مرگ خاموش قنات‌های خراسان جنوبی

تاریخ خبر :1394/04/01-نفس‌های آب در قلب قنات‌های سرزمین خراسان به شماره افتاده و با بحرانی به نام “تشنگی” روبرو هستند، خشکسالی‌های 17ساله استان امان روستائیان را بریده است.

به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) منطقه خراسان جنوبی، قنات مجموعه‌ای از کوره یا مجرای زیرزمینی و شماری چاه در امتداد آن کوره و بر روی آن است که با شیبی کمتر از شیب سطح زمین، آب موجود در لایه‌های آب‌دار زیرزمینی و یا رودخانه‌ها را به کمک نیروی ثقل و بدون استفاده از انواع انرژی‌ها، جمع‌آوری کرده و به نقاط پست‌تر سطح زمین می‌رساند، از چاه‌ها برای هوادهی، روشنایی و خارج کردن مواد زائد داخل کوره، چه هنگام ساخت و چه هنگام مرمت و بازسازی قنات استفاده می‌شود.

وضعیت قنوات خراسان‌جنوبی در گذشته‌ای نه چندان دور یعنی در حدود 50 سال به قبل تقریباً 100 درصد آب مورد نیاز این استان در همه‌ بخش‌ها به‌ویژه کشاورزی، شرب، بهداشت فقط از قنوات استحصال می‌شد، اما از آن زمان به این طرف با حفر بی‌رویة چاه‌های عمیق و بروز خشکسالی دراز مدت، آبدهی قنوات و چشمه‌ها به طور متوسط حدود 65 درصد کاهش یافته است.

برداشت بی‌رویه از سفرة آب زیرزمینی به‌وسیلة چاه‌های عمیق و عدم نزولات جوی و بالطبع عدم تغذیة سفره‌ها، موجب افت شدید سطح آب زیرزمینی در اغلب دشت‌های استان و کاهش آبدهی چاه‌ها شده است، طوری‌که متقاضیان فراوانی برای کف آن‌ها به شرکت آب منطقه‌ای مراجعه می‌کنند.

به دلیل آن که خراسان جنوبی از آب و هوای خشک و نیمه خشک برخوردار است، در این استان همواره آب اهمیتی خاص و حیاتی داشته به طوری که نیاکان ما با حفر اولین قنات‌ها، ایجاد آب‌بندها و جمع‌آوری سیلاب سعی در رفع این مشکل داشته‌اند.

متأسفانه این استان به دلیل خشکسالی‌های پی در پی و بهره‌برداری بیش از حد از آب‌های زیرزمینی، با افت شدید منابع آب مواجه است.

بهره‌برداری بیش از حد از منابع آب زیرزمینی و کمبود بارندگی مشکلاتی از جمله خشک شدن قنات‌ها و چشمه‌ها، شور شدن تدریجی آب‌های زمینی و کمبود آب برای تأمین مصرف شرب و صنایع را در این استان به وجود آورده است.

مصرف بیش از یک‌میلیارد مترمکعب آب در خراسان‌جنوبی

حسین امامی مدیرعامل آب منطقه‌ای خراسان جنوبی در گفت و گو با ایسنا گفت: انواع قنات‌های خراسان جنوبی شامل، قنات‌های کوهستانی و قنات‌های دشتی است.

وی در خصوص قنات‌های کوهستانی، افزود: این نوع قنات‌ها در نواحی کوهستانی و کف دره‌ها حفر شده‌اند و از آب باران و برف که در ارتفاعات وجود دارند، تغذیه می‌شوند.

مدیرعامل آب منطقه‌ای خراسان جنوبی با بیان اینکه عده‌ای این‌گونه قنات‌ها را چشمه‌سار می‌نامند، افزود: میزان آبدهی این گونه قنات‌ها ثابت نیست، به طور مثال در بهار که حجم برف و باران زیاد است، آب آن‌ها زیاد و در تابستان کم می‌شود.

امامی درخصوص قنات‌های دشتی نیز ادامه داد: این نوع قنات‌ها در دشت‌ها حفر شده و از منابع عمیق آب زیرزمینی سرچشمه می‌گیرند، طول این قنات‌ها زیاد و آب آن‌ها در همه فصول سال ثابت است.

وی با بیان اینکه استان ما سومین استان پهناور کشور است، تصریح کرد: استان ما بالغ بر 11 هزار و 870 منبع آبی دارد.

مدیرعامل آب منطقه‌ای خراسان جنوبی اظهار کرد: بر اثر خشکسالی‌های چندین ساله اخیر میزان تامین آب آنها تقلیل یافته است.

امامی با بیان اینکه در حال حاضر آبدهی قنوات کاهش جدی داشته است، گفت: این امر معیشت خانوارها را تحت تاثیر قرار داده و شاهد مهاجرت آنها از روستاها به شهرها هستیم.

مدیرعامل آب منطقه‌ای خراسان جنوبی با اشاره به خشکسالی 17 ساله در استان، افزود: افزایش دما در استان سبب تبخیر منابع آب می‌شود.

وی با بیان اینکه در فصل زراعی ما کاهش نزولات جوی را داشته‌ایم، تصریح کرد: کشاورزان ما در زمان گرمای هوا آبیاری می‌کنند و این امر سبب بالا رفتن مصرف آب می‌شود.

مدیرعامل آب منطقه‌ای خراسان جنوبی با بیان اینکه مهمترین موضوع در حال حاضر این است که باید از منابع موجود استفاده درستی کنیم، گفت: استان ما بالغ بر یک‌میلیارد و 207 میلیون مترمکعب مصرف آب در بخش‌های کشاورزی، صنعت و سایر بخش‌ها دارد.

شناسایی 20 منطقه بحرانی منابع آبی در خراسان جنوبی

امامی با بیان اینکه ما 170 میلیون متر مکعب مازاد مصرف آب داریم، افزود: کسری مخزن ما در استان 14 درصد است که ادامه این امر تمام بخش‌های استان را به خطر می‌اندازد.

وی با اشاره به موضوع بهره‌وری و افزایش راندمان آبیاری در مزارع گفت: ما باید با استفاده از این موضوع درآمد بخش کشاورزی را حفظ کنیم و سطح زیرکشت را نگه داریم.

مدیرعامل آب منطقه‌ای خراسان جنوبی با بیان اینکه در حال حاضر توسعه منابع آبی در استان ممکن نیست، افزود: همچنین در استان با وجود این مشکلات بخش زیادی از آب استان از کیفیت مناسبی برخوردار نیست. تعداد 20 منطقه ما مناطق بحرانی از نظر منابع آبی هستند.

امامی یادآور شد: از سال 81 تا 90 دبی قنات ها در خراسان جنوبی 36 درصد و چشمه ها 48 درصد کاهش داشته است.

خشک شدن 2 هزار رشته قنات در خراسان جنوبی

هاشم ولی‌پور مطلق رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی نیز به ایسنا گفت: در استان 6 هزارو 197 رشته قنات وجود دارد که از این تعداد 400 رشته قنات ثبت رسمی شده و شناسنامه دارد.

وی با بیان این که سال گذشته 225رشته قنات در استان احیا و مرمت شد، افزود: این قنات‌ها با اعتباری بیش از 52 میلیارد ریال مرمت و احیا شد و در حال حاضر 80 درصد قنوات نیاز به مرمت دارد.

رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی با بیان این که قدمت قنوات استان به حدود 300 سال گذشته می‌رسد، افزود: بر اساس ظرفیت‌های موجود در استان هر سال می‌توان با اختصاص 100 میلیارد ریال اعتبار نسبت به احیای قنات‌ها اقدام کرد.

ولی‌پور مطلق، میزان استحصال از آب قنات‌های استان را 266 میلیون متر مکعب عنوان کرد و گفت: حدود 23 درصد آب مورد نیاز کشاورزان از قنوات تامین می‌شود که با وجود خشکسالی‌های چند ساله و کاهش منابع آبی 2 هزار رشته قنات در این سال‌ها خشک شده است.

رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی ادامه داد: خراسان جنوبی رتبه دوم در کشور از نظر تعداد قنات‌ها را دارد و با تلاش برای ثبت قنوات می‌توان رتبه اول را کسب کرد.

وی با بیان این که تاکنون 4 هزارو 457 هکتار از زمین های استان با اعتبار 9 میلیارد تومان به سیستم آبیاری تحت فشار مجهز شده است، افزود: سال گذشته در414 هکتار از اراضی استان با اعتبار یک میلیارد و 667 میلیون تومان این سیستم راه اندازی شد .

ولی‌پور مطلق اجرای آبیاری تحت فشار را باعث بالا رفتن راندمان آبیاری دانست و گفت: این اقدام باعث افزایش راندمان آبیاری در 55 درصد از باغ ها و 35 درصد زراعت شده است .

معرفی شماری از قنوات خاص خراسان‌جنوبی

حسن رمضانی مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی نیز به ایسنا گفت: قنوات با توجه به نقشی که در تامین آب کشاورزی دارند، باید احیا، نگهداری، مرمت و بازسازی و به عنوان میراثی ماندگار در فهرست سرمایه‌های مادی و معنوی این سرزمین ثبت شوند.

وی افزود: با مرگ قنات‌ها دیگر هیچ امیدی به حفظ منابع آبی نیست و دیر یا زود تشنگی و خشکی تمام سرزمین خراسان را در بر می‌گیرد.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی درخصوص معرفی شماری از قنوات خاص خراسان‌جنوبی، گفت: قنات بلده فردوس یک رشته قنات با قدمت تاریخی “مربوط به دوره‌ساسانی” است که بخش‌های عمده‌ای از زمین‌های کشاورزی نزدیک شهر فردوس را آبیاری می‌کند.

وی افزود: این قنات دربرگیرنده 16 قنات، دو چشمه و مقداری آب‌های سرگردان است که در سالیان اخیر بر اثر خشکسالی، تعدادی از آنها خشکیده‌اند.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی اظهار کرد: برای کاهش میزان نفوذ آب و همچنین کاهش تبخیر آن، پس از جاری‌شدن آب در سطح زمین، مرتباً مقداری خاک رس به آب اضافه می‌کنند تا آب گل آلود و تیره شده و منافذ مجرای آبرسانی قنات بسته شود و نفوذ آب به داخل زمین کاهش یابد.

رمضانی با بیان اینکه این قنات، بخش زیادی از باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی روستاهای باغستان علیا و سفلی و شهر اسلامیه را آبیاری می‌کند ادامه داد: در گذشته، علاوه بر کشاورزی، با ذخیره آب این قنات در آب ‌انبارها و پس از ته‌نشین‌شدن خاک آن، آب شرب شهر فردوس نیز تأمین می‌شده‌ است.

قنات گیو

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی گفت: این قنات سه آسیاب آبی در مسیر حرکت خود دارد.

رمضانی افزود: در قسمت مادر چاه این قنات، گفته می‌شود آب بصورت ارتزین و به ارتفاع 18 متر بالا آمده سپس در مجرایی که برای خروج آن حفر شده است، جاری می‌شود.

شاهیک قاین؛ با قدمت 2500 ساله

وی اظهار کرد: شاهیک قاین نام قناتی است در ورودی شهر قاین و با 2500 سال قدمت، در 23 متری زیرزمین، با 1200 متر طول و خروجی آب صد لیتر بر ثانیه که هیچگاه تاکنون خشک نشده است.

رمضانی افزود: ویژگی منحصر به فرد این قنات، خلاقیت به کار رفته در آن است، سازندگان آن را به نحوی ساخته و حفر کرده و سیستمی را در آن تعبیه کرده‌اند که آب آن در فصول مختلف سال قابل تنظیم است.

قنات اصلی بشرویه

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی گفت: این قنات با دبی زیاد ضمن عبور از 7 آسیاب آبی که تعدادی از آنها فعال هستند، اراضی بسیاری را مشروب می‌کند.

قنات کافو زیرکوه در حال نابودی

رمضانی افزود: کافو قناتی است در مجاورت کلاته زرد استند زیرکوه که کافو پرآب ترین قنات بعد از قنات اصلی استند جدید است.

وی افزود: خاک حاصلخیز این چشمه موجب کشاورزی پررونق این منطقه شده است که هم اکنون چند ماهی است کاملا خشک شده که مالکان این قنات امید به احیای دوباره این قنات دارند اما به عقیده برخی صاحب نظران و مهندسان آبشناسی این قنات به علت لایروبی قنات استند بی‌آب شده است.

رمضانی با بیان اینکه قطب کشاورزی و گردشگری استند درحال نابودی و تخریب است، ادامه داد: امید است با بارش‌های امسال و حمایت دولت در راستای بازسازی این قنات دوباره احیا شود.

امروز قنات‌ها بخشی از مهمترین فرهنگ کشاورزی محسوب شده که به نحوی با خشکسالی مواجهند، قنات‌ها بخش اعظمی از نیاز کشاورزان به آب را تامین می‌کند، بنابراین این منابع آبی، سرمایه های بزرگی است که باید مورد محافظت جدی قرار گیرد.