آنچه مادران باید از سونوگرافی بارداری بدانند

فرزانه درویشی، کارشناسی ارشد مامایی از دانشگاه علوم پزشکی تبریز

یکی از پیشرفت‌‌های بسیار مهم در حیطه مامایی، تصویر‌‌برداری از رحم حامله و محتویات آن از طریق سونوگرافی است.

سونوگرافی، چشم و حس ششم پزشک است و با کمک آن اطلاعات با ارزشی در مورد ساختمان بدن و رشد و سلامت جنین حاصل می‌‌شود.

در طی سونوگرافی از چه امواجی برای مشاهده اندام‌‌ها استفاده می‌‌شود؟

برخلاف تصور برخی افراد، در سونوگرافی از اشعه ایکس استفاده نمی‌‌شود؛ بلکه در سونوگرافی، امواج الکتریکی به امواج صوتی تبدیل می‌‌شوند؛ این امواج صوتی به بافت‌‌ها و اندام‌‌های بدن تابانیده شده و بازگشت آن‌‌ها تصاویری را در صفحه مانیتور ایجاد می‌‌کند.

به طور معمول در طی یک بارداری طبیعی، چه تعداد سونوگرافی مورد نیاز است؟

در طی یک بارداری طبیعی، حداقل 4 سونوگرافی مورد نیاز می‌‌باشد:

سونوگرافی اول در ابتدای بارداری جهت تأیید بارداری داخل رحمی، بررسی تعداد جنین و فعالیت قلب جنین  انجام می-شود.

سونوگرافی دوم یا به اصطلاح سونوگرافی NT بین هفته‌‌های 14- 11 بارداری جهت ارزیابی سلامت ساختاری جنین با سنجش حداکثر ضخامت ناحیه شفاف پشت گردن جنین (NT) و همچنین تأیید وجود استخوان بینی (NB) است.

افزایش NT با افزایش خطر ناهنجاری‌‌های ساختاری مثل نقائص قلبی و ناهنجاری‌‌های کروموزومی و فقدان استخوان بینی با افزایش خطر سندرم داون (منگولیسم) همراه است.

برخی پزشکان در این محدوده از سن بارداری در مادرانی که سابقه کوتاهی طول دهانه رحم در بارداری‌‌های قبلی، سابقه زایمان زودرس یا ختم حاملگی در سه ماهه دوم و یا سابقه نقائص ساختمانی دستگاه تناسلی دارند، به همراه NT و  NB، طول سرویکس هم درخواست می‌‌کنند.

سونوگرافی سوم یا سونوگرافی آنومالی اسکن (Anomaly Scan) بین هفته‌‌های 20-18 بارداری انجام می‌‌شود؛

در این سونوگرافی، ارگان‌‌های بدن جنین نظیر سر، صورت، گردن، قلب، شکم، کبد، ستون فقرات، اندام‌‌های فوقانی و تحتانی و همچنین جفت و بندناف به تفصیل از لحاظ ساختاری مورد بررسی قرار می‌‌گیرند. جنسیت جنین نیز در این سونوگرافی قابل تشخیص است.

سونوگرافی چهارم در هفته 32 بارداری جهت برآورد سن حاملگی، ارزیابی رشد جنین، حجم مایع آمنیوتیک (مایع درون کیسه آب)، محل جفت و تعیین وضعیت قرارگیری جنین انجام می‌‌شود.

نکته: تا هفته 20 بارداری، جنین وزن چندانی نمی‌‌گیرد؛ قسمت اعظم وزن‌‌گیری جنین در طول سه ماهه سوم (بعد از هفته 28) است.

موارد انجام سونوگرافی بیش از حد معمول و تخصصی در طی بارداری

در بارداری‌‌های عارضه‌‌دار شده با دیابت، فشار خون بالا، پره‌‌اکلامپسی (مسمومیت حاملگی؛ افزایش فشار خون و دفع پروتئین از ادرار به طور ناگهانی در طی بارداری)، لکه‌‌بینی، خونریزی، رؤیت نشدن فعالیت قلب جنین در اوایل بارداری و عدم سمع ضربان قلب جنین بعد از هفته  20 توسط پزشک، آبریزش قبل از رسیده شدن جنین، ضربه به شکم، شک به اختلالات جنین، رشد نا مطلوب جنین و کاهش یا عدم حرکت جنین طبق صلاحدید پزشک، سونوگرافی به دفعات بیشتر و با اهداف تخصصی درخواست می‌‌شود.

آیا سونوگرافی برای جنین آسیب رسان است؟

در بررسی‌‌های به عمل آمده در حاملگی انسان، سونوگرافی با عوارض جنینی همراه نبوده است؛ با این حال سونوگرافی باید توسط افراد مجرب و افرادی که در زمینه تشخیص اختلالات جنینی و تکنیک‌‌های لازم برای پرهیز از تماس بیش از حد جنین با سونوگرافی، آموزش‌‌های تخصصی دیده‌‌اند، به انجام برسد.

همچنین انجام سونوگرافی برای هرگونه هدف غیر طبی مانند «عکسبرداری یادگاری از جنین» توصیه نمی‌‌شود.

سونوگرافی سه بعدی و چهاربعدی چه تفاوتی با سونوگرافی معمول دارد؟

سونوگرافی سه‌‌بعدی و چهاربعدی معمولاً بین هفته‌‌های 22-18 بارداری انجام می‌‌شود.

در سونوگرافی‌‌ سه‌‌بعدی و چهاربعدی از ابزارهای اختصاصی جهت بررسی اندام‌‌های جنین از نماهای مختلف استفاده می‌‌شود.

در این نوع از سونوگرافی امواج از زوایای مختلف تابانده شده و دریافت می‌‌شوند.

اغلب از سونوگرافی سه بعدی جهت بررسی داخل جمجه، تصویربرداری از کام (سقف دهان) و دستگاه اسکلتی و از سونوگرافی چهار بعدی برای مشاهده ساختار قلب استفاده می‌‌شود.

تکنیک سونوگرافی چهاربعدی مشابه سه‌‌بعدی است با این تفاوت که در سونوگرافی چهاربعدی، تصاویر سریع و بدون تأخیر دریافت می‌‌شوند.

طبق نظر انجمن زنان و مامایی امریکا انجام سونوگرافی سه بعدی و چهاربعدی باید محدود به موارد خاص شود و تنها بر اساس صلاحدید پزشک و به دلائل علمی انجام شود؛ زیرا علاوه بر هزینه بالایی که به خانواده وارد می‌‌کند، در این نوع از سونوگرافی امواج و انرژی زیادی از زوایای مختلف به بدن جنین وارد می‌‌شود و بی‌‌خطری آن هنوز به طور کامل اثبات نشده است.

نکته دیگری که باید مدنظر قرار بگیرد این است که سونوگرافی سه بعدی و چهاربعدی نسبت به سونوگرافی معمول نیازمند تکنیک‌‌های پیچیده‌‌تری است؛ بنابراین باید توسط متخصص رادیولوژیکی که آموزش و مهارت کافی در این زمینه دارد انجام شود.

سونوگرافی داپلر

 سونوگرافی داپلر یک روش مکمل ارزیابی سلامت جنین است.

در این سونوگرافی جریان خون داخل عروق جنین بررسی می‌‌شود و در موارد رشد کمتر از حد مطلوب جنین، ابتلای مادر به فشارخون بالا، پره‌‌اکلامپسی و همچنین ابتلا به عفونت هایی نظیر سرخجه، سرخک، سایتومگالوویروس، ناسازگاری خونی مادر و جنین و سایر دلائل بسته به نظر پزشک درخواست می‌‌شود.

 سونوگرافی بیوفیزیکال پروفایل

سونوگرافی بیوفیزیکال پروفایل با جمع امتیاز 5 معیار سلامتی جنین (تسریع ضربان قلب جنین، تنفس جنین، حرکات جنین، تون جنین (توانایی باز و بسته کردن اندام‌‌ها)، حجم مایع درون کیسه آب)، با دقت زیادی وضعیت سلامتی جنین را ارزیابی می‌‌کند.

این سونوگرافی برای هر معیار طبیعی امتیاز 2 و برای هر معیار غیرطبیعی امتیاز صفر در نظر میگیرد؛ بنابراین بیشترین امتیاز ممکن برای یک جنین طبیعی، 10 است.

این تست معمولاً بعد از هفته 32 بارداری و در موارد ابتلای مادر به دیابت، فشار خون بالا، پره‌‌اکلامپسی (مسمومیت حاملگی)، کاهش یا فقدان حرکت جنین، عدم سمع ضربان قلب جنین یا سمع ضربان قلب غیر طبیعی توسط پزشک، حاملگی طول کشیده (42 هفته یا بیشتر)، نتایج غیرطبیعی سایر تست‌‌های بررسی سلامت جنین، پارگی کیسه آب پیش از رسیده شدن جنین و یا هر موردی که باعث به مخاطره افتادن سلامت جنین می‌‌شود، انجام می‌‌شود؛

بدیهی است این سونوگرافی در یک بارداری طبیعی جایگاهی ندارد.