ابوریحان بیرونی

ابوریحان محمد بن احمد بیرونی (440-362 هجری قمری)، دانشمند برجسته ی ایرانی، در رشته های گوناگون دانش، ریاضی، جغرافیا، زمین شناسی، مردم شناسی، فیزیک و اختر شناسی، سرآمد روزگار خود بود. او از نخستین دانشمندانی است که در نوشته های خود به پیشینه ی تاریخی یک موضوع علمی پرداخته است.اندازه گیری چگالی 18 فلز و سنگ گرانبها، اندازه گیری قطر و محیط زمین، شیوه ای نو برای طراحی نقشه های جغرافیایی، اندازه گیری فاصله های بین شهرها، پژوهش در باورها و تاریخ مردم هندوستان و تهیه ی فهرست کتاب های زکریای رازی، از کارهای ماندگار اوست.

زندگی نامه

محمد بن احمد بیرونی، ابوریحان، (440-362 قمری)، دانشمند برجسته ی ایرانی، در سوم ذیحجه ی 362 هجری قمری (18 دی ماه 351 خورشیدی) در شهر کاث، از شهرهای ولایت خوارزم، به دنیا آمد.پدرش، ابوجعفر احمدبن علی اندیجانی، اخترشناس دربار خوارزم شاه در رصدخانه ی گرگانج بود و مادرش، مهرانه، پیشینه ی مامایی داشت. چنان که خود گفته است، پدرش را در پی بدگویی حسودان از دربار راندند و به ناچار در یکی از روستاهای پیرامون خوارزم ساکن شدند و چون برای مردم روستا بیگانه بودند، به بیرونی شهرت پیدا کردند.برخی نیز گفته اند چون در بیرون شهر کاث، که پایتخت خوارزم بود، به دنیا آمد، به این نام شهره گشت.
ابوریحان خردسال بود که فراگیری دانش را آغاز کرد. آشنایی بیرونی با امیرنصر منصوربن علی بن عراق، دانشمند برجسته ی ایرانی و از شاهزادگان آل عراق، باعث راه یابی او به دربار خوارزم شاه و مدرسه ی سلطانی خوارزم شد که امیرنصر آن را بنیان گذاری کرده بود. در همین دوران بود که به سال 380 قمری و در حالی که تنها 17 سال داشت، به کمک حلقه ای درجه دار (حلقه ی شاهیه) به اندازه گیری بلندی نیم روزی (ارتفاع نصف النهاری) خورشید در شهر کاث پرداخت. چهار سال پس از آن می خواست رصدهای دیگری انجام دهد، اما تنها توانست انقلاب تابستانی را در روستایی به نام بوشکانز در جنوب کاث و غرب آمودریا رصد کند. چرا که مأمون بن محمود، فرمان روای گرگانج، به کاث تاخت و ابوعبدالله محمد بن احمد، آخرین خوارزمشاهیان از آل عراق و پشتیبان بیرونی را از بین برد.
با فروپاشی دستگاه آل عراق در خوارزم، بیرونی مدتی را پنهان شد یا به جای دیگر رفت و در زمان فرمان روایی پسر مأمون بن محمد، علی بن مأمون، به سال 387 قمری به کاث بازگشت. او در 11 جمادی الاول /7 خرداد همان سال توانست خورشیدگرفتگی را رصد کند. پیش تر با ابوالوفای بوزجانی قرار گذاشته بود که او نیز خورشیدگرفتگی را در بغداد رصد کند. ابوریحان از روی اختلاف زمانی که از این راه به دست آمد، توانست اختلاف طول جغرافیایی آن دو شهر را به دست آورد. تردیدی نیست که بیرونی جوان در آن زمان به جایگاهی رسیده بود که ابوالوفای بزجانی در کهن سالی حاضر شد با او همکاری داشته باشد.
هر چند بیرونی کتاب تسطیح الصور را به نام علی بن مأمون نوشته است، اما به نظر می رسد چندان از سوی او پشتیبانی نمی شده یا پشتیبانی آن خوارزمشاه جدید، چندان استوار نبوده است، چرا که پس از زمان اندکی به ری سفر کرده است.او در ری با دو ریاضی دان و اخترشناس شناخته شده ی ایرانی، کوشیاربن لبان گیلانی و ابومحمد خجندی دیدار کرد و رساله ی کوتاهی را در شرح دستگاه رصد ساخته ی خجندی و رصدهای او با آن دستگاه بزرگ و دقیق نوشت. بیروین آن دستگاه را دقیق ترین دستگاه رصدی شناخته شده تا آن زمان دانسته است. سپس به نزد اسپهبد ابوالعباس مرزبان بن رستم بن شروین رفت و کتاب مهم "مقالید علم الهیئه" را به نام آن فرمان روا نوشت.
بیرونی در سال های پایانی سده ی چهارم هجری به گرگان رفت و به سال 391 قمری کتاب آثارالباقیه را به نام شمس المعالی قابوس بن وشمگیر نوشت. این در حالی بود که پیش از آن 7 کتاب دیگر نوشته و با ابن سینا نیز نامه نگاری علمی خود را آغاز کرده بود. او در سال 393 قمری خورشیدگرفتگی را در گرگان رصد کرد. هم چنین کوشید طول یک درجه از کمان نصف النهار را که دو سده پیش در روزگار مأمون عباسی و در بغداد اندازه گیری شده بود، با دقت بیش تر در پیرامون گرگان اندازه گیری کند. اما پشتیبان او، قابوس بن وشمگیر، به دلیل ناشناخته ای علاقه ی خود را به انجام چنین کاری از دست داد و بیروین نتوانست کار خود را ادامه دهد.
بیرونی در 399 یا 400 قمری بار دیگر به خوارزم بازگشت و مدتی را در دربار ابوالعباس مأمون بن مأمون بزیست. او با پشتیبانی آن خوارزم شاه توانست رصدهای مهمی انجام دهد و حلقه ی بزرگی ساخت که روی صفحه ی نصف النهار سوار می شد و در کار رصد بسیار سودمند بود. هم چنین نیم کرده ای ساخت که از آن برای تصویرگری در حل ترسیم مسأله های مساحی بهره می گرفت. اما مأمون در سال 407 قمری به دست سپاهیانش کشته شد و در سال دیگر نیز محمود غزنوی به گرگانج یورش آورد و بسیاری از بزرگان، از جمله بیرونی، را در سال 408 قمری به خود به غزنه برد.
بیرونی در لشکرکشی های محمود به هندوستان همراه او بود و در این سفرها با دانشمندان هندی آشنا شد و با آنان به گفت و گو نشست. زبان سانسکریت آموخت و اطلاعات لازم برای نگارش کتاب تحقیق ماللهند را فراهم کرد. او به هر شهری که می رفت می کوشید عرض جغرافیایی آن را تعیین کند و زمانی که به سال 416 قمری در قلعه ی نندنه به سر می برد، از کوهی که در آن نزدیکی بود برای تعیین قطر زمین بهره گرفت.سرانجام، دستاورد پژوهشی خود را در رساله ای به نام "مقاله فی استخراج قدرالارض به رصد انحطاط الافق عن قلل جبال" نوشت.
در سال 315 قمری فرمانروای ترک های وولگا گروهی را به غزنه فرستاده بود. آن مردمان با ساکنان سرزمین های قطبی رابطه ی بازرگانی داشتند و بیرونی از آنان خواست اطلاعاتش را در باره ی آن سرزمین ها بیشتر کند. یکی از آن فرستادگان در پیشگاه محمود غزنوی گفت که در سرزمین های دور دست شمال، گاهی خورشید روزهای زیادی غروب نمی کند. سلطان محمود در آغاز بسیار خشمگین شد و آن سخنان را کفرآمیز خواند. اما ابوریحان به او گفت که سخن آن فرستاده درست و علمی است و ماجرا را برایش توضیح داد.
بیرونی در زمان محمود غزنوی علاوه بر چند رصد مهم، رساله ی استخراج الاوتار را به سال 418 و کتاب التفهیم لاوائل صناعه التنجیم را به سال 420 قمری به پایان رساند. پس از مرگ محمود و جانشینی فرزندش مسعود، راه برای پژوهش های بیرونی هموارتر شد و در همین روزگار بود که بیرونی کتاب قانون مسعودی را به نام سلطان مسعود غزنوی نوشت که دانش نامه ای از دانسته های اخترشناسی تا آن زمان است. سلطان مسعود به پاس کوشش او در نگارش آن کتاب، پاداش از زر و سیم برای او فرستاد، اما بیرونی همه ی آن را به خزانه بازگرداند و به مسعود گفت که از آن بی نیاز است، چرا که دیر زمانی را به ناچار به قناعت گذرانده است و اکنون به این شیوه خو گرفته و ترک آن برایش بسیار سخت است. بیرونی در زمان مودودبن مسعود نیز از پشتیبانی پادشاه غزنوی برخوردار بود و کتاب دستور و کتاب الجماهر خود را به نام او نوشته است.
سرانجام، بیرونی در سال های آغازین فرمان روایی جانشین مودود، در رجب 440 هجری قمری در 77 سالگی در غزنه درگذشت. ابوالحسن علی بن عیسی، فقیه نام داری که در لحظه های پایانی بر بالین او بود، نوشته است که: "آن گاه که نفس در سینه ی او به شماره افتاد، بر بالین او حاضر آمدم و در آن حال از من پرسشی فقهی پرسید.گفتم اکنون چه جای این پرسش است. گفت ای مرد کدام یک از این دو کار بهتر است، این مسأله را بدانم و بمیرم یا نادانسته از دنیا بروم؟ و من آن مسأله را بازگفتم و فرا گرفت و از نزد وی بازگشتم. هنوز بخشی از راه را نپیموده بودم که شیون از خانه ی او برخاست."

سال شمار زندگی ابوریحان بیرونی

362 قمری/351 خورشیدی:روز پنج شنبه سوم ذی الحجه/هجدهم دی ماه در روستایی بیرون شهر کاث به دنیا آمد.
368 قمری/357 خورشیدی:در مکتب شهر جرجانیه برای یک سال درس خواند.
369 قمری/358 خورشیدی:درسش را در مکتب روستا ادامه داد.
379 قمری/358 خورشیدی: در هفده سالگی به اندازه گیری ارتفاع نیم روزی خورشید در شهر کاث پرداخت.
358 قمری/373 خورشیدی: انقلاب تابستانی را در دهکده ای در جنوب شهر کاث رصد کرد.
387 قمری/375 خورشیدی: روز شنبه یازدهم جمادی الاول /7 خردادماه، خورشیدگرفتگی را رصد کرد.
391 قمری/379 خورشیدی: کتاب آثارالباقیه را در گرگان به نام قابوس بن وشمگیر آل زیار نوشت.
393قمری/381 خورشیدی: روز شنبه چهاردهم ربیع الثانی/6 اسفند ماه و روز یک شنبه سیزدهم شوال/29 مرداد، دو ماه گرفتگی را در گرگان رصد کرد.
394 قمری/382 خورشیدی: روز یک شنبه دوازدهم شعبان/20 مرداد ماه، ماه گرفتگی را در جرجانیه رصد کرد.
408 قمری/396 خورشیدی: همراه سلطان محمود غزنوی از جرجانیه به غزنه رفت.
409 قمری/397 خورشیدی: عرض جغرافیایی جیخور، در نزدیکی کابل، را با کمک شاقول اندازه گرفت.
412 قمری/400 خورشیدی: اعتدال بهاری و پاییزی و انقلاب تابستانی و زمستانی را در شهر غزنه رصد کرد.
416 قمری/404 خورشیدی: نگارش کتاب تحدید نهایات الاماکن را به پایان رساند.
418 قمری/405 خورشیدی: رساله ی استخراج الاوتار فی الدایره را نوشت.
420 قمری/407 خورشیدی: نگارش کتاب التفهیم لاوائل الصناعه التنجیم را به پایان رساند.
421 قمری/408 خورشیدی: کتاب تحقیق ماللهند را نوشت و رساله ی قانون مسعودی را به سلطان مسعود غزنوی هدیه داد.
425 قمری/412 خورشیدی: فهرست کتاب ها و نوشته ها ی محمدبن زکریای رازی و فهرست 113 جلد کتاب خود را نوشت.
422 قمری/429 خورشیدی: روز جمعه سوم رجب/6 آذرماه، به سوی پروردگار خود رفت.

پژوهش های بیرونی

بیرونی از آن دسته از دانشمندان بوده است که تنها به گفته ها و نوشته های دانشمندان پیش از خود بسنده نمی کرده و بارها نظریه های دانشمندان پیش از خود، به ویژه ارسطو، را به چالش کشیده است. او برای درستی سخنان دیگران و بررسی نظریه های خود به مشاهده ی دقیق پدیده ها و آزمودن آزمودنی ها، حتی اگر از باورهای مردمان باشد، می پرداخت.برای نمونه، در کتاب الجماهر خود چند آزمایش را شرح می دهد که برای بررسی علمی دو باور عامیانه انجام داده است. او زهرآگین نبودن الماس را با خوراندن آن به سگی می آزماید و نشان می دهد که آن سگی پس از چند روز هم چنان سالم می ماند.هم چنین، گردن بندی از زمرد بر گردن ماری می اندازد و نشان می دهد که مار با دیدن زمرد نابینا نمی شود و این کار را در 9 ماه و در گرما و سرما می آزماید و سرانجام به شیرینی می نویسد که اگر این کار بینایی آن مار را افزایش نداده باشد، چیزی از بینایی آن نکاسته است.
بیرونی در آزمایش های خود مانند یک پژوهشگر امروزی می کوشد هنگام مقایسه ی ویژگی دو ماده، دیگر شرایط را برای آن ها یکسان سازد. برای نمونه، او برای بررسی این نظریه ی ارسطو که آب گرم از آب سرد زودتر یخ می بندد، چنین آزمایش انجام می دهد:"من دو ظرف شکل و یک اندازه برگرفتم و در هر دو ظرف، مقدار برابری از یک آب، یکی گرم و دیگری سرد، ریختم و هر دو ظرف را در هوای سرد و خشک نهادم. سطح آب سرد یخ بست، در حالی که در آب گرم هنور گرمایی باقی مانده بود.این را دیگر بار آزمودم، باز هم چنان شد. "شگفت آور این که برخی از دانشمندان ایرانی که مقاله ها و کتاب هایی در باره ی هواشناسی نوشته اند، نظر او را نادرست دانسته و بی آن که دلیل روشنی برای سخن خود بیاورند، تنها به این خاطر که ارسطو و ابن سینا بر نظر دیگری هستند، او را به فهم نادرست متهم کرده اند.
بیرونی نخستین دانشمندی است که در همه ی نوشته های خود به پیشنیه ی تاریخی و مقایسه ی نظرهای دانشمندان پیش از خود در هر موضوع مورد نظر می پردازد. گاه نیز کتاب هایی را فقط به خاطر تاریخ علم نگاشته است. برای نمونه، در الاثارالباقیه که در گاهشماری و شناخت زمان است، به معرفی گاهشمارهای ملت های گوناگون، هندی، عربی، یونانی، یهودی و ایرانی می پردازد یا در کتاب تمهیدالمستقر و التحلیل و التقطیع، که در اخترشناسی است، از چگونگی به دست آوردن شاخص های گوناگون اخترشناسی در 3 مکتب یونانی، هندی و ایرانی و میزان تأثیرپذیری دانشمندان گوناگون از آنها سخن می گوید.از آن رو، بررسی نوشته های او راه تازه ای برای پژوهشگران تاریخ علم گشوده است تا دگرگونی علم را طی سده های دراز پی گیری کند. برای نمونه، اشاره ی او به گردهمایی اخترشناسان دوران انوشیروان برای تصحیح زیج شاه، پژوهشگران تاریخ علم را از وجود دست کم دو نگارش از زیج شاه آگاهی داده است.
از دیگر ویژگی های پژوهشی بیرونی آشنا بودن به چند زبان است. او فارسی، ترکی، عربی، عبری، سریانی و سانسکریت را به خوبی می دانسته و با زبان یونانی نیز آشنایی داشته است. او به خوبی دریافته بود که برای پژوهش در فرهنگ مردمان و دانش تمدن های گوناگون، باید نخست زبان آنان را فراگرفت و بهره گیری از مترجم یا کتاب های ترجمه شده، در پژوهش های دقیق چندان راه گشا نیست. از این رو، نخستین کاری که در سفر به هند کرد، یادگیری زبان سانسکریت بود و چنان که خود گفته است آن را به دشواری اما با پشتکار یاد گرفت:"پس از به خاطر سپردن یک کلمه، چون آن را تکرار می کردم و کوشش فراوان به کار می بستم که حرف های آن از مخرج خود ادا شود، باز هندیان نمی فهمیدند چه می گویم. به ناچار از نو کوشش می کردم که درست تلفظ شود."سرانجام، در آن زبان چنان مهارت یافت که چند کتاب را از سانسکریت به عربی ترجمه کرد و بنا به نوشته برخی
نویسندگان، چند کتاب را نیز از یونانی به سانسکریت بازگرداند.

پژوهش های زمین شناسی

در میان نوشته های زمین شناختی نویسندگان مسلمان، کم تر کتابی به درستی وعلمی بودن آثار بیرونی می رسد. او طی سفرهای گوناگونی که به سرزمین های آسیای غربی و به ویژه هندوستان داشته است، پیرامون ناهمواری های زمین شناختی و ساختمان کوه ها به پژوهش پرداخته و به کشف هایی نیز دست یافته است.هم چنین، به روش نوآورانه برای اندازه گیری چگالی کانی ها و فلزها دست پیدا کرده بود و توصیف علمی او از چاه های آرتزین نیز معروف است. در ادامه به شرح گوشه هایی از پژوهش های زمین شناختی او می پردازیم

توصیف های زمین شناختی

بیرونی به ماهیت رسوبی حوضه ی رودگنگ پی برده و در ماللهند پیرامون آن چنین نوشته است:"یکی از این دشت ها در هندوستان است که از جنوب به اقیانوس هند می رسد و در سه سوی دیگر، کوه ها آن را فراگرفته اند و آب های آن کوه ها به آن می ریزد. ولی اگر خاک هندوستان را با چشم خود ببینی و در باره ی ماهیت آن فکر کنی و اگر سنگ های گردی را در نظر بگیرید که هر اندازه که زمین را عمیق تر بکنید بازهم آن ها را خواهید یافت، سنگ هایی که در نزدیکی کوه ها و آن جاها که رودها جریان تندی دارند بزرگ تر است و هر چه از این کوه ها دورتر می شوید و به آن جاها برسید که رودها کندتر پیش می روند، کوچک تر می شوند و از آن جا که رودها حالت ایستاده پیدا می کنند و به مصب دریا نزدیک می شوند این سنگ ها خرد می شوند و به صورت دانه های شن درمی آیند، اگر همه ی این ها را در نظر بگیرید ناگزیر به این باور می رسید که در روزگاری هندوستان دریا بوده است و این دریا به تدریج با رسوب های این رودها پر شده است."
بیرونی از دگرگونی های زمین شناختی که در گذشته رخ داده نیز به خوبی آگاه بوده است، چنان که در شرح زمین شناختی بیابان عربستان و بیابان شنی خوارزم در کتاب تحدید نهایات خود به گوشه هایی از دانسته های خود اشاره کرده و از فسیل ها به عنوان شاهدی که بر نظریه های خود بهره می گیرد: "این بیابان عربستان که می بینیم، نخست دریا بوده و سپس پر شده است و نشانه های آن هنگام کندن چاه ها به دست می آید... و هم چنین سنگ هایی بیرون می آید که چون آن ها را بشکنند، صدف ها و حلزون ها و چیزهایی که گوش ماهی نامیده می شود به نظر می رسد که یا به حال خود باقی است یا آن که پوسیده و از میان رفته و جای خالی آن ها به شکل اصلی دیده می شود. از این چیزها در باب الابواب بر کرانه ی دریای خزر نیز هست... و چنین سنگی را که در میان آن گوش ماهی است در بیابان شنی میان جرجان و خوارزم نیز می بینیم. این بیابان در گذشته هم چون دریاچه ای بوده است، چه گذرگاه جیحون یعنی نهر بلخ بر آن بوده... سپس در گذرگاه آن بستگی پیدا شده و آب آن به سرزمین های قوم غز پیچید و کوهی راه را بر آن گرفت که اکنون شیطان شیر خوانده می شود..."

چگالی کانی ها

ابوریحان در کتاب الجماهر فی معرفه الجواهر به شرح فلزها و جواهر های قاره های آسیا، اروپا و آفریقا می پردازد و ویژگی های فیزیکی مانند بو، رنگ، نرمی و زبری حدود 300 نوع کانی و مواد دیگر را شرح می دهد و نظریه ها و گفتارهای دانشمندان یونانی و اسلامی را در باره ی آن ها بیان می کند.او چگالی سنج دقیقی اختراع کرد و چگالی کانی های شناخته شده را اندازه گیری کرد. اندازه گیری های او با اندازه گیری های امروزی، که با ابزارهای پیشرفته انجام می شود، چندان تفاوتی ندارد.شرح دستگاه چگالی سنج او در کتابی با نام "مقاله فی النسب التی بین الفلزات و الجواهر فی الحجم" آمده است.

مقایسه ی اندازه گیری چگالی کانی ها به روش بیرونی و روش های امروزی

کانی                                                   اندازه گیری بیرونی             اندازه گیری امروزی
طلا                                                                                           19/26                             19/26
جیوه                                                                                       13/74                                    13/56
مس                                                                                        8/92                                  8/85
برنج                                                          8/67                                   8/4
یاقوت آسمانی                                                            3/97                                   4/09-4/01
یاقوت سرخ                                              3/85                                         4/14-3/95
لعل                                                         3/58                                      3/7-3/5
زمرد                                                         3/75                                        3/75-3/65
عقیق سرخ                                                                 2/65                                         2/8-2/5
لاجورد                                                       2/6                                           2/8-2/4
دستگاه چگالی سنج بیرونی که بر اصل ارشمیدوس کار می کرد، تشکیل شده بود از یک ظرف آب که میزابی ظریف به آن وصل کرده بود و ترازویی که یک کفه ی آن درست زیر میزاب جای گرفته بود و در کفه ی دیگر آن صد مثقال از کانی مورد نظر را می گذاشت. سپس برای به تعادل رسیدن ترازو، در کفه ای که زیر میزاب جای داشت، آب می ریخت. آن گاه، وزن و حجم آب را می سنجید تا جرم حجمی (چگالی) کانی مورد نظر دست یابد. او به درستی دریافته بود که خلوص و دمای آب به کار رفته در این آزمایش ها، در چگالی آن اثر دارد و از این رو، برای آزمایش های خود همواره از جای مشخصی از رود جیحون و آن هم در آغاز پاییز آب برمی داشت. او پس از رفتن به غزنه، همین آزمایش ها را با آب رودخانه ی غزنه انجام داد. شرح این پژوهش ها در کتاب میزان الحکمه، اثر ابوالفتح عبدالرحمن خازنی، آمده است.

چاه های آرتزین

بیرونی در آثارالباقیه در باره ی فوران آب از برخی چشمه ها و چاه ها چنین می گوید: "اما فوران چشمه ها و صعود آب به سمت بالا، علتش این است که خزانه ی آن از خود چشمه ها بالاتر جای دارد، مانند فوران معمولی و گرنه آب هرگز به سوی بالا جز این که منبع آن بالاتر باشد، نخواهد رفت... بسیاری از مردم که چون علت امری طبیعی را ندانند، به همین اندازه کفایت می کنند که بگویید الله اعلم، مطلبی را که ما گفته ایم انکار کرده اند و یکی از آنان و یکی از آنان با من به منازعه پرداخت... البته ممکن است آب به قله ی کوه همین برود، به شرط آن که قله ی کوه از منبع و مخزن آب، پایین تر باشد."

اندازه گیری قطر و محیط زمین

در کتاب قانون مسعودی نوشته است:"در سرزمین هند، کوهی را مشرف بر صحرای همواری یافتم که همواری آن همسان همواری سطح دریا بود. بر قله ی آن محل برخورد ظاهری آسمان با زمین، یعنی دایره ی افق را اندازه گرفتم که از خط مشرق و مغرب به اندازه ی اندکی کم تر از ثلث و ربع درجه، انحطاط داشت و من آن را 34 دقیقه محسوب داشتم . سپس ارتفاع کوه را از طریق رصد کردن قله ی آن از دو نقطه الحجر این قله، که بر یک امتداد بودند، اندازه گرفتم که مساوی ششصد و پنجاه و دو ذراع درآمد...و چو حساب کردم، تقریباً 58 میل درآمد و از این جا به درستی اندازه گیری منجمان مأمون اطمینان یافتم." او در پایان کتاب السطرلاب، روش ریاضی به دست آوردن شعاع، محیط، مساحت و حجم کرده ی زمین را شرح داده است.

پژوهش جغرافیایی

بیرونی در پژوهش های جغرافیایی خود از نظرهای دانشمندان یونانی و دانش جغرافیایی هندوان و ایرانیان باستان و نیز جغرافی دان ها و جهان گردان پیش از خود در دوره ی اسلامی، مانند ابن خردادبه،یعقوبی و مسعودی، یاد کرده و خود نیز پژوهش های جغرافیایی دقیقی داشته است. او در به دست آوردن طول و عرض جغرافیایی شهرها کوشش های فراوانی کرده و در کتاب قانون مسعودی، طول و عرض جغرافیایی بیش از 6000 نقطه ی جغرافیایی را نوشته است. همان طور که پیش از این گفته شد، او با همکاری ابوالوفای بوزجانی، ریاضی دان ایرانی ساکن بغداد، توانست با روش رصد هم زمان خوشید گرفتگی در دو نقطه ی جغرافیایی، اختلاف طول جغرافیایی بغداد و اورگنج (خوارزم قدیم)را به دست آورد.

مقایسه ی اندازه گیری های بیرونی از طول و عرض جغرافیایی شهرها به اندازه گیری های امروزی

بیرونی در رساله ی تسطیح الصور، روش های رسم کردن نقشه و تصویر کردن کره را بر صفحه، که پیش از او رواج داشته است، شرح می دهد و نقد می کند.سپس، در آثارالباقیه به شرح 3 روش نوآورانه ی خود در رسم نقشه می پردازد.یکی از روش های او، که خود آن را تسطیح اسطوانی نامیده است، شباهت زیادی به روش تسطیح نیکولوسی دی پاترینو دارد که در سال 1660 میلادی منتشر کرد و امروزه نقشه ای جغرافیایی موسوم به مرکاتور براساس آن نتظیم می شود.از نوآوری های دیگر او در نقشه کشی این است که برای نشان دادن ناهمواری ها و موقعیت های جغرافیایی زمین، جامع تر از پیشینیان خود به استفاده از رنگ های گوناگون اشاره کرده است. هم چنین، در کتاب التفهیم نقشه ای از کره ی زمین رسم کرده است که ارتباط اقیانوس هند با اقیانوس اطلس برای نخستین بار در آن نشان داده شده است. از این رو، برخی او را از بنیان گذاران دانش مساحی (نقشه کشی)و از پیشگامان جغرافیایی ریاضی می دانند.

ریاضی و اخترشناسی

از بیش از 150 اثر نوشتاری بیرونی دست کم 115 عنوان به ریاضیات، اخترشناسی و موضوع های وابسته به آن ها اختصاص داشته که از آن میان فقط 28 اثر به ما رسیده است. هفت جلد از آثار بیرونی پیرامون ریاضیات محض نوشته شده است و بیرونی در آن نوشته ها، به ویژه در کتاب استخراج الاوتار، همواره برای اثبات قضیه ها و مسأله های ریاضی به روش های گوناگون پرداخته و شباهت ها و تفاوت های آن ها را بیان کرده است. برای نمونه، برای حل نخستین قضیه ی یاد شده در آن کتاب، 22 شیوه ی گوناگون را نوشته است. پنج روش از خودش و هفده را دیگر را از دانشمندان و ریاضیدان های دیگر:ارشمیدوس (سه برهان)؛ ابوسعید محمد بن علی ضریر جرجانی (دوشیوه)؛ آذرخوربن استاد جشنس (دو اثبات)؛ ابوسعید سجزی (دو راه حل)؛ قاضی ابوعلی حسن بن حارث جنوبی (دوشیوه)؛ ابونصرمنصوربن علی عراق (دوبرهان؛ ابوعبدالله محمدبن احمد الشنی (دو اثبات)و ابوعلی حسن بن حسین بصری (یک روش).
بیرونی در بخش هندسه ی التفهیم، هنگام تعریف اصطلاح هایی مانند جسم، سطح، خط و نقطه، آگاهانه از ترتیب رعایت شده در کتاب هندسه ی اقلیدوس پیروی نمی کند تا بتواند مفهوم ها را برای نوآموزان هندسه به خوبی و سادگی شرح دهد. اقلیدوس در مقاله ی نخست کتاب اصول خود نخست نقطه و در آخر سطح را تعریف کرده و تعریف حجم را به مقاله ی 11 واگذار کرده که هندسه ی فضایی از آن جا آغاز می شود، اما بیرونی عکس آن رفتار کرده است.او نخست جسم را، که همگان می توانند آن را تصور کنند، تعریف می کند و سپس اصطلاح هایی مانند سطح، خط و نقطه را با کمک آن اصطلاح تعریف شده، بیان می کند. این کار او بیش تر جنبه ی آموزشی دارد و گرنه او از برتری ها ساختار و نظم موجود در کتاب اصول اقلیدوس به خوبی آگاه بود و باید این کار او را از نظر آموزشی بررسی کرد. برای نمونه تعریف دایره از فصل نخست کتاب التفهیم آورده می شود:"دایره چیست؟ شکلی است برسطحی که گرد بر گرد او خطی بود که نام او محیط است و به میان او نقطه ای است که او را مرکز گویند و همه ی خط های راست که از مرکز بیرون آیند و به محیط رسند، هم چند (مساوی)یکدیگر باشند."
بیرونی در برخی از آثار خود به ریاضیات کاربردی، به ویژه در موضوع های مرتبط با دین می پردازد. او روش های گوناگون پیدا کردن سوی قبله را شرح می دهد و نظرهای دانشمندان پیش از خود را نقد می کند. یکی از هدف ها او در نگارش کتاب تحدیدالنهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن، تعیین درست قبله ی غزنه بوده است.آن کار به مثلثات کروی پیشرفته نیاز داشته که بیرونی در آن مهارت داشته است و کتاب مقالید او را نخستین کتاب کامل در مثلثات کروی می دانند.او در کتاب سایه ها کوشیده است با روش های ریاضی زمان نماز را تعیین کند.او بر این باور بوده است که بدون بهره گیری از اخترشناسی و حساب و هندسه به سختی می توان موضوع سایه ها را درک کرد و فردی که این علوم را با دین سازگار نداند، نه تنها با عوام تفاوتی ندارد، بلکه با این دفاع نابجای خود به دین آسیب زده است.او کتاب جداگانه ییا نیز در تعیین سوی قبله به نام "رساله فی معرفه سمت القبله" دارد.
بیرونی در پژوهش های اخترشناسی نیز به پیروی بی چون و چند از بزرگان نپرداخته و به رصدها و تجربه ها ی شخصی گوناگونی دست زده است، چرا که به بیان خودش در التفهیم:"همه به اختلاف سخن رانده اند، در هر کاری جانب حق و صدق و امانت را رعایت باید کرد."و روح او "جز با مشاهده و تجربه ی شخصی آرام نگیرد." و چنین نیز بوده است.برای نمونه، میل کلی (زاویه ی میان سطح استوا و سطح مدار ظاهری خورشید)را چند بار در غزنه اندازه می گیرد تا خاطرش آسوده شد و دانست که میل کلی 23 درجه و 35 دقیقه است. این در حالی بود که پیش از او نیز شخصیت های گوناگونی بارها این کار را انجام داده بودند.
در کتاب تحدید به چگونگی تعیین نصف النهار، فاصله ی میان شهرها و روش های رصد می پردازند و در این جا مانند بسیاری دیگر از پژوهش های خود از ریاضیات بهره می گیرد. در واقع، او هیچ گاه از ریاضیات روی گردان نیست و در هر کتابی که نوشته به شیوه ای به ریاضیات پرداخته است. کتاب قانون مسعودی او جامع ترین نوشته ی اخترشناسی اسلامی است که زمان درازی مانند کتاب التفهیم او به عنوان کتاب درسی به کار می رفت. کتاب اسطرلاب او تاریخچه ی ابزارهای اخترشناسی است. بیرونی در این کتاب در کنار پرداختن به معرفی انواع اسطرلاب و شیوه ی کار با آن ها، تحول فنی این ابزار اخترشناسی را از دوران یونان باستان تا سده ی پنجم هجری شرح می دهد.به دلیل این گونه کارها می توان او را از پیشگامان پژوهش در تاریخ علم نیز دانست.

تاریخ و مردم شناسی

بیرونی در بیش تر نوشته ها خود به تاریخ علم پرداخته است،اما گاهی خود تاریخ نیز برای او مهم بوده است. او کتابی به نام "کتاب المسافره فی اخبار الخوارزم"نوشته بود که اصل آن از بین رفته است، اما ابوالفضل بیهقی فصل تاریخ خوارزم خود را از روی آن رونویسی کرده و شیوه ی کار بیرونی و درستی نوشته های او را ستایش کرده است. آن چه بیهقی در کتاب خود از تاریخ خوارزم بیرونی آورده است با شرح مختصری از روزگار مأمون بن مأمون و رابطه ی او با محمود غزنوی و چگونگی برافتادن آل مأمون آغاز می شود و با شرح برافتادن خاندان آلتونتاش از فرمانروایی بر خوارزم پایان می پذیرد.
بیرونی در فصل ششم آثارالباقیه ترتیب تاریخی و سال ها فرمانروایی پیامبران و شاهان بنی اسرائیل، آشور، بابل، ایران، فرعون ها، بطلیموس ها، قیصرها، امپراتوری های بیزانس، شاهان اسطوره ای ایران و شاهان هخامنشی، اشکانی و ساسانی را بر حسب سال و گاه بر حسب ماه و روز آورده است. او هر جا که سندهای تاریخی با هم اختلاف داشته اند، همه ی روایت ها، حتی روایت هایی را که نادرست می دانسته، آورده است. او به نقد روایت های می پردازد و می کوشد درست ترین آن ها را مشخص کند. البته، مانند بسیاری از پژوهشگران دیگر گاهی خود نیز در داوری ها به نادرستی می افتد.
کتاب ماللهند بیرونی برجسته ترین اثر در تاریخ، دین، آداب و دانش هندوان است و از این رو می توان بیرونی را یکی از پیشگامان مردم شناسی و دین شناسی تطبیقی دانست. او در این پژوهش مردم شناسی خود با دشواری های بسیاری رو به رو بوده است. چرا که به عنوان یک مسلمان به سرزمین پاگذاشته است که مردمش از مسلمانان نفرت دارند و فراگیری زبان آن ها نیز بسیار سخت است. با این همه، بیرونی سانسکریت را به خوبی می آموزد و می کوشد با مردم هند و دانایان هندی ارتباط برقرار کند و در پی پژوهش خود به جای جای هندوستان سفر می کند.
بیرونی در کتاب ماللهند کوشیده است با دید یک کارشناس بی طرف به معرفی باورها و آیین های هندوان بپردازد و می نویسد: "این کتاب را در باره ی باورهای هندوان نوشتم و در حق آنان که با ما اختلاف دینی دارند، تهمت زدن بی اساس را برایشان روا نداشتم و نیز این مطلب را مخالف دین داری و مسلمانی خویش نپنداشتم که کلمات ایشان را، در آن جا که خیال می کردم برای روشن کردن مطلب ضرورت دارد، با طول و تفصیل نقل کردم. اگر این گونه نقل ها کفرآمیز به نظر می رسد و پیروان حق، یعنی مسلمانان، آن را قابل اعتراض می دانند، ما این را می گوییم که اعتقاد هندوان چنین است و آنان خود بهتر از هر کسی می دانند که چگونه به این اعتراضات پاسخ دهند."
بیرونی در ماللهند به بررسی تطبیقی باورهای هندوان با ملت های دیگر نیز می پردازد.برای نمونه، چون به نظر او یونانیان پیش از برآمدن مسیح (ع) به همان چیزها باور داشتند که هندوان باور دارند، نظرها و باورهای آن دو قوم را با هم مقایسه می کند. در جای دیگری از همین کتاب به مقایسه ی جامعه ی طبقاتی هند و جامعه ی ساسانی می پردازد و آن دو را بسیار مانند هم می پندارد.هنگام پرداختن به آیین های ازدواج هندوان به آیین های ایرانیان، یهودیان و عرب های دوره ی جاهلی نیز می پردازد. بیرونی در الاثارالباقیه نیز به باورها و آیین های گوناگونی که در میان ملت ها و پیروان دین ها و فرقه های گوناگون دیده می شود، می پردازد و تفاوت ها و شباهت های آن ها را برمی شمارد.

نگارش های بیرونی

ابوریحان در سال 247 قمری، زمانی که 63 سال داشت، فهرستی از آثار رازی و نیز فهرستی از آثار خود فراهم ساخت. در آن فهرست 113 اثر خود را نام برده است، اما از آن جا که پس از آن فهرست دست کم 14 سال دیگر زنده ماند و حتی زمانی که بینایی و شنوایی اش ضعیف شده بود با کمک دستیارانش به پژوهش ها و نگارش های خود ادامه می داد، نوشته های ابوریحان را بیش از 153 دانسته اند. بیش تر آن ها به زبان عربی بوده و از میان همه ی آن ها، فقط 35 اثر برجای مانده است. او کتاب هایی را نیز از سانسکریت به عربی ترجمه کرده و نامه نگاری های مشهوری با ابوعلی سینا داشته است. مهم ترین نوشته های او عبارت اند از:
01 آثارالباقیه (الاثارالباقیه عن قرون الخالیه).کتابی در گاهشماری و شناخت زمان است. او در فصل نخست این کتاب به شناخته شده ترین واحد گاهشماری، یعنی روز، می پردازد و سپس سال های گوناگون، سال خورشیدی، قمری، یولیانی، و ایرانی و مفهوم کبیسه را شرح می دهد. در فصل سوم به تاریخ های مهمی مانند طوفان نوح، هجرت، تاریخ عرب های جاهلی، تاریخ خوارزم، تاریخ یزدگردی و تاریخ اسکندر می پردازد. در فصل چهارم به افسانه ی اسکندر ذوالقرنین، فصل پنجم گاهشمار یهودی، فصل ششم به تاریخ شاهان کهن آشور، بابل و هخامنشی، اشکانی و ساسانی، فصل هفتم به بحث جامع گاهشمار یهودی، فصل هشتم به دین ها، از جمله صابئیان یا منداییان، زردشتیان، مانویان و مزدکیان، می پردازد. در نیمه ی دوم کتاب نیز به جشن ها و روزهای روزه داری ملت های گوناگون می پردازد.(این اثر به کوشش اکبر داناسرشت از سوی انتشارات انجمن آثار ملی در سال 1353، منتشر شده است).
2.اسطرلاب (کتاب فی استیعاب الوجوه المممکنه فی صنعه الاصطرلاب). برجسته ترین اثر پیرامون اسطرلاب است و گذشته از معرفی ساختمان اسطرلاب معمولی و روش های گوناگون ساختن اسطرلاب، به شناساندن ابزارهای اخترشناسی همانندی که روزگار بیرونی به کار می رفته، پرداخته است.بیرونی این کتاب را به ابوسهل مسیحی هدیه کرده است.برخی آن را مهم ترین اثر در تاریخ اخترشناسی می دانند.
03 سدس (حکایه الاله الموسمومه باسدس الفخری).به شرح دو ابزار اخترشناسی می پردازد که خجندی به امر فخرالدوله ساخته بود و برای رصد گذر نصف النهاری خورشید به کار می رفت.
04 تحدید (تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن).به چگونگی تعیین مختصات جغرافیایی جاهای گوناگون می پردازد. به ویژه می خواهد تفاوت طول جغرافیایی بغداد و غزنه را به دست آورد. روش به دست آوردن سوی قبله، عرض شهرها و بلندی کوه ها را نیز معرفی می کند. این اثر به کوشش احمد آرام ترجمه و از سوی انتشارات دانشگاه تهران در سال 1352، منتشر شده است).
05 چگالی ها (مقاله فی النسب التی بین الفلزات و الجواهر فی الحجم). چگونگی ساختن ترازویی را شرح می دهد که بر پایه ی اصل ارشمیدوس کار می کرد و بیرونی به کمک آن توانست چگالی هشت فلزو پانزده جواهر و شش مایع را برآورد کند که بسیار دقیق است.
06 سایه ها (افراد المقال فی امر الاضلال).پیرامون آن چه که بیرونی از سایه ها می دانسته است. سه فصل نخست پیرامون ماهیت نور و سایه و بازتابش نور است. در فصل های دیگر تابع سایه (تانژانت و کوتانژانت) را بیان می کند و در فصل هایی نیز به چگونگی به دست آوردن زمان نمازهای پنج گانه براساس طول سایه ها می پردازد. بیرونی در این کتاب شعرها و مثل هایی پیرامون انواع سایه و نیز آیه هایی از قرآن و گفتارهایی از انجیل نیز آورده و به بیان خودش هر آن چه پیرامون سایه بوده، فراهم آورده است. او در کتاب از آثار دانشمندانی مانند خوارزمی، نیریزی، بوزجانی، سجزی، بطلیموس، ارسطو از دانشمندان هندی و حرانی بهره برده است.
07 وترها (استخراج الاوتار فی الدائره).پیرامون چند مسأله ی هندسه و راه حل گوناگون آن ها، از ریاضیدان هایی یونانی و مسلمان و روش های ویژه بیرونی است.بیرونی در این کتاب از استدلال های این ریاضیدان بهره گرفته است: ارشمیدوس، ابوسعید محمدبن علی ضریر جرجانی، آذرخورین استا جشنس، ابوعلی حبوبی، ابوسعدی سجزی، ابونصر عراق، ابوعبدالله محمدبن احمد شنی، ابن هیثم، ابوالحسن بن بامشاد قائنی و ابوجعفر خازن. (این اثر به کوشش ابوالقاسم قربانی از سوی انتشارات انجمن آثار ملی در سال 1355، منتشر شده است).
08 التفهیم (التفهیم لاوائل صناعه التنجیم).کتابی آموزشی است پیرامون اخترشناسی که به دو زبان عربی و فارسی نوشته شده است. فصل نخست آن پیرامون هندسه است. فصل دوم پیرامون عدد و حساب و جبر است. در فصل سوم به جغرافیا، کیهان شناسی و اختر شناسی می پردازد. فصل دیگر پیرامون اصطرلاب و چگونگی به کار بستن آن و فصل پایانی در باره ی اصول نظری اخترشناسی است.(این اثر به کوشش جلال الدین همایی تصحیح و از سوی انتشارات بابک، چاپ سوم به سال 1362، منتشر شده است).
09 ماللهند (تحقیق ماللهند من مقوله مقبوله فی العقل او مرذوله).بیرونی در مقدمه ی کتاب بر دشواری پژوهش پیرامون هندوستان اشاره می کند و دلیل آن را سختی زبان سانسکریت و بدگمانی هندی ها به مسلمانان می داند. او در فصل های 2 تا 8 پیرامون دین و فلسفه و در فصل های 9 و 10 و 11 پیرامون کاست های هندی، قانون های ازدواج و ساختن بت نوشته است. در فصل های 12 و 13 به گونه های ادبیات هندی (دینی، ادبی و اخترشناختی) می پردازد. در فصل های دیگر پیرامون خطاهای هندی، شطرنج، جغرافیا، خرافه ها، افسانه ها، نظریه های اخترشناسی، زیارت ها و آیین های دینی، گاهشماری هندی، جشن ها، روزه داری ها و قانون های دادگستری می پردازد.(این اثر به کوشش اکبر داناسرشت از سوی انتشارات ابن سینا در سال 1353، منتشر شده است)
010 قره الزیجات.کتاب مرجعی است پیرامون اخترشناسی عملی و شامل اصول گاهشماری، چگونگی مشخص کردن سال و ماه و روز و ساعت، مکان متوسط و مکان واقعی خورشید و ماه و سیاره ها، عرض جغرافیایی محل، خورشیدگرفتگی و ماه گرفتگی و چگونگی دیدن ماه و سیاره ها.بیرونی روش تبدیل کردن گاهشمار هندی به گاهشمار هجری، یزدگردی و یونانی را نیز آورده است.
011 قانون مسعودی.دانش نامه ی اخترشناسی است و یازده مقاله دارد که هر مقاله به باب ها و فصل هایی بخش شده است. مقاله های 1 و 2 به مفاهیم پایه ی کیهان شناسی و گاهشماری می پردازد. مقاله های 3 و 4 پیرامون مثلثات مسطح و کروی است و جدول های کاملی از تابع های شناخته شده دارد. مقاله ی 5 پیرامون مساحی و جغرافیای ریاضی است و جدولی نیز دارد که مختصات جغرافیایی سرزمین ها را نشان می دهد.مقاله ی 6 و 7 پیرامون خورشید و ماه است.مقاله ی 8 پیرامون خورشید گرفتگی، ماه گرفتگی و دیدن هلال ماه است. مقاله ی 9 پیرامون ستاره ها و مقاله ی 10 پیرامون سیاره هاست. مقاله ی پایانی نیز پیرامون عملیات احکام نجوم است.
012 ممرها (تمهید المستقر لتحقیق معنی الممر).این کتاب به پدیده های اخترشناسی گوناگونی که برای شرح آن ها از واژه ی ممر (گذر) بهره می گیرند، می پردازد.برای نمونه، هنگامی که می گوییم سیاره ای از سیاره ی دیگر گذر می کند، منظور این است که از نظر طول سماوی یا عرض سماوی یا فاصله ی نسبی تا زمین از آن می گذرد.
013 الجماهر (الجماهر فی معرفه الجواهر).بخش نخست این کتاب پیرامون سنگ های جواهر و بخش دوم آن پیرامون فلزهاست.بیرونی در این کتاب دانسته ای پیشینیان را به آوردن نام منبع و نیز تجربه های خود را پیرامون کانی ها و چگونگی اندازه گیری چگالی آن ها آورده است.او به ریشه شناسی نام کانی ها در زبان های گوناگون نیز پرداخته است.
014 تسطیح (تسطیح الصور و تبطیح الکور).پیرامون چگونگی پیاده کردن شکل های روی کره بر سطح صاف است. او از آثار دانشمندان گوناگونی بهره گرفته و نظرهای آنان را نقد کرده است. او در این کتاب روش های پیشینیان را برای تسطیح و نیز روش نوآورانه ی خود را که با روش امروزی تسطیح (روش مرکاتور)یکسان است، شرح می دهد.
015 مقالید (مقالید علم الهیئه مایحدث فی سطح بسیط الکره).نخستین کتاب کاملی است که پیرامون مثلثات کروی نوشته شده است. بیرونی این اثر را به مرزبان بن رستم بن شروین، از آمیرزادگان آل باوند و نویسنده ی کتاب مرزبان نامه نوشته است.
016 صیدله (کتاب الصیدله فی الطب).کتابی پیرامون داروشناسی است و فهرستی از 720 گیاه دارویی با نام عربی، فارسی، یونانی، یک زبان هندی و گاهی به زبان ها و لهجه های کم و بیش آشنا، مانند عبری، خوارزمی، طخاری و زابلی، در آن آمده است. هم چنین ویژگی های دارویی و جای رویش هر گیاه نیز بیان شده است. او در جایی از این کتاب، از طبیعی دان ها، ادیبان، پزشکان و شاعرانی یاد می کند که شمار زیادی از آنان را تنها از راه آثار بیرونی می شناسیم. بنابراین، بار دیگر آن هم ناخودآگاه به تاریخ علم خدمت کرده است.

بیرونی در نگاه اندیشمندان

بیرونی هر چند در روزگار خود چندان شناخته نبود و پس از آن نیز کم کم به فراموشی سپرده شد، اما در سده های اخیر بار دیگر کشف شد و جایگاه شایسته ی او در علم و فرهنگ بیش از پیش روشن شد. هر چند در دوره ی ترجمه ی آثار عربی به لاتین، اثری از بیرونی به لاتین ترجمه نشد، اما اکنون ترجمه های کتاب های مهم او به زبان های مهم دنیا انجام شده است و کارل ادوارد زاخاو از برجسته ترین مترجمان آثار اوست.زاخاو که به ترجمه ی الاثارالباقیه و تحقیق ماللهند پرداخته، در شناساندن بیرونی به جهان غرب نقش چشمگیری داشته است.او پیرامون درست کاری بیرونی در کار پژوهش می گوید:
"وی هم نسبت به شخص خویش و نسبت به دیگران، داوری سخت گیر است. چون خود به حد کمال صادق است، از دیگران نیز خواستار راستی و درستی است. هر کجا موضوعی را به درستی نفهمیده است، یا تنها بخشی از آن را فهمیده، خواننده را از این مطلب آگاه می کند و یا از خواننده می خواهد که نادانی او را ببخشد و یا با وجود عمر پنجاه و هشت ساله ای که دارد، وعده می دهد که دنبال مطلب را بگیرد و نتیجه ای را که با گذشت زمان می گیرد، منتشر سازد و تو گویی خود را در برابر مردمان مسؤول می دانسته است. وی پیوسته حدود معرفت خویش را به درستی معلوم می کند و با وجودی که اطلاع مختصری از عروض هندی دارد، آن اندازه ی مختصر را نقل می کند و در این کار تابع این اصل کلی است که خوب نباید فدای بهتر شود و گویا از آن بیم داشته است که عمرش کفاف ندهد و نتواند در مسأله ی مورد بحث چنان که باید استقصای کامل کند.دشمن کسانی است که از گفته ی جمله ی "نمی دانم" بیم دارند که مبادا به نادانی خود اقرار کرده باشند و هر وقت با نقصی در راستی و صداقت رو به رو شده، اظهار خشم و تنفر کرده است."
جرج سارتن، بنیان گذار رشته ی تاریخ علم، که کتابی با نام مقدمه ای بر تاریخ علم نوشته است، دوره ی تاریخ علم را به فصل هایی بخش کرده و هر فصل را که شامل معرفی فعالیت های علمی نیم سده است، به نام یک دانشمند بزرگ نام گذاری کرده است.فصل 33 از کتاب او به عصر بیرونی نام گذاری شده است و دلیل این کار را چنین بیان کرده است:
"گزاف نخواهد بود اگر بگوییم که این دوره نشانه ی اوج تفکر قرون وسطایی بود. رهبران بزرگ چنان فراوان بودند؛ ابن یونس، ابن هیثم، بیرونی، ابن سینا، علی بن عیسی، کرجی، ابن جبرول که دست کم برای لحظه ای تاریخ نگار را مبهوت می کنند. گر چه همه اینان مردان ممتازی به شمار می رفتند، اما دو تن، سر و گردنی از دیگران برتر بودند. بیرونی و ابن سینا، بیش تر به خاطر اینان بود که آن عصر، این چنین درخشان و برجسته می نمود. این دو تن، که به طریقی یکدیگر را می شناختند، با هم تفاوت بسیار داشتند. برونی نشان گر روحی پرتکاپو و نقاد بود و ابن سینا دارای روحیه ی ترکیبی بود. بیرونی بیش تر کاشف بود و از این لحاظ، به آرمان علمی جدید نزدیک تر شد. ابن سینا یک سازمان دهنده جامع العلوم و فیلسوف به شمار می آید. هر دو در وهله ی اول به یک اندازه اهل علم بودند و دشوار است یکی از این دو را برگزینیم. مگر به خاصر این مورد تصادفی که زندگی بیرونی، این عصر را کامل تر در بر می گیرد و از این رو می توان گفت معرف کامل تر است."
منبع:
01 مصاحب، غلامحسین.مقاله ی ابوریحان بیرونی، دایره المعارف فارسی. انتشارات فرانکلین، 1345
02 معتمدی ، اسفندیار. ابوریحان و ریحانه.انتشارات مدرسه ی برهان، چاپ اول 1380
03 کندی، ای.اس. بیرونی، ابوریحان.ترجمه ی حسین معصومی همدانی (از مقاله های زندگی نامه ی علمی دانشوران، به کوشش احمد بیرشک). انتشارات علمی و فرهنگی، 1375
04 حسینی، احمد.کانی ها.انتشارات مدرسه ی برهان، 1382
05 گرگین، ایران.ابوریحان بیرونی (از مقاله های فرهنگ نامه ی کودک و نوجوان، به کوشش توران میرهادی).شرکت تهیه و نشر فرهنگ نامه، 1383
06 کرامتی، یونس،بیرونی (از مقاله های دایره المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش سید کاظم بجنوردی)، انتشارات دایره المعارف بزرگ اسلامی، 1383
07 دهخدا، علی اکبر. لغت نامه (واژه ی ابوریحان)، انتشارات دانشگاه تهران، 1377
08نصر، سید حسین. علم و تمدن در اسلام. ترجمه ی احمد آرام. انتشارات خوارزمی، 1359
09 قاسملو، فرید/اعلم، هوشنگ و دیگران.بیرونی، ابوریحان (از مقاله های دانشنامه ی جهان اسلام، به کوشش غلامعلی حداد عادل)، بنیاد دایره المعارف اسلامی، 1379
010 سارتن، جرج. مقدمه ای بر تاریخ علم. ترجمه غلامحسین صدری افشار.انتشارات علمی و فرهنگی ، 1383
011 معتمدی، اسفندیار. پرسش های ابوریحان، پاسخ های ابن سینا.انتشارات نغمه ی زندگی، 1383