منبر چوبی ۹۰۰ ساله

“ندوشن”، آثار و بناهای تاریخی ای دارد که یکی از آن ها، «مسجد جامع ندوشن» است. این مسجد نیز مانند بیشتر مساجد جامع، موزه ای است از عناصر معماری، سرستون های چوبی کنده کاری شده، ستون های سنگی، درهای چوبی تزیین شده، کتیبه های سنگی و کتاب های خطی.

یکی از اشیای موزه ای این مسجد، منبر آن مسجد است. این منبر کهن و زیبا با چوب گردو ساخته شده و هنرهای منبت و معرق و گره چینی در تزیین آن به کار رفته است. تاریخ کنده کاری شده روی سرلوحه آن، زمان ساختش را جمادی الاول 546 ه.ق (شهریور 530 ه.ش) نشان می دهد. این منبر نزدیک به نه سده پیشینه دارد. با این که بیشتر منابع، پیشینه مسجد جامع ندوشن را سده هشتم و «دوران آل مظفر» می نویسند، اما پیشینه منبر این مسجد به سده ششم و زمان حکومت دختران «امیر فرامرز» می رسد. پس این مسجد یکی از مسجد های کهن یزد است.
باری، آن چه در این نوشتار مورد نمایش و سخن است، دو پاره چوبی جدا شده از این منبر باستانی است که به یغما رفته و اکنون خارج از ایران است. این دو پاره، یکی، سرلوحه و یا کتیبه این منبر و دیگری، یکی از پایه های بدنه آن می باشد. این دو تکه گرانبها سال ها پیش از ایران خارج شده و ابتدا در کشور «فرانسه» و شهر «پاریس» برده شده و در سال 1934 م. (1313 ه.ش) به کشور «آمریکا» فروخته شده و همینک در شهر «نیویورک» و در موزه بزرگ و نامی «متروپولیتن» نگهداری می شود. این موزه یکی از بزرگ ترین موزه های جهان و در زمینه هنر های زیبا است. عکس های سیاه و سفید، قدیمی تر و مربوط به فرانسه و عکس های رنگی نیز تازه تر و از موزه متروپولیتن آمریکا می باشد.
کتیبه :
این قطعه با عنوان «کتیبه منبر ابو بکر بن محمد بن احمد» و با شماره دسترسی «34٫150٫2» در انبار موزه متروپولیتن نگهداری می شود و در نمایش همگانی نیست. این قطعه، مهمترین تکه منبر بوده و با آگاهی و به درستی دستچین و دستبرد زده شده است. احتمالاً این کتیبه در بالای بخش تکیه گاه بالا ترین پله منبر نصب بوده است. تاریخ این تکه همان گونه که رویش نوشته شده به سال 546 ه.ق (530 ه.ش) باز می گردد. اندازه آن 76٫5 س.م × 46٫4 س.م × 6٫4 س.م و وزن آن 6٫4 ک.گ و جنس آن از چوب «درخت ساج» نوشته شده است. از این پیوند می توانید به برگه این کتیبه در موزه متروپولیتن بروید و عکس ها را با جزییات بیشتری به تماشا بنشینید. موزه متروپولیتن
«آقای حسن گرگویی» -کارشناس هنرهای سنتی- درباره این کتیبه چنین نوشته است: “اما سرلوحه منبر که در موزه متروپولیتن نگهداری می شود از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این اثر به لحاظ نوع خط یا نوع تزیینات و نحوه اجرای آن ها و همچنین به لحاظ اسامی ذکر شده در کتیبه و مهم تر از همه، ذکر تاریخ ساخت، قابل تحلیل و بررسی است. این سرلوحه با طرح محراب تزیین شده و نقوش اسلیمی ای در اطراف آن به صورت منبت کاری انجام شده است. در لچکی های دو سوی محراب، عبارت “لا اله الا الله” و “محمد رسول الله” به خط کوفی نقر گردیده است. در میانه محراب، عباراتی که دارای ارزش تاریخی بسیاری است به خط کوفی به چشم می خورد.”
متن نوشته شده در محراب این کتیبه که توسط «خانم فاطمه دانش» -کارشناس تاریخ و پژوهشگر فرهنگ یزد- خوانده شده، چنین است :
امر عمل
الـمنیـر عبد الـمدیـد
«ابوبکر بن محمد بن احمد کلای»
تــــقـــرب الـــی الله و رجـــا الـــی رحــــمــــه الله
فــی زمــن الــامــیــر الــاجــل الــســیـد الــمــویــد الــمــحــمــود
الــمــتــکــون «عـــضـــد الـــدیـــن» شـــمـــس الـــمــلـــوک آبـــا
و الـــســــلـــاطــــیـــن «عـــــلــــاء الــــدولـــه گــــرشــــاســــب
بــن عــلــی بــن فــرامــرز بــن عــلــاء الـــدولـــه» حــســام امــر
المبد مبین فی جمادی الاولی سنه ست و اربعین و خمس مائه.
پایه :
این قطعه با شماره دسترسی «34٫150٫1» نیز در انبار موزه متروپولیتن نگهداری می شود و در نمایش همگانی نیست. اندازه آن 120٫7 س.م × 31٫4 س.م × 8٫3 س.م و وزن آن 9٫1 ک.گ و جنس آن از چوب «درخت ساج» نوشته شده است. از این پیوند می توانید به برگه این قطعه از بدنه منبر در موزه متروپولیتن بروید. موزه متروپولیتن
احتمالاً این قطعه، پایه پله چهارم این منبر بوده است. البته اگر در عکس های قدیمی نمایش داده شده، نشانی از کمبودش نیست، به دلیل مرمتی است که انجام شده است. یک مرمت این منبر را «استاد ایرج افشار» در کتاب «یادگار های یزد» گزارش داده و مرمت دیگری را حسن گرگویی گزارش داده که این دومی در سال 1379 و به دست «استاد علی اکبر ابویی مهریزی» انجام شده است.

شباهت و اندازه برابر پایه پله چهارم در پهلوی چپ منبر که در عکس راست نشان داده شده با این قطعه و مرمت ساده پایه روبرویش در پهلوی راست منبر که در عکس چپ نشان داده شده است، دلیل بر این است که این قطعه ای که اکنون در موزه متروپولیتن است پایه پله چهارم در پهلوی چپ منبر مسجد جامع ندوشن بوده است.
عکس راست: ایرج افشار؛ عکس چپ: حسن گرگویی :
حسن گرگویی درباره خود منبر و تزیینات بدنه آن چنین نوشته است: “این منبر تماماً با چوب گردو ساخته شده و دارای تزیینات گره چینی، منبت و معرق است. آیاتی از قرآن با خط کوفی بر پله ها و سرلوحه آن نقر گردیده است. …. بخش موجود در مسجد جامع ندوشن، شامل منبر اصلی با شش پله است که طول آن دو متر و ارتفاع آن تا بالای پله ششم، دو متر و سی سانتی متر است. در دو سوی منبر و همچنین در سمت روبروی پله ها، آیاتی از قرآن کریم با خط کوفی و با حروف برجسته نقر گردیده است.”
نوشته های بدنه منبر، این گونه توسط «آقای حصارنویی» خوانده شده است: “در جلوی پله ها، آیه 9 «سوره جمعه» و بر روی پایه های سمت راست، آیه های 132 تا 135 «سوره آل عمران» و آیه 186 «سوره بقره» نوشته شده است. همچنین بر روی پایه های سمت چپ، آیه 64 «سوره غافر» یا همان «مومن» و قسمتی از آیه آخر «سوره بقره» به چشم می خورد.
گزارش مرمت در سال 1379 :
این منبر در سال 1379 به دست توانای «استاد علی اکبر ابویی مهریزی» و «استاد عباس مجاور» و با همکاری دیگران مرمت و تعمیر شده است. استاد ابویی مهریزی، مسئول آن مرمت بوده اند و عکس سمت چپ در تصویر بالا نیز مربوط به آن دوره است و در «کارگاه نجاری میراث فرهنگی» گرفته شده است.
گویا در آن زمان، فقط صحبت از کتیبه بالای منبر بوده است که کنده و خارج شده است و از پایه صحبتی نمی شده است. همچنین می گویند که استاد ابویی قصد بازنویسی قسمتی از خط های کوفی منبر را داشته اند که به دلیل ناشناس بودن این نوع خط کوفی و همچنین محدودیت زمانی تعیین شده برای مرمت منبر، موفق به انجام این کار نشده اند. در زیر، متن و عکس هایی از گزارش استاد ابویی به میراث فرهنگی آورده شده است :
بسم الله الرحمن الرحیم
منبر قدیمی مسجد ندوشن متعلق به قرن ششم است و حدوداً 854 سال قدمت دارد. این منبر از چوب سرو و کاج و همچنین در سه قسمت مجزا ساخته شده است. ابعاد کل منبر 2 متر در 2٫30 متر می باشد. این منبر با 712 قطعه چوب منبت کاری و خراطی شده ساخته شده و با خط کوفی تزیین شده است.

در پله های جلو، آیه 9 «سوره جمعه» نوشته شده است: “یا ایها الذین آمنوا اذا نودی للصلوه من یوم الجمعه فاسعوا الا ذکر الله و ذروا البیع ذلکم خیر لکم ان کنتم تعلمون.”
بر روی پله های سمت راست منبر، آیه های 132 تا 135 «سوره آل عمران» آمده که آیه 135 تا “یغفر الذنوب” نوشته شده است. بر روی قسمت دیگری نیز آیه 186 «سوره بقره» نوشته شده است.
بر روی پایه های سمت چپ، آیه 64 «سوره غافر» یا «سوره مومن» نوشته شده است و همچنین قسمتی از “آمن الرسول” از آیه آخر «سوره بقره» از “علی الذین” نوشته شده است.
بر روی پایه ای که در موزه است، آیه های 3 تا 5 «سوره الملک» نوشته شده که از میانه آیه سوم آغاز و به میانه آیه پنجم ختم شده است.
نکته تعجب برانگیز این است که نوع ساختار خط کوفی کتیبه با پایه هایی که در ندوشن است متفاوت و با پایه ای که در موزه است یکسان است. اگر به تصویر زیر نگاه کنید، می توانید خط های کوفی به کار رفته در این منبر را مقایسه کنید. خط های پایه های چپ و راست از لحاظ ساختاری به هم شبیه اند اما در خط پایه راست تزییناتی نیز به کار رفته است. نوع چوب های به کار رفته در پایه های چپ و راست نیز متفاوت است.

مقایسه خط های کوفی به کار رفته در منبر مسجد جامع ندوشن به ترتیب از بالا به پایین: خطوط روی پایه راست، خطوط روی پایه چپ و خطوط روی پایه ای که در موزه است. دو خط نخست از نظر ساختار یکسان ولی در تزیینات متفاوت است.