آیا مهدی (عج) از نسل عباس عموی پیامبر است؟!

در این باب دو دسته حدیث موجود است: برخی از آن احادیث سوء استفاده کرده و گفته اند مهدی از اعقاب عباس یعنی همان مهدی عباسی است و کوشیده اند مطالبی به برخی از این احادیث بیفزایند که ما درباره هر دو نوع بحث خواهیم کرد.
نوع اول: احادیث کوتاهی است که از آن ها چنین مستفاد می شود که مهدی از نسل عباس عموی پیامبر است. این دسته احادیث به دو صورت آمده است:
صورت اول: احمد بن حنبل در مسند از ثوبان نقل کرده که پیامبر خدا فرمود: «وقتی پرچم های سیاه را ببینید که از جانب خراسان می آید، با وجود همه موانع به آن ها بپیوندید. چون مهدی، خلیفة الله در میان آنان است». (1)
روشن است که پرچم های سیاه از خراسان و برای برپایی حکومت بنی عباس بیرون آمده و مهدی آن ها، همان مهدی عباسی و از ذریّه عباس بوده است. اما عبارت «فَاِنَّ فیها خلیفة الله المهدی» در آن حدیث، می تواند دو مفهوم داشته باشد. معنای اول این است: این پرچم ها که خلیفه المهدی در میان آن هاست، می تواند پرچم هایی باشد که ابومسلم برای برپایی حکومت مهدی عباسی به اهتزاز درآورده است.
صورت دوم: این ها همان پرچم هایی است که زمینه ساز برپایی دولت مهدی علوی خواهد بود. بعید نیست مراد از این پرچم ها، معنای دوم باشد، چون احادیث وارده درباره پرچم های سیاه و بی شمار، این معنا را تقویت می کند و اگر منظور از آن ها معنای اول باشد، به چند دلیل باطل است: اول این که عبارت «فَاِنَّ فیها خلیفة الله المهدی» به نقل از ثوبان در تمام منابع غیر از ابن جوزی آمده است و ابن جوزی مشابه این حدیث را از طریق عبدالله بن مسعود نقل کرده است با این تفاوت که در سلسله سند ثوبان، یکی از راویان، علی بن زید بن جدعان است که بنا به قول احمد بن علی عسقلانی (2) و سایر علمای رجال، مردی ضعیف الحدیث بوده است.
اما در طریق ابن جوزی، آن عبارت این گونه است: «فَاِنَّ فیها خلیفة المهدی» که حمل این عبارت بر معنای دوم درست است، چون منظور از خلیفه می توان شخصی باشد که زمینه ساز حکومت مهدی علوی خواهد بود. و اگر در این عبارت تصحیفی صورت گرفته باشد، می گوییم این حدیث هم به اعتراف ابن جوزی از نظر سند ضعیف است چون در ذکر سلسله سند می گوید: عمر بن قیس از حسن از عبیده از عبد الله... الخ.
بنابراین، این حدیث اصل و اساسی ندارد و ما نمی دانیم که حسن از عبیده و عمر از حسن حدیث شنیده باشند و یحیی گفته است: عمر، در روایت حدیث قابل ذکر نیست. (3) به این ترتیب، این حدیث با عبارت مذکور از هر دو طریق از نظر سلسله سند، از درجه اعتبار ساقط است.
دلیل دوم این است که شماری از احادیث برای مقابله با حدیث پرچم های سیاه که راه را برای مهدی علوی آماده می کنند ساخته شده است، از جمله حدیثی است که ابوسراعه به نقل از ابوهریره آورده که گفت: از رسول خدا شنیدم که فرمود: «وقتی پرچم های سیاه از مشرق به حرکت درآیند، اول کارشان فتنه و میانه آن هرج و مرج و پایانش گمراهی خواهد بود». این حدیث اعتباری ندارد چون ابوسراعه، مجهول الهویه است و داود که آن را از ابوسراعه نقل کرده نیز مردی متروک بوده و کسی از او حدیث نقل نمی کرده است و یحیی بن معین می گوید: «این داود مردی دروغ گو است». (4)
می گویم - والله اَعلم - شاید احادیثی که دارای عبارت اضافی «فَاِنَّ فیها خلیفة الله المهدی» است، عکس العملی باشد در برابر احادیث جعلی که پرچم های سیاه را محکوم و آن ها را رد می کند. به علاوه، احادیثی که مضمون آن ها تشویق به ترک پرچم های سیاه و نکوهش آن هاست، می تواند در باب پرچم های بنی عباس باشد.
دلیل سوم: احادیثی که دارای عبارت «فَاِنَّ فیها خلیفة الله المهدی» است، ممکن است در تعارض و مخالفت با احادیثی باشد که فاقد این عبارت است و این پرچم ها را زمینه ساز کار امام می داند، به ویژه آن که این احادیث، از فاصله زمانی بین خروج این پرچم ها و ظهور امام (ع) سخن به میان آورده است، از جمله این حدیث که ابن ماجه از رسول خدا (ص) نقل کرده است: عبدالله می گوید: ما نزد رسول خدا (ص) بودیم که عده ای از جوانان بنی هاشم آمدند، پیامبر چون آنها را دید، رنگ چهره اش تغییر کرد و چشمانش پر از اشک شد، گفتم: چهره شما را به گونه ای می بینم که خوشایند نیست، پیامبر (ص) فرمود: «ما اهل بیتی هستیم که خداوند در مقابل دنیا، آخرت را برای ما اختیار کرد و اهل بیت بعد از من گرفتار رنج و آوارگی و نابسامانی می شوند، تا این که قومی از جاب مشرق با پرچم های سیاه می آیند و جویای خیر هستند اما به آن ها نمی دهند. آن ها می جنگند و پیروز می شوند، آن گاه آنچه را بخواهند به آن ها می دهند اما آنان نمی پذیرند و کار را به مردی از اهل بیت من واگذار می کنند. او زمین را همان گونه که از ظلم و جور پر شده، از عدل و داد پر می کند. هر کدام از شما آن روز را درک
کند، اگر مجبور باشد چهار دست و پا بر روی برف حرکت کند باید به او بپیوندد». (5)
این حدیث از قومی سخن می گوید که حوادث گوناگون آن ها را از مهدی دور می کند و در طی آن حوادث جنگ و کشتارهایی روی می دهد اما مهدی در آن حوادث حضور ندارد.
علاوه بر این، به هیچ یک از ویژگی هایی که برای مهدی علوی در این احادیث برشمرده اند، در وجود مهدی عباسی یافت نمی شود. تاریخ نشان نمی دهد که مهدی عباسی مال فراوان انفاق کرده باشد و در بین رکن و مقام با او بیعت شده باشد و عیسی در زمان او از آسمان فرود نیامده و لشکری در بیداء به زمین فرو نرفته است.
این ها نشانه هایی است که منابع اصلی فریقین برای مهدی برشمرده اند. بنابراین صورت اول حدیث پرچم های سیاه را نمی توان به دلایل بالا، بر مهدی عباسی حمل کرد.
نوع دوم: در این دسته احادیث، از پرچم های سیاه به طور مطلق نام برده شده است، ترمذی از رسول خدا نقل می کند که فرمود: «از خراسان پرچم های سیاه بیرون می آیند و هیچ چیزی نمی تواند مانع آن ها شود تا این که در ایلیا نصب شوند». (6)
متقی هندی در کنزالعمال می گوید: «وقتی پرچم های سیاه به شما روی آورند، ایرانیان را اکرام کنید چون، دولت شما به واسطه آنان خواهد بود». (7)
از علی (ع) نیز نقل کرده است که فرمود: «وقتی پرچم های شیاه که شعیب بن صالح نیز در میان آنان است، لشکر سفیانی را شکست دهند، مردم خواستار مهدی می شوند و او را می طلبند و او از مکه با پرچم رسول خدا (ص) به طرف آن ها روانه می شود... الخ». (8)
شیخ از ابو جعفر نقل کرده است که فرمود: «پرچم های سیاهی که از خراسان روانه کوفه می شوند، وقتی مهدی ظهور کند، گروه هایی را برای بیعت نزد او می فرستند». (9)
احادیث دیگری درباره پرچم های سیاه در دست است که نمی توان آن ها را بر پرچم های بنی عباس حمل کرد چون شواهد و قراینی دارد که با عهد عباسیان مطابقت نمی کند. به علاوه، آن احادیث از مهدی و خروج او از مکه، با پرچم رسول خدا و نظایر آن حکایت دارد، که هیچ یک از این نشانه ها، چه دور و چه نزدیک، با مهدی عباسی تطبیق نمی کند.
از مقایسه دو شکل اول و دوم این حدیث چنین می توان نتیجه گرفت که اگر چه در شکل اول نامی از مهدی (ع) به میان نیامده اما توصیفات ذکر شده با مهدی عباسی نیز منطبق نیست بلکه می توان ان را بر کسی که زمینه ساز قیام مهدی علوی است حمل کرد، چنان که مفهوم شکل دوم حدیث همین است.
دسته دوم: «مهدی از فرزندان عمویم عباس است».
در احادیث دسته دوم به صراحت آمده که مهدی از اولاد عباس است. این را سیوطی در الجامع الصغیر آورده است (10) و به دنبال او، منادی در فیض القدیر که شرح الجامع الصغیر است گفته است: ابن جوزی می گوید: یکی از روات این حدیث، محمد بن لید مقری است که ابن عدی گفته است: او جاعل حدیث است و در حدیث دخل و تصرف و اسناد و متون را مخدوش می کند، ابن ابی معشر هم می گوید: او کذّاب است و سمهودی درباره وی می گوید: حدیث راویان قبل و بعد از او، از حدیث او معتبر است ولی این محمد بن ولید، بسیار جاعل است. (11)
ابن عساکر این حدیث را از قتاده و او از سعید بن مسیب به نقل از عثمان بن عفان چنین آورده است که عثمان گفت: از رسول خدا شنیدم که فرمود: «مهدی از فرزندان عمویم عباس است».
دارقطنی می گوید: این حدیث به سبب روایت قتاده از سعید بن مسیب از عثمان بن عفان و نیز روایت سلیمان از قتاده ناشناخته و عجیب می نماید و تنها محمد بن ولید آن را نقل کرده است. (12)
ابن حماد این حدیث را در الفتن آورده می گوید: ولید از شیخ و او به نقل از یزید بن ولید خزاعی و او از کعب روایت کرده که گفت: مهدی از نسل عباس است. (13)
این حدیث به سبب آن که سخن کعب است، بی اعتبار است و علاوه بر آن، چون از شیخی ناشناس نقل شده از اعتبار ساقط است.
بسیاری از علمای اهل سنت از جمله سیوطی، ابن حجر و صبان و ابوالفیض این حدیث را ضعیف شمرده اند. (14)
احادیث دیگری هم هست که متن آن با حدیث فوق تفاوت دارد و در آن ها به این که مهدی از نسل عباس است اشاره شده است، در این جا مفصلاً به این احادیث می پردازیم:
حدیث اول: «مردی از فرزندان عباس قیام می کند».
این حدیث از ابن عمر نقل شده اما بر این که این مرد همان مهدی موعود است تصریح نشده است، به علاوه، حدیث به ابن عمر ختم شده و از او فراتر نرفته است. (15)
حدیث دوم: این حدیث را متقی هندی در کنز العمال و خطیب بغدادی در تاریخ بغداد و ذهبی در میزان الاعتدال و ابن حجر در لسان المیزان آورده اند که از نظر الفاظ با حدیث فوق اختلاف دارد. متقی هندی می گوید: رسول خدا (ص) خطاب به عباس فرمود: «ای عموی پیامبر، خدای متعال اسلام را با من آغاز کرد و با یکی از فرزندان تو به پایان خواهد برد، او کسی است که عیسی بن مریم (ع) به او اقتدا می کند». (16)
او در جای دیگر همین حدیث را به این صورت آورده است: «ای عباس، خدای متعال این کار را با من شروع کرد و با یکی از فرزندان تو به پایان خواهد بُرد. او زمین را که پر از جور و ستم شده، از عدل و داد پر خواهد کرد؛ اوست که بر عیسی (ع) امامت نماز می کند». (17) در دنباله آن می گوید: دارقطنی این حدیث را به تنهایی نقل کرده و خطیب و ابن عساکر هم آن را آورده اند و خطیب بغدادی سند حدیث را ذکر کرده، می گوید:
«ابو عبدالله محمد بن عبدالواحد بن محمد بن جعفر به نقل از محمد بن مظفر و او از محمد بن مخلّد بن حفص و او به نقل از محمد بن نوح بن سعید بن دینار مؤذن روایت کرد که گفت: پدرم از قول عبدالصمد بن علی و او از پدرش به نقل از جدش عباس روایت کرد که عباس گفت: رسول خدا (ص) بر مرکب نشسته بود که نگاهش به عباس افتاد و فرمود: ای عباس، او جواب داد: بله ای پیامبر خدا، پیامبر فرمود: "ای عموی پیامبر، خدا اسلام را با من آغاز کرد و با یکی از فرزندان تو پایان خواهد داد، او کسی است که بر عیسی بن مریم (ع) امامت نماز می کند"». (18)
ذهبی در شرح این حدیث می گوید: این خبر درباره مهدی دروغ است و متذکر شده که دارقطنی این حدیث را ضعیف دانسته است. (19)
ابن حجر درباره این حدیث بعد از نقل عبارت ذهبی می گوید: «عبارت "از پدرش نوح بن سعید" در سلسله روات، نامعلوم و مبهم است». (20) این حدیث از طریق محمد بن مخلّد که مردی ضعیف الحدیث است نقل شده است. ذهبی از این که خطیب بغدادی او را ضعیف شمرده تعجب کرده و می گوید: این حدیث را از محمد بن مخلّد عطار روایت کرده و عجیب این که خطیب، آن را در تاریخ بغداد آورده و او را ضعیف نشمرده است و به سبب بی اعتباری او، آن را مسکوت گذاشته است. (21) پس، این حدیث از درجه اعتبار ساقط است.
حدیث سوم از ام فضل، دختر حارث هلالیه است که در حدیثی طولانی به این جا می رسد: رسول خدا (ص) به عمویش عباس فرمود: «ای عباس، چون سال 135 فرا رسد، حکومت به تو و فرزندان تو از جمله سفاح و منصور و مهدی خواهد رسید». (22)
محمد طاهر بن هندی فتنی (متوفا 986 ق) شرحی بر این حدیث نوشته و آن را باطل شمرده است. (23) اما ذهبی در میزان الاعتدال درباره آن گفته است: این حدیث را ابوبکر بن ابی داود و گروهی دیگر از احمد بن راشد که این حدیث را از روی جهل ساخته است (24)، روایت کرده اند. اصل این حدیث را برهان الدین مجلسی در کشف الحثیث ذکر کرده است. (25)
این حدیث سوم بود و نظر علمای رجال اهل سنت درباره آن نشان می دهد که چنین حدیثی برای معارضه با احادیث متواتر که امام مهدی را منتسب به اهل بیت و از فرزندان فاظمه و فرندش حسین می داند، ساخته شده است.
نظیر این حدیث به نقل از ابن عباس به بالا در البدایه و النهایه آمده است که ابن عباس گفته است: «سفاح و منصور و مهدی از ما هستند»، ابن کثیر در شرحی بر این حدیث می گوید: «این اسناد ضعیف است و ضحاک از ابن عباس چیزی نشنیده و این حدیث، منقطع است». (27)
این ها احادیثی بود که تصریحاً یا تلویحاً مهدی را از اعقاب عباس می دانند.

پی نوشت ها :

1- مسند احمد، ج 5، ص 277 .
2- القول المسدّد فی الذبّ عن المسند للامام احمد، ص 42 .
3- الموضوعات، ج2، ص 39 .
4- همان جا.
5- سنن ابن ماجه، ج2، ص 1366، حدیث 4082 .
6- سنن ترمذی، ج4، ص 531، حدیث 2269 .
7- کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج12، ص 90 .
8- همان، ج14، ص 59 .
9- الغیبة، طوسی، ص 453 .
10- الجامع الصغیر، ج2، ص 672، حدیث 9242 .
11- فیض الغدیر فی شرح الجامع الصغیر، ج6، ص 361، حدیث 9242 .
12- تاریخ مدینة دمشق، ج35، ص 414 .
13- الفتن، ص 230 .
14- الحاوی للفتاوی، ج2، ص 85؛ الصواعق المحرقة علی اهل الرفض و الضلال و الزندقه، ص 166؛ اسعاف الراغبین فی سیرة المصطفی، ص 151؛ ابراز الوهم المکنون من کلام ابن خلدون یا المرشد المبدی لعناد طعن ابن خلدون فی احادیث المهدی (عج)، ص 563 .
15- خرید العجائب و فریدة الغرائب، ص 199 .
16- کنزالعمال فی سنن الاقوال و الأفعال، ج14، ص 271، حدیث 38693 .
17- همان، حدیث 38694 .
18- تاریخ بغداد، ج4، ص 93؛ در جلد 4، ص 339 نیز آن را آورده که محمد بن مخلد نیز در سلسله سند آن آمده است.
19- میزان الاعتدال فی نقد الرجال، ج4، ص 57 .
21- لسان المیزان، ج 5، ص 408 .
22- معجم احادیث امام المهدی (عج)، ج1، ص 182 .
23- تاریخ مدینة دمشق، ج26، ص 352 .
24- تذکرة الموضوعات، ص 100 .
25- میزان الاعتدال فی نقد الرجال، ج1، ص 97 .
26- الکشف الحثیث عمّن رَمی بوضع الحدیث، ص 45 .
27- البدایة و النهایة، ج6، ص 275 .