) که برخی نمودار تکامل هنر و صنعت چهار هزار سال پیش محسوب می‌شود و برخی نیز بیشتر وسایل کاربردی بوده است، در معرض دید قرار دارد. ظروف سفالی و سکه ها، علاوه بر جنبه‌های کاربردی، القا کنندة اعتقادات، جهانبینی و هنر آن دوره است. اشیای دوران تاریخی به دوره‌های سلوکی، اشکانی و ساسانی مربوط می‌شود.
بخشهای موزة باستان شناسی :
الف – بخش سفال :
بخش مذکور به منظور آشنایی بازدیدکنندگان با سیر تکامل سفال و تحولات آن، در دو قسمت قبل از میلاد و اسلامی ایجاد شده است. در این بخش ابتدا سفالینه‌هایی از هزارة سوم و هزارة دوم و اول (ق.م) تا سفال‌های دورة اسلامی به نمایش گذاشته شده است. سفالینه های موجود در این بخش دو دسته می‌باشند: دسته‌ای از آنها یافته‌های باستانشناسی بیرجند و جنوب خراسان است. و دسته‌ای دیگر مربوط به مناطق مختلف کشور جهت ایجاد سیر منظم تاریخی به این موزه منتقل گردیده است.
ب : بخش فلز :
این بخش سیر تحول فلزکاری از هزاره اول (ق .م) تا دورة قاجاریه را شامل می‌شود. آثار فلزی مربوط به قبل از اسلام عموماً پیکان‌ها و خنجرها و تعدادی وزنة تبادل کالا می‌باشد. در بخش فلز اسلامی ظروف مسی، شامل ابریق، قهوه جوش و بوته‌های ذوب فلزات به نمایش گذاشته شده است.
ج ) بخش اسلحه :
در بخش اسلحه تعدادی از سلاح‌های آتشین اولیه، شامل تفنگ‌های سرپر و طپانچه‌های سرپر به نمایش گذاشته شده علاوه بر آن تعدادی باروت دان‌های چرمی و فلزی و دوربین‌های چشمی در معرض دید علاقمندان قرار گرفته است.
د) بخش روشنایی :
از دیگر بخشهای موزة باستانشناسی بیرجند بخش روشنایی و لوازم مربوط به آن می‌باشد. در این قسمت انواع پی‌سوزهای سفالی و فلزی به نمایش درآمده. علاوه بر آن تعدادی چراغ گردسوز با پایه و بدنه سنگی و سرامیکی و برنزی نیز در معرض دید قرار گرفته است که گر چه به‌لحاظ تاریخی قدمت بعضی از آنها کمتر از یکصد سال می‌باشد ولی از نظر هنری بی‌نظیر به حساب می‌آیند. قدیمی ترین اشیاء موجود در این بخش پی‌سوزهای سفالی است که قدمت آنها به پیش از اسلام بر می‌گردد.
ج ) بخش قرآن و کتابت :
در قسمت هشتی مرکزی که دارای کلاه فرنگی با مقرنس‌های زیبا است و در واقع اوج ظاهری معماری بنا در آن به نمایش گذاشته شده بخش قرآن و کتابت قرار دارد که اوج معماری گنجینه نیز می‌باشد، در این بخش لوازم کتابت به همراه تعدادی قرآن خطی و چاپ سنگی و ظروف که در سطوح آن آیات قرآن نگاشته شده است در معرض دید قرار گرفته است. نفیس ترین قرآن موجود در این بخش، قرآنی است متعلق به دوره قاجار با تذهیب گل و مرغ بر روی جلد و حواشی و تذهیب آب طلا بر روی صفحات.
د ) بخش اشیاء متعلق به خاندان علم
در این بخش اشیاء متعلق به خاندان علم که توسط بنیاد مستضعفان در اختیار گنجینه بیرجند قرار گرفته به نمایش در آمده است و شامل سرقلیان‌ها از جنس‌های مختلف با تزئینات مرصع جواهر نشان، تعدادی جام شیشه‌ای، ظروف نقره‌ای و … می‌باشد.
منبع : میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی
