فرسایش خاک یکی از جدی ترین معضلات کنونی محیط زیست کشور است. خاکی که برای تولید هر یک سانتی متر آن بیش از 500 سال زمان نیاز است به راحتی در اثر عوامل طبیعی و سهل انگاری های انسانی از بین می رود.
به گزارش به نقل از ایرنا، آمار و ارقام منتشر شده از میزان فرسایش خاک اگرچه متفاوت اما نگران کننده است. برپایه آمارها، سالانه حدود دو میلیارد تن از خاک حاصلخیز ایران دچار فرسایش می شود؛ رقمی چهار برابر فرسایش خاک در کشورهای جهان.
انتشار آمارهای نگران کننده از میزان فرسایش در کشور و هشدار کارشناسان محیط زیست در فضای رسانه ای در سال های اخیر منجر به تدوین لایحه خاک در دولت یازدهم شد. این لایحه که هنوز در صف تصویب به سرمی برد، مدیریت خاک را از نظر فرسایش و آلودگی مورد توجه قرار می دهد و باعث داشتن نگاهی قانونمند به مقوله حفاظت از آن می شود.
حجت الاسلام «حسن روحانی» رییس جمهوری نیز در سخنرانی خود در جلسه رای اعتماد به وزیران پیشنهادی دولت دوازدهم، از برنامه دولت در زمینه مقابله با فرسایش خاک سخن گفت.
روحانی عنوان کرد: اگرچه آگاهی نسبت به مدیریت منابع آب عمومی تر شده اما منابع خاک کشور نیز به دلیل الگوی توسعه، عقب ماندگی های فناوری و بسیاری علل دیگر در معرض فرسایش شدید است. ادامه این وضعیت کشور را با بحران های زیادی از جمله تشدید مسأله ریزگردها، بیابان زایی شدیدتر، کاهش امنیت غذایی و بیکاری فزاینده مواجه خواهد ساخت.
توجه و برنامه ویژه دولت دوازدهم به مساله فرسایش خاک، نگاهی به عوامل و راهکارهای کاهش این معضل را در چند نکته ضروری می سازد:
1- فرسایش خاک در ایران تحت تاثیر عوامل متعدد طبیعی و انسانی صورت می گیرد. بارندگی شدید ، وجود شیب تند در نواحی کوهستانی، فقر پوشش گیاهی و خشک بودن خاک از جمله عوامل فرسایش در مناطق کوهستانی و دشت ها هستند. از طرفی، تغییر اقلیم، بهره برداری های بی رویه انسان از طبیعت، تخریب پوشش گیاهی در اثر چرای خارج از ظرفیت دام، کشاورزی سنتی و غیراصولی، جنگل زدایی، کم آبی و قرار گرفتن ایران روی کمربند فرسایشی جهان دیگر عوامل تشدید کننده فرسایش خاک در کشور به شمار می روند.
سودای قطع درختان و تجارت پرسود چوب بخش عظیمی از جنگل های ایران را از بین برده است. تلاش های دولت یازدهم برای حفظ جنگل ها و منابع طبیعی ایران منجر به تنظیم طرحی با هدف استراحت جنگل ها و تغییر نوع فعالیت های بهره برداری از این منابع شد. پیشتر نیز مصوبه ای نیز در اواخر سال 1392 تصویب شد که بر اساس آن برداشت از جنگل های طبیعی فقط به درختان آسیب دیده، فرسوده و افتاده منحصر می شود. از طرفی، سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور نیز در حال حاضر، برنامه های مناسبی را برای تغییر الگوی مصرف چوب و عدم بهره برداری از جنگل ها در دستور کار دارد. اقداماتی از این دست باعث پایداری و جلوگیری از شسته شدن خاک در اثر سیلاب و روان آب خواهد شد و تا اندازه زیادی فرسایش خاک در کشور را مانع خواهد شد. چرای دام ها و غلبه دامداری سنتی در برخی مناطق ایران آسیب های جدی به پوشش گیاهی کشور وارد ساخته است.
به باور برخی کارشناسان محیط زیست، چرخه کاشت، داشت و برداشت در ایران به شکلی ناقص اجرا می شود. یعنی داشت و برداشت در روند زراعی صورت می گیرد اما شاهد کاشت درختان و پوشش گیاهی نیستیم. همین مساله باعث ازهم گسیختی سطح خاک شده که به راحتی در اثر بارش باران یا وزش باد از زمین به هوابرخاسته می شود.
کشاورزی مبتنی بر اصول سنتی در ایران از عوامل فرسایش خاک در کشور به شمار می رود. باقی ماندن آب روی زمین به مدت طولانی، آبیاری زمین های شیب دار در مناطق کوهستانی و شسته شدن خاک، نبود تناسب میان کشت دیم و شرایط بارندگی و شخم نامناسب در زمین های شیب دار فرسایش خاک در مناطق کشاورزی را افزایش داده است.
2- فرسایش خاک که رخ می دهد، آب ها گل آلود می شود، عمر سدها و مخازن کم می شود، حجم سدها به دلیل رسوبات فراوان کاهش می یابد، خاک حاصلخیز اسیر دست باد می شود و زمین های کشاورزی قابلیت کشت را از دست می دهند. همچنین، این بحران تقریبا تازه به شکل های دیگرِ شکاف یا فروچاله نیز بروز یافته است. بسیاری از دشت های اطراف تهران و استان های مرکزی کشور اسیر پدیده خطرناک فروچاله شده اند.
فرسایش بالای خاک در کشور باعث شده تا بسیاری از عرصه های خاکی ایران ظرفیت های بیولوژیکی و قابلیت کاشت حتی یک درخت را از دست بدهند. همچنین، خاک بسیاری از مناطق ایران در معرض شدید فرسایش بادی قرار دارد. تشدید خشکسالی و کم آبی به ویژه در مناطق مرکزی ایران به همراه وزش بادهای شدید در این مناطق، گرد وغبار و طوفان های شن را به همراه داشته است. این معضل زندگی عادی مردم برخی نواحی را مختل ساخته است تا جایی که عده ای مجبور به ترک محل سکونت خود شده اند. این در حالی است که وجود پوشش گیاهی مناسب در این مناطق مانع بادبردگی ذرات و فرسایش خاک خواهد شد.
3- ایران از معدود کشورهای منطقه است که از حیث منابع خاکی غنی است. همین مساله باعث شده تا خاک حاصلخیز ایران در توبره قاچاقچیان به یغما برده شود. «معصومه ابتکار» رییس قبلی سازمان حفاظت محیط زیست برای نخستین بار به طور رسمی از قاچاق خاک ایران به کشورهای همسایه پرده برداشت. از سوی دیگر، برآوردها از نابودی هکتارها اراضی کشاورزی ایران حکایت دارد. در سال های گذشته بسیاری از این اراضی در اثر فرسایش خاک و خشکسالی از بین رفته و ظرفیت های کشت را از دست داده اند. کاهش تولید محصولات کشاورزی از پیامدهای این معضل خواهد بود. قرارگرفتن پیامدهای ناشی از فرسایش خاک در ایران در کنار زمان مورد نیاز برای تشکیل یک سانت از خاک، بر ضرورت مقابله با این چالش مهم زیست محیطی اضافه می کند.
4- تدوین لایحه حفاظت از خاک و اختصاص برنامه ویژه به مساله فرسایش در دولت دوازدهم امید تازه ای در دل مسئولان و دوستداران محیط زیست برای مقابله با این معضل تخریب کننده ایجاد کرده است. در یکی از بندهای این لایحه بر پیشگیری و کنترل تخریب، فرسایش خاک و تبعات آن (کاهش حاصلخیزی، تولید، رسوب و آلودگی منابع آب و تقاطیر آن) تاکید شده است. از نگاه کارشناسان تصویب این لایحه کمک قابل توجهی به بیابان زدایی و کاهش فرسایش خاک در کشور خواهد کرد.
حل مسائل زیست محیطی بدون همکاری های میان سازمانی و انسجام مدیریتی امکان پذیر نخواهد بود. نبود انسجام سازمانی و استفاده نکردن از تجارب گذشته باعث صرف هزینه های بی فایده در این راه شده است. راهکار جدی و کارآمد مبارزه با بیابان زایی و فرسایش خاک، ایجاد انسجام و عملکرد هماهنگ سازمان های دولتی و مردم نهاد (سمن ها) است. از طرف دیگر، همکاری و اجماع سازمان ها در اجرای پروژه ها در کنار به کارگیری نیروهای بومی به مراتب راهکار پایدارتری خواهد بود. صرفه جویی در مصرف آب و مدیریت درست منابع آبی نیز عامل عمده ای برای حفظ منابع خاکی ایران است.
