عبور از روابط عمودی

رکسانا خوشابی؛ کارشناس ارشد مشاوره

یکی از توصیه‌ها و راهکارهای اساسی در روانشناسی که حتی جنبه‌درمانی هم دارد این است که «خودتان را دوست داشته باشید!» منظور از این دوست داشتن، احترام عمیق به خود و دوست داشتن غیرخودخواهانه، به جای تحقیر و سرکوب درونی و عادت‌شده می‌باشد.

با وجود ساده بودن این راهکار در ظاهر، اجرای آن گاه بسیار مشکل می‌شود و عواملی مانند نداشتن الگوهای دوست داشتن و احترام گذاشتن به خود همراه با رفتارهای تحقیرآمیز و غیرمحترمانه‌ای که از کودکی به فرد اعمال شده و چند عامل دیگر موجب می‌شود که او نتواند عمیقا خود را دوست داشته باشد.

با این وجود، این راهکار هنوز هم به عنوان یک راهکار مهم و اساسی، به عنوان بخشی از درمان بسیاری از اختلالات، توصیه می‌شود و شامل پذیرش بی‌قید و شرط خود، به جای تحقیر و سرکوب کردن، احترام به خود به جای گفت‌وگوی درونی توهین‌آمیز و تهاجمی با خود، دوست داشتن خود، دوست داشتن خود لااقل در حد یک انسان دیگر،‌توجه به خواسته‌های عمیق و درونی و بخشش خود و مواردی از این دست است.

از آنجا که کسب مهارت دوست داشتن خود، کاری دشوار می‌باشد، بهتر است از یک فرد دیگر (مشاور یا روانشناس) کمک گرفت. فردی که آموزش دیده تا بتواند به فردی دیگر به‌رغم همه اشتباهات یا ناهنجاری‌ها توجه غیرشرطی همراه با احترام، پذیرش بی‌قید و شرط و مانند اینها داشته باشد و حتی آموزش دهد. اما اگر همه دنیا هم به کمک بیایند، باز هم راهکار و فرمول همان است: «خود را بپذیرید و عمیقا و به طور غیرخودخواهانه، خود را دوست داشته باشید.»

- وقتی روابط عمودی یا افقی‌اند

آیا می‌دانید منظور از رابطه عمودی و افقی چه رابطه‌ای است؟ رابطه عمودی، رابطه‌ای است که در آن، یک فرد بر فرد دیگر سلطه دارد. چنین کسی اغلب مانند یک دیکتاتور زورگوست و با هر روشی سعی می‌کند اطرافیان را وادار به اطاعت از خود کند. روش‌های او عبارتند از: اعمال زور، خشونت، طرد، تحقیر، تمسخر و حتی برخوردهای فیزیکی. اطرافیان چنین افرادی اغلب از روی ترس، ناچاری، ناتوانی و ضعف از او اطاعت می‌کنند.

روانشناسان معتقدند اندوه سرکوب‌شده دوران کودکی، در بزرگسالی می‌تواند به شکل تندخویی و عصبانیت شدید بروز کند و ریشه رفتارهای عمودی در این اندوه سرکوب‌شده است که گاه با قدرت‌طلبی و برخی ویژگی‌های دیگر توام می‌شود و روابط عمودی را ایجاد می‌کند.

کسانی که حاضر به تحمل این افراد و قرار گرفتن در رابطه‌های نزدیک با آنها می‌باشند نیز اکثرا افرادی هستند که خود را قبول ندارند و با احساس ضعف زیاد زندگی می‌کنند و این رفتارهای خشن را به حساب قدرتمندی طرف مقابل می‌گذارند; به این ترتیب یک رابطه عمودی تمام‌عیار شکل می‌گیرد.

برخلاف رابطه عمودی، رابطه افقی رابطه‌ای است برابر و از حیث مراعات ارزش‌های طرفین، متعادل و محترمانه. در این رابطه، کسی به کسی زور نمی‌گوید و اثری از خشونت و پرخاش و تحقیر و تمسخر نیست. کسی طرف مقابل را وادار به انجام کاری نمی‌کند، بلکه طرفین، خواسته‌های معقول خود را به زبان آورده و درباره آنها گفت‌وگو می‌کنند و به توافق می‌رسند.

اگر هم امکان توافق نباشد، سعی می‌کنند لااقل خود را با قسمت‌هایی از خواسته طرف مقابل که با آن موافقت بیشتری دارند،‌تطبیق دهند.

با آنکه در رابطه افقی فشار و ضربه‌های روانی بسیار کمتر است و احساس آزادی بیشتری وجود دارد، اما متاسفانه هنوز بسیاری از افراد، رابطه‌های عمودی را ترجیح می‌دهند، به این صورت که طرف به‌ظاهر قوی، در رابطه عمودی، به خاطر احساس قدرت و فرماندهی و نداشتن مهار و کنترل خشم و پرخاشگری خود در این رابطه می‌ماند و طرف ضعیف، به خاطر تکیه بر مرجع قدرت پوشالی طرف مقابل و فرار از روبه‌رو شدن با ضعف و ناتوانی روانی خود، این رابطه را تحمل می‌کند.

متاسفانه بسیاری از زن و شوهرها سالیان سال در قالب روابط زناشویی عمودی به زندگی ادامه می‌دهند. این روابط، در گذشته به وسیله یک مرد سلطه‌گر و خشن یا عصبانی اداره می‌شد و در سال‌های اخیر جای خود را به یک زن سلطه‌گر و عصبانی داده است; ولی به هر حال چه سلطه با مرد و چه با زن باشد، رابطه هنوز رابطه عمودی است.

حتی در همین ارتباط، یکی از علل برقراری رابطه عمودی با فرزندان زورگو، یا همان فرزندسالارها این است که یکی از والدین یا هر دو نقش طرف ضعیف را حتی در مقابل فرزند خود ایفا می‌کنند و بدین ترتیب، فرزند خود را وارد بازی رابطه عمودی کرده و در دام یادگیری و اعمال سلطه‌گری و خشونت می‌افتد.

بنابراین، فرزند هم که الگوی مناسبی در روابط ندارد، در این نوع رابطه باقی می‌ماند و این تسلسل منفی همچنان در نسل‌های بعد هم ادامه پیدا می‌کند.

- راه خروج از روابط عمودی

مهم‌ترین شرط برای خروج از این روابط پرفشار، جایگزین کردن احساس ارزشمندی درونی به جای حس تثبیت‌شده بی‌ارزشی یا کم‌ارزشی است. تنها کسانی می‌توانند به طور کامل از روابط عمودی بیرون بیایند که خود را عمیقا دوست داشته و برای خود، احترام انسانی قائل باشند.

مادامی که احترام و علاقه عمیق وجود نداشته باشد، فرد یا به صورت طرف قوی یا در قالب طرف ضعیف وارد روابط عمودی می‌شود و همچنان باقی می‌ماند و تبعات منفی آن را تا آخر عمر با خود حمل می‌کند. پس فرمول ساده است: «خود را بپذیرید و عمیقا و به طور غیرخودخواهانه دوست داشته باشید.»