مرز میان ترس و فوبیا کجاست؟

دکتر پروانه صفایی مقدم؛ روانشناس بالینی

متخصصان، علل فوبی یا ترس بیمارگونه افراد را در تجربیات دوران کودکی می‌دانند که در ضمیر ناهوشیار شخص پنهان است اما همچنان از فوبی، بیماری یاد می‌شود که علل مشخصی ندارد.

بسیاری از افراد در زندگی خود عموما با دو نوع ترس مواجه می‌شوند که ترس نوع اول، یک ترس عادی مانند ترس از تزریق واکسن، ترس از دزد، ترس از مرگ و ... است اما ترس نوع دوم که روانشناسان از آن به نام ترس شدید، نامعقول و تهدید‌کننده نام می‌برند، هراسی است که فرد توانایی کنترل روی آن را ندارد و باعث اختلال در زندگی و کاهش بازده کاری‌اش می‌شود که در اصطلاح روانپزشکی به این بیماری هراس‌گونه، فوبیا گفته می‌شود و جزو دسته اختلالات اضطرابی جا می‌گیرد.

در این زمینه که چند‌ درصد از افراد جامعه ما درگیر این اختلال هستند، آمار دقیقی وجود ندارد اما آمار‌های بالینی نشان می‌دهد این اختلال در زنان بسیار شایع‌تر از مردان است.

انواع فوبی

فوبی اجتماعی: این نوع فوبی یکی از ترس‌های بیمارگونه است که فرد از این‌که در جمع و مکان‌های شلوغ باشد هراس دارد و همچنین ترس شدیدی از این‌که مورد توجه سایرین قرار گیرد به وی دست می‌دهد.

این دسته افراد در جمع دستپاچه و کمرو می‌شوند و قادر به صحبت کردن نیستند که متخصصان از آن به‌عنوان جمع‌هراسی یا اختلال اضطراب اجتماعی نام می‌برند. 

حتی شخص در فضاهای در بسته همچون آسانسور نیز دچار هراس می‌شود. افرادی که دچار فوبی اجتماعی هستند، سعی می‌کنند از این مناطق فرار کنند و امنیت را فقط در خانه جست‌وجو می‌کنند.

فوبی از حیوانات: ترس شدید از حیوانات و حشرات از دیگر انواع فوبی است به‌عنوان مثال افرادی که ترس شدیدی از سوسک دارند و با دیدن سوسکی در اتاق حتی بعد از ماه‌های بعد حاضر نمی‌شوند به آن اتاق پا بگذارند یا از رفتن به هر مکانی که احتمال دهند آنجا سوسک دارد اجتناب می‌کنند.

بعد از هراس از سوسک، گربه و سگ در جایگاه بعدی این نوع فوبی قرار دارند، به‌طوری‌که حتی کوچک‌ترین و بامزه‌ترین این حیوانات می‌توانند برای آن‌ها ترس مهیبی را ایجاد کنند.

فوبی از ارتفاع و بلندی: ترس شدید از بلندی و ارتفاع یکی از رایج‌ترین فوبی‌هاست. این دسته از افراد ارتفاع ساختمان، بناها، کوه‌ها را بسیار بیشتر از آنچه هست می‌بینند و به همین دلیل است که هراس بیشتری هم دارند.

فوبی از پرواز: این ترس نیز یکی از شایع‌ترین ترس‌های غیرمعقول است که افراد از سوار شدن به هواپیما پرهیز می‌کنند.

جالب آن است که مرگ‌های ناشی از سقوط هواپیما یک در 20‌ هزار است اما مرگ در سوانح رانندگی یک در 100 است.

فوبی از دندانپزشکی: در حدود 10‌درصد افراد به دلیل ترس و واهمه‌ای که از دندانپزشکی دارند از رفتن به مطب سر باز می‌زنند که البته دلایل آن را می‌توان تجربیات گذشته، سروصدای مته و وسایل دندانپزشکی دانست.

فوبی از تاریکی و خاموشی: ترس کودکان از تاریکی، ترسی طبیعی و رایج است که بعد از مدت زمانی و با بزرگ‌تر شدن، این ترس فراموش می‌شود.

اما گاهی ممکن است ترس از تاریکی باعث یک‌سری توهمات شود که فرد را از زندگی روزمره‌اش ساقط کند که متاسفانه تا بزرگسالی نیز ادامه خواهد داشت و این ترس طبیعی جای خود را به ترسی غیرمنطقی و شدید می‌دهد.

به گونه‌ای که وقتی فرد در مکانی تاریک قرار می‌گیرد نشانه‌های فیزیولوژیک شدیدی را از خود نشان می‌دهد. البته خارج از ترس‌های غیرمعقول، فوبی‌های دیگری از جمله ترس از مار، رعد و برق، دیگران و ... وجود دارد که به نسبت سایر فوبی‌ها در افراد کمتر دیده می‌شود.

رفتار درمانی: بهترین درمان

علایم و نشانه‌های افراد مبتلا به اختلال فوبی به دو جنبه فیزیولوژیکی و روانی تقسیم می‌شوند.

از منظر فیزیولوژیکی فرد دچار لرزش، عرق، تنگی نفس، درد قفسه سینه و افزایش ضربان قلب و از نظر روحی و ذهنی دچار عدم کنترل، نیاز شدید به فرار کردن و توهمات نابود‌کننده می‌شود.

در نتیجه افرادی که با فوبی‌ها درگیر هستند در زندگی روزمره‌شان اختلال دارند و باید حتما تحت درمان و معالجه قرار گیرند.

اختلال فوبی برخلاف بعضی از بیماری‌های روانی که درمانی قطعی ندارد، قابل درمان است و بسیاری از روانکاوان، روانپزشکان از درمان‌های دارویی و غیردارویی به صورت مکمل استفاده می‌کنند.

اما از آنجا که این اختلال ریشه در تجربیات کودکی دارد، رفتاردرمانی بهترین نوع درمان برای این بیماری محسوب می‌شود.

رفتاردرمانی شامل تکنیک‌هایی چون مواجهه‌سازی با موقعیت، هیپنوتیزم و ریلکسیشن است که در روند بهبود این اختلال کمک شایانی خواهد کرد.

البته ناگفته نماند که فوبی‌های اجتماعی نسبت به سایر فوبی‌ها دوره درمانی میان ترس و فوبیا کجاست؟