ظهور امام مهدی(عج)، شرایط و ویژگی ها

مقدمه

وجود باور به جامعة آرمانی و شناخت ویژگی های آن نزد هر ملت، سازندة ساختار ذهنی و ایده آل های آنهاست؛ به طوری که همیشه وضع موجود را با آن ایده آل مقایسه می کنند و توقعات فردی، اجتماعی و سیاسی خود را بر اساس آن سامان می دهند. شناخت ویژگی های ظهور حضرت ولی عصر(عج) هم این گونه است. آیت الله صافی گلپایگانی در کتابش منتخب الاثر می نویسد: در آن دوره عقل مردم رشد می کند و به در جه بالایی از بلوغ می رسد. گسترة دانش به شدت افزایش می یابد. زمین گنج های خود را آشکار می کند. امنیت جامعه را فرا می گیرد، به طوری که زنان شبانه سفر می کنند بی آنکه خطری آنان را تهدید کند. حتی گرگ و گوسفند در یک مکان زندگی و کودکان با مار و عقرب بازی می کنند. دین از پیرایه ها و تفسیرهای نادرست پاک می شود.گویی امام دین جدیدی می آورد؛ همان گونه که رسول خدا(ص) آورندة دینی تازه بود. عدالت در همه جا فراگیر می شود و به سادگی درون خانه ها نفوذ می کند و....... لذا پژوهشگر در اینجا به این پرسش پرداخته که: دوران ظهور حضرت مهدی(عج) چه خصوصیات و ویژگی هایی دارد؟

ویژگی ها و شرایط ظهور

مطالعه تاریخ بشر گواه است که قاطبة انسان ها همواره به جامعه ای عاری از ظلم و ستم و نیک شهری می اندیشیده اند که در آن با آسایش و رفاه کامل زندگی کنند. بنابراین برای رسیدن به جامعه ای این چنین، همواره در تکاپو بوده و دستاوردهایی به ارمغان آورده اند. برخی همانند کمونیست ها که نگرشی مادی و ماتریالیستی به انسان دارند، قدرت را مساوی با زورگویی و تجاوز دانسته و نفی ظلم و برقراری عدل را مساوی با نفی دولت و قدرت حاکم می دانند، اما حقیقت آن است که به علت پیچیده بودن حیات بشری در دایره ای گسترده از روابط مختلف اجتماعی و داد و ستدهای متنوع و گسترش سطح زندگی، اداره و تسلط بر این امور به تشکیلات وسیعی به نام دولت نیاز دارد تا مسئولیت های هدایت و رهبری مردم و رفع نابسامانی ها، ناعدالتی ها و.....را به عهده گرفته و زندگی مردم را در ریل اصلی خود به جریان درآورد. شیعه امامیه نیز با نگرشی واقع بینانه به انگاره دولت بر این باور است که قدرت، مساوی با زور و تجاوز نبوده و مهم ترین و اساسی ترین حرکت در نیل بشر به آرمان های خود، تشکیل دولت و حاکمیت قدرت دینی می باشد و در نتیجه دولت مهدوی نیز مانند دولت علوی مظهر قدرت قانون و عدالت است که مجری آن، امامی معصوم از جانب ذات باریتعالی است که تنها به صورت اجرای عقیده در مردم اکتفا نمی کند، بلکه زمام امور را در دست دارد و با یاری پیروان پارسا و امدادهای آسمانی مدینه ای فاضله تشکیل می دهد و ناامنی ها، ناعدالتی ها، نابسامانی، ناهنجاری و مفاسدو. ...را از جامعه می زداید و بشر را به آرمان های نهایی خود می رساند.(محمدی،1389)وجود باور به جامعه آرمانی و شناخت ویژگی های آن نزد هر ملت، سازندة ساختار ذهنی و ایده آل های آنهاست؛ به طوری که همیشه وضع موجود را با آن ایده آل مقایسه می کنند و توقعات فردی، اجتماعی و سیاسی خود را بر اساس آن سامان می دهند. از این نظر، شناخت ویژگی های جامعه آرمانی مهدوی و جامعه ظهور مهم و ضروری به نظر می رسد.(پرهیزگار،1393) زیرا که زندگی بشر تا امروز جزء و فصل مقدمه زندگی است. این چند هزار سالی که بشر در این دنیا زندگی می کند و انبیا و بزرگان و کتب آسمانی و سفرا و این جنگ ها و این چیزها همه در فصل مقدمه است و اصل کتاب زندگی بشر مربوط به آن وقتی است که حضرت ولی عصر(عج) تشریف بیاورند، آنجا زندگی انسان تازه شروع می شود.(رمزی اوحدی،1394) برای جامعه زمان ظهور امام زمان(عج) ویژگی های متعددی بر شمرده اند، از مهم ترین ویژگی های آن می توان به این موارد اشاره کرد:

1)عدالت گستری

از بررسی روایاتی که در زمینه ویژگی های عصر حکومت جهانی و ظهور امام مهدی(عج) وارد شده اند، چنین بر می آید که در آن عصر، جهان با همه وسعتش در دایره حاکمیت عدل مهدوی قرار گرفته و هیچ کجای جهان از حوزه نفوذ عدالت موعود خارج نمی ماند.(شفیعی سروستانی،1387) با ظهور امام مهدی(عج) و استقرار حکومت آن حضرت، عدالت بر تمام روابط موجود در جوامع انسانی حاکم شده و ساحت های مختلف حیات بشر رنگ عدل و قسط به خود می گیرد. به بیان دیگر عدالت مهدوی به عدالت اقتصادی یا عدالت قضایی محدود نشده و همه حوزه های فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و حقوقی را شامل می شود.مردم با به تکامل رسیدن در می یابند که تمام اعلامیه های حقوق بشر و آزادی و عدالت خواهی ها، در دوران گذشته دروغ و نفاق بوده اند و تنها عصر ظهور، عصر حقوق بشر واقعی و عدالت واقعی است؛زیرا افزون بر آمادگی بشری برای پذیرش عدالت کلی، امامی معصوم و مصون از خطا و گناه نیز در رأس حکومت در توسعه عدالت در تمام عرصه ها گام بر می دارد از جمله:( مطهری،1371)

الف)عدالت فرهنگی و آموزشی

یکی از شاخصه های مهم عدالت مهدوی فراهم شدن امکان رشد و اعتلای فرهنگی، آموزشی برای همه مردم صرف نظر از جنس،طبقه و یا رنگ و نژاد است. در نظام حکومتی امام مهدی(ع) نادانی، بی سوادی و کم خردی به طور کلی ریشه کن شده، همه انسانها به مقتضای توانایی خود از بالا ترین حد دانش و معرفت برخوردار می شوند.(شفیعی سروستانی،1387)مسجد را که روزی فعال ترین کانون های اسلام و مرکز هرگونه حرکت سیاسی و علمی و فرهنگی و اجتماعی و اخلاقی بود و امروز در میان گروهی به شکل مرکزی برای از کارافتاده ها و بازنشسته ها و بی خانه ها و لانه ها و بیکارها، ویا شکل یک سرگرمی و حد اعلاء یک عادت در آمده، به شکل نخستینش باز می گرداند. جمود و سکوت جای خود را به جنبش و حرکت و فریاد می دهد. جهاد اسلامی را در تمام زمینه ها زنده می کند. توحید اصیل اسلام را از هرگونه آلودگی به شرک رهایی می بخشد و مفاهیم مسخ شده و واژگون شده را به صورت صحیح تفسیر می کند. سلیقه های شخصی را از اسلام کنار می زند و زنگ عادات و رسوم را از آن می زداید. اسلام را از شکل های محدود قومی و محلی در می آورد و در شکل جهانی اش آشکار می سازد. دست سوء استفاده کننده ها و کلاه شرعی گذارها را از آن قطع می کند و قوانینش را دور از این گونه زائده ها عرضه می نماید. امام باقر(ع) می فرماید:«هنگامی که قائم خروج کند امر تازه، کتاب تازه، روش و داوری تازه ای با خود می آورد.»و این به معنای این است که قرآن و سنت اصیل فراموش شده را چنان از زوایای تحریف های معنوی و تفسیرهای نادرست بیرون می کشد که می توان نام کتاب و امر جدید بر آن گذاشت.(مکارم شیرازی،1376)در حکومت حضرت مهدی(ع) مردم به گونه بی سابقه ای به معنویت روی می آورند و در همه جا آوای اسلام طنین انداز است و آثار مذهب تجلی می کند. به تعبیر برخی از روایات، اسلام در هر خانه، کوخ و چادری رخنه می کند، چنان که سرما و گرما در آن نفوذ می نماید. در چنین شرایطی استقبال و پذیرش مردم به مظاهر و شعارهای دینی بی سابقه خواهد بود. استقبال مردم از آموزش قرآن، نماز جماعت و نماز جمعه چشمگیر خواهد شد و مساجد کنونی و حتی مساجدی که در آینده ساخته می شود، برطرف کننده نیاز آنان نخواهد بود.(تونه ای،1389)خداوند وعده فرموده است که زمین را پر از عدل و داد کند و جمیع ملل عالم را خبردار کرده است که این کره زمین، عاقبت به خیر خواهد شد. غیر از مؤمن صالح بر روی زمین نخواهد بود. ظلم و جور، فساد و نفاق، حسد و کینه دیگر باقی نمی ماند.با ظهور حضرت، به قدری علم قوی و ایمان، محکم می گردد که در هیچ دلی، ذره ای کینه و حسد نمی ماند. همه برادروار می گردند مثل اعضای یک بدن، به درد هم می خورند و با هم دوستی می ورزند.(دستغیب،1395)

ب)عدالت قضایی

در زمان حکومت امام مهدی(ع) عدالت به تمام معنا در مناسبات حقوقی و قضایی حاکم شده و داوری و قضاوت میان مردم از هرگونه شائبه خطا، اشتباه، بی عدالتی، جانبداری و...پیراسته می گردد که این امر به نوبه خود تأثیر مهمی در عادلانه شدن همه روابط اجتماعی و جلوگیری از ظلم و تجاوز به حقوق دیگران خواهد داشت.(شفیعی سروستانی،1387)در عصر ظهور جریان دادرسی بر اساس حق و عدل تنظیم می شود، و دادگاه امام مهدی(عج) بر گرفتن بی کم و کاست حقوق مردم اصرار دارد، تا جایی که اگر حق کسی زیر دندان دیگری باشد، از زیر دندان آن غاصب بیرون کشیده و به صاحب حق باز می گرداند. چنان که امام صادق(ع) فرمودند:«دنیا به پایان نخواهد رسید تا آنکه مردی از خاندان من ظهور نماید، وی به شیوه داود(ع) حکم خواهد نمود، بینه نخواهد خواست و به هر کس حقش را عطا خواهد نمود.»(صافی گلپایگانی،1380)برای مبارزه با فساد و تجاوز و ستم، از یک سو تقویت پایه های ایمان و اخلاق لازم است؛ و از سوی دیگر بوجود آمدن یک سیستم صحیح و نیرومند قضایی با هوشیاری کامل و احاطه وسیع. مسلما" پیشرفت کامل صنایع، وسائلی را در اختیار بشر می گذارد که با آن به خوبی می توان، در صورت لزوم حرکات همه مردم را تحت کنترل قرار داد، و هر حرکت ناموزون و نابجایی را که منتهی به فساد و تجاوز و ستمی می شود، زیر نظر گرفت؛ و با علائم و آثاری که مجرمان در محل جرم باقی می گذارند، از آنها عکسبرداری کرد؛ صدای آنها را ضبط نمود و آنها را به خوبی شناخت. قرار گرفتن چنین وسایلی در اختیار یک حکومت صالح، عامل مؤثری برای پیشگیری از فساد و ستم و در صورت وقوع چنین موضوعی، رساندن حق به صاحب حق است. شکی نیست که در عصر آن مصلح بزرگ جهان، آموزش های اخلاقی با وسایل ارتباط جمعی فوق العاده پیشرفته، آن چنان وسعت می گیرد که اکثریت قاطع مردم جهان را برای یک زندگی صحیح انسانی و آمیخته با پاکی و عدالت اجتماعی آماده می سازد. ولی از آنجا که بالاخره انسان آزاد آفریده شده و در اعمال خویش از جبر پیروی نمی کند؛ خواه ناخواه افرادی در هر اجتماع صالحی ممکن است پیدا شوند که از آزادی خود سوءاستفاده کنند و از آن برای وصول به مقاصد شومی بهره گیرند. لذا باید یک دستگاه قضایی سالم و کاملا" آگاه و مسلط باشد که حقوق مردم را به آنها برساند و ستمگر را بر سر جای خود بنشاند. به علاوه در عصر او به موازات پیشرفت علوم و دانش ها و تکنیک و صنعت، آن قدر وسایل کشف جرم تکامل می یابد که کمتر مجرمی می تواند ردپایی که با آن شناخته شود از خود به جا نگذارد.( مکارم شیرازی،1376)

ج)عدالت اقتصادی

عدالت اقتصادی به معنای رشد پایدار اقتصاد؛ عدالت در توزیع ثروت و ایجاد زمینه رفاه افراد جامعه است و عصر ظهور که عصر نهادینه شدن عدالت در همه عرصه های حیات بشری است، تمامی معیارها و شاخصه های عدالت اقتصادی در اسلام رعایت شده و هر گونه ظلم و تبعیض و فقر و نابرابری اقتصادی از بن کنده می شود.(محمدی،1389)عدالت اقتصادی یکی از مهم ترین شاخصه های عدالت اجتماعی است و به جرأت می توان گفت که بسیاری از تحولات و نهضت های اجتماعی-سیاسی که در طول تاریخ در جوامع مختلف رخ داده، به نوعی با این موضوع مرتبط بوده است.در دولت امام مهدی(ع) به عنوان آخرین دولتی که بر کره خاکی حکومت خواهد کرد، تأمین عدالت اقتصادی نقش و جایگاه برجسته ای دارد و در روایت های اسلامی نیز بر این بعد از ابعاد عدالت موعود بسیار تأکید شده است. با نگاهی گذرا به روایات اسلامی به روشنی می توان دریافت که با استقرار حکومت مهدوی، رفاه اقتصادی همراه با قسط و عدالت بر سراسر جهان حاکم شده و بشر به آرزوی دیرین خود دست می یابد.(شفیعی سروستانی،1387)زمینی که در آن زندگی می کنیم امکانات فراوانی برای زندگی ما و نسل های آینده و جمعیت هایی بسیار زیادتر از جمعیت کنونی ما دارد؛ اما عدم آگاهی کافی به منابع موجود، و منابع بالقوه زمین از یک سو و عدم وجود یک نظام صحیح برای تقسیم ثروت زمین از سوی دیگر، سبب احساس کمبود از جنبه های مختلف شده است؛ تا آنجا که در عصر ما همه روزه گروهی از انسان های مفلوک از گرسنگی می میرند. نظام حاکم بر اقتصاد جهان امروز، که یک نظام استعماری است در کنار خود یک نظام جنگی ظالمانه را پرورش می دهد که قسمت مهمی از نیروهای فکری و انسانی را که می بایست به طور مداوم و پویا در جستجوی منابع جدید برای بهسازی زندگی انسان ها به تلاش بر خیزند، می بلعد و نابود می کند. اما هنگامی که این نظام و نظام جنبی آن دگرگون شود، نیروها برای استخراج منابع بی شمار زمین به کار می رود؛ و علم و دانش پیشرو در اختیار این برنامه قرار می گیرد و به سرعت منابع تازه ای کشف می گردد و شکوفایی خاصی به اقتصاد می بخشد.(مکارم شیرازی، 1376)پیامبر اکرم(ص) می فرماید:«در آن زمان(ظهور)زمین پاره های جگرش(گنج های پنهان و با ارزش خود) را بیرون می ریزد.....پاره های جگر زمین ستون هایی از طلا و نقره است.البته عدالت مهدوی نه تنها نمودهای مختلف روابط اجتماعی را تحت تأثیر قرار داده و روابط فرهنگی، آموزشی، حقوقی، قضایی و اقتصادی جوامع انسانی را عادلانه می سازد، بلکه بر روابط فردی مردم نیز تأثیر گذاشته و تا اندرونی ترین و شخصی ترین روابط مردم نیز نفوذ می کند؛ کاری که از عهده هیچ نظام سیاسی، اجتماعی ساخته نیست. امام صادق(ع) می فرماید:«به خدا سوگند او عدالتش را تا آخرین زوایای خانه های مردم وارد می کند، همچنان که سرما و گرما وارد خانه ها می شود.»(تونه ای،1389) بنابراین با این بیان به تصویر جامعی از شرایط اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی عصر ظهور دست می یابیم و بر ما روشن می شود که عدالت موعود چگونه جوامع انسانی را متحول ساخته و زمینه رشد و کمال معنوی انسان ها را فراهم می سازد. به بیان دیگر عدالت موعود، همه ابعاد وجود آدمی را هدف قرار داده و چون میزانی دقیق، زندگی مادی و معنوی انسان ها را به اعتدال می کشاند. در فرهنگ مهدوی عدالت مظهر همه خوبی ها و ظلم، نماد همه بدی هاست و از این رو عدالت، جامع همه هدف هایی است که می توان برای انقلاب رهایی بخش امام مهدی(ع) تصور کرد و شاید به همین دلیل است که بیش از هر چیز بر ویژگی عدالت گستری و ظلم ستیزی آن حضرت تأکید شده است.(شفیعی سروستانی،1387)

2)تکامل جامعه بشری

از دیدگاه شیعة امامیه تاریخ، با فراز و نشیب های خود برای رسیدن جامعه انسانی به آرمان ها و تکامل فرجامین خود در حرکت بوده و سرانجام، بشریت حیاتی متکامل و به دور از کاستی و نقص را می آغازد و عدل، صلح، رفاه و امنیت کامل، گستره هستی را در می نوردد و زندگی بشر به عالی ترین و کامل ترین مرحله خود منتهی می شود. این تکامل انسانی بسیار فراتر از تکامل مادی بوده و ابعاد معنوی و روحی و اجتماعی انسان را نیز شامل می شود.(محمدی،1389)با مشخص شدن نقش امامان معصوم(ع) در تحقق حیات معنوی انسان ها می توان به تصوری روشن از چگونگی تحقق حیات طیبه در عصر ظهور رسید.در این عصر که عصر تجلی کامل ولایت الهی است، خداوند متعال به برکت وجود ولی الله الاعظم(عج) همه حجاب ها و موانعی را که پیش روی انسان ها وجود دارد بر می دارد و آنها را به مراتب بالای ادراک، آگاهی و ایمان نازل می سازد تا جایی که همه مظاهر شرک، کفر، گناه، ظلم، بی عدالتی از زمین رخت بر می بندد و انسان ها مستغرق در یاد و نام خداوند می شوند. اینجاست که آن حیات پاکیزه که انسان ها قرن ها به دنبالش بودند، محقق شده و آدمی امکان نیل به مراتب عالی کمال را پیدا می کند.(شفیعی سروستانی،1387)آن گاه که قائم قیام کند، نیرو های عقلانی مردم را تمرکز داده و خردها و دریافت های خلق را به کمال می رساند و فکر و اندیشه از زنجیر های نفس و شهوت رهایی می یابد و کمال عقلانی حاکمیت می یابد. بنابراین عصر ظهور، عصر حکومت و کمال خردمندی است یعنی دوره ای که در آن علم، اسیر و در بند غرایز و هواهای نفسانی نبوده است و در خدمت دین و معارف الهی قرار می گیرد. در عصر ظهور با شکسته شدن هیمنه استعمارگران و ستیزه جویان از یک سو و تکامل خرد آدمی و شکوفایی گرایش های عمیق فطری او از سوی دیگر، شاهد اوج شکوفایی و تکامل آزادی واقعی در عرصه های فوق هستیم.(محمدی،1389)امام باقر(ع) می فرماید:«هنگامی که قائم ما به پا خیزد، خداوند دستش را بر سر بندگان می گذارد و بدین وسیله عقل های آنها افزایش یافته و خردهای(خلق های) آنها به کمال می رسد.»(مجلسی،1372)

در عصر ظهور، بستر شکوفایی گرایش های والای معنوی و رشد فضایل آدمی فراهم شده و بشر از سیطره شرایط اجتماعی وارسته می شود و وابستگی او به ایمان و ایدئولوژی فزونی می یابد. بدین سان که دل های بندگان پر از عبادت می شود، امت اسلامی اصلاح می شوند، گناه و جرم رو به کاهش می نهد و مفاسد اخلاقی همانند زنا، شرب خمر،ربا، کینه، دروغ، خیانت، دزدی و......به حداقل خود می رسد و در نهایت آدمی از حالات نابسامان بحران های معنوی رهایی یافته و به وضعیت مطلوب نایل می آید.(مطهری،1371 )

3)امنیت فراگیر

امنیت یکی از مهم ترین نعمت های الهی و ارزشمندترین سرمایه جامعه و بر اساس فطرت آدمی است، که در عصر ظهور گستره جهانی را در می نوردد و جامعه عدل محور مهدوی را از فروغ خود روشن می سازد.(محمدی،1389) چنان که امام علی(ع) می فرماید:« اگر قائم ما قیام کند به واسطه ولایت و عدالت او، آسمان چنان که باید ببارد می بارد و زمین رستنی هایش را بیرون می دهد و کینه از دل بندگان زدوده می شود و میان دد و دام آشتی بر قرار می شود، به گونه ای که یک زن میان عراق و شام پیاده خواهد رفت و آسیبی نخواهد دید و هر جا قدم می گذارد همه سبزه و رستنی است و بر روی سرش زینت هایش را گذارده و نه ددی او را آزار می دهد و نه می ترساند. بنابراین اگر پیرزن ضعیفی بخواهد از شرق عالم به غرب عالم سفر کند، کسی او را نمی آزارد. حتی گرگ ها و درندگان با یکدیگر در صلح و صفا زندگی می کنند. نکته قابل توجه آنکه منشأ بسیاری از نا امنی ها، بی عدالتی هاست و بی عدالتی سبب می شود بسیاری به حقوق خود نرسیده و اقدامات ناشایستی در رفع امنیت همگانی مردم ایجاد نمایند، اما آن گاه که عدالت در سراسر گیتی گسترانده شود، امنیت همه راهها و شهر ها را فرا می گیرد.(مجلسی،1372)

4)وحدت و یکپارچگی

شکی نیست که اختلافات مذهبی با یک نظام توحیدی در تمام زمینه ها، سازگار نیست؛ زیرا همین اختلاف برای برهم زدن هر نوع وحدت کافی است. بلکه یکی از عوامل مهم وحدت، وحدت دین و مذهب است که می تواند مافوق همه اختلاف ها باشد، و نژادها و زبان ها و ملیت ها و فرهنگ های گوناگون را در خود گردآوری و از آنها جامعه واحدی بسازد که همگان در آن همچون برادران و خواهران باشند که در قرآن آمده:«انماالمؤمنون اخوه»(حجرات/10) به همین دلیل یکی از برنامه های اساسی آن مصلح و انقلابی بزرگ، توحید صفوف در سایة توحید مذهب است. البته با توجه به اینکه در دوران ظهور آن مصلح بزرگ، همة وسایل پیشرفته ارتباط جمعی، در اختیار او و پیروان رشید اوست، و با توجه به اینکه اسلام راستین باحذف پیرایه ها کشش و جاذبه ای فوق العاده ای دارد، به خوبی می توان پیش بینی کرد که اسلام با تبلیغ منطقی و پیگیر، از طرف اکثریت قاطع مردم جهان پذیرفته خواهد شد؛ و وحدت ادیان از طریق اسلام پیشرو، عملی می گردد.(محمدی،1389)

بنابراین با ظهور منجی عالم بشریت،حضرت مهدی(عج)، عوامل اصلی انشعاب انسانی یعنی اختلاف های قبیله ای و جغرافیایی و عقیده ای رخت بر می بندند و با حاکمیت مطلق عقیدة اسلام در سراسر گیتی، یکپارچگی و اتحاد تمام عالم هستی را فرا می گیرد و همدلی و همسازی گسترة جهانی می یابد و نیل جامعة انسانی به یگانگی و یکپارچگی در یک نظام اجتماعی که همواره از آرمان های بشر به شمار آمده تحقق می یابد.(مطهری، 1371)

منابع

1)قرآن کریم

2)پرهیزگار. غلامرضا.(1393). انقلاب اسلامی ورشد مهدویت در ایران،مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی.قم.

3)تونه ای. مجتبی.(1389). فرهنگ الفبایی مهدویت. کانون اندیشه جوان. تهران.

4)جوادی آملی.عبدالله.(1388). امام مهدی موجود موعود. مرکز نشر اسراء. قم.

5)دستغیب. عبدالحسین.(1395).مهدی موعود. دفتر انتشارات اسلامی. قم.

6)رمزی اوحدی. محمدرضا.(1394). زبور نور. سعیدنوین. قم.

7)شفیعی سروستانی. ابراهیم.(1387). معرفت امام زمان و تکلیف منتظران. موعود عصر(عج). تهران.

8)صافی گلپایگانی. لطف الله.(1380).منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر. معصومیه. قم.

9)مطهری. مرتضی.(1371).مجموعه آثار.ج3. صدرا. تهران.

10)همان. ج23.

11)مجلسی. محمدباقر.(1372). بحارالانوار.ج51. مؤسسه الوفاء. بیروت.