روستای زرده در 40 کیلومتری شهر کرند غرب از شهرستانهای استان کرمانشاه قرار دارد که از شمال با کوه بلندی که به نام محلی به آن( کمر ) می گویند و از غرب به پرتگاه بلندی که به دشت ذهاب مسلط است و از شرق به کوه دالاهو و از جنوب به دهستان ریجاب ختم می شود . بر طبق آمار سرشماری سال81 ، 1400 نفر در این روستا ساکن هستند که اهالی روستا به شغل باغداری،کشاورزی و دامپروری مشغول هستند .تا سال 1355 اهالی روستا در یک مکان که اکنون به آن زرده می گویند و اطراف آن را باغات در بر گرفته بود ساکن بودند تا اینکه یگ گروه باستان شناسی به این روستا آمدند و اولین خانه مسکونی را در بان گمبد ساختند و به با رشد روبه افزون جمعیت کم کم نسل جوان روستا به این جا نقل مکان کرده و امروزه روستای زرده به دو قسمت زرده و بان گمبد تقسیم شده است و بیشتر جمعیت در بان گمبد زندگی می کنند .مردم روستا پیروان اهل حق (یارستان) هستند و زیارتگاههای از جمله بابایادگار،داوود،سید درویش،هانی تا و چشمه غسلان (حوض کوثر) در جوار این روستا قرار دارد . از نظر تاریخی، روستای زرده قدمت زیادی دارد و به زمان اشکانیان و ساسانیان برمی گردد قلعه یزدگرد و مجموعه های تاریخی اطراف آن شاهد بیانگر این نظر است و از نظر استراژدی کوه شاه نشین که در شمال غربی روستا قرار دارد نقطه قوتی برای نظامیان است که مسلط بر دشت ذهاب،قصر شیرین و مرز بین ایران و عراق است . جنگل اطراف روستا را بیشتر درختان بلوط و ون و باغات روستا را درختان زیتون،انگور،انار،انجیر و گردو تشکیل می دهد . آب آشامیدنی روستا از دل کوه دالاهو جایی که چشمه غسلان نامیده می شود و مکان مقدسی است تأمین می شود
زرده؛ دهکده شیمیایی ها
در ماه ژوئیه سال 1988، (مرداد ماه 1367) در آخرین روزهای جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، روستای زرده در استان کرمانشاه هدف بمباران شیمیایی هواپیماهای عراقی قرار گرفت.
آن روز صبح سحر مردم زرده در امامزاده روستا گرد آمده بودند.
ابتدا صدای هواپیماهایی که از بالای سر می گذشتند شنیده شد. البته این صداها برای روستایی که در دامنه کوهی غبارآلود در مرز ایران و عراق واقع است پدیده تازه ای نبود.
امروز همه به یاد می آورند که صدای انفجار تا چه حد خفیف بود و به هیچ وجه با مرگ و ویرانی گسترده ای که به بار آورد تناسب نداشت.
هر هواپیما چهار بمب، هر کدام به وزن 250 کیلوگرم، رها کرد. دود ناشی از آن زرد، سبز، قرمز و سیاه بود.
یکی از اهالی می گوید،مثل رنگین کمان بود و یکی دیگر آن را به آسمانی که با پرده ای رنگین پوشانده شده باشد تشبیه کرد.
اول پرندگان از درخت ها افتادند و بعد آدم ها یکی یکی نقش بر زمین شدند.
دویست و هفتاد و پنج نفر صبح آن روز در امامزاده جان باختند – خیلی هایشان زنان و کودکان بودند- .
ساکنان زرده می گویند: بویی چون ادویه گندیده فضا را پر کرد، بوی غریبی که از مرگی ناآشنا خبر می داد.
هدیه دختر 28ساله شیمیایی شده می گوید: “هر روز یواش یواش حالم بدتر می شود و دکتر هم نمی تواند کاری بکند.”
قوه بینایی، پوست و تنفس او خراب شده است.
هدیه که نمی تواند به مدرسه برود تنها قادر است در برخی کارهای سبک به مادرش کمک می کند.
گلبانو بانوی دیگری است که آن روز صبح به امامزاده رفته بود و بعد از بمباران برای شستن مواد شیمیایی به نزدیک ترین چشمه دوید. آخرین چیزی که گلبانو هنگام نوشیدن آب و پاشیدن آن به صورتش به یاد دارد این است که آب داغ بود.
او متوجه نشده بود که یکی از بمب های شیمیایی در سرچشمه سقوط کرده و منبع اصلی آب روستا را آلوده کرده است.
با دست زدن به آب او تنها بر جراحات خود افزود. گلبانو وقتی در بیمارستان چشم گشود با خبر شد که پنج برادر و پدرش کشته شده اند. ستشوی سر و صورت با آب آلوده زخم های گلبانو را بدتر کرده بود.
آنها می گویند: داستان حلبچه را همه می دانند اما روستای ما چه؟ به خاطر خدا ما را فراموش نکنید.”
نه سال طول کشید تا پزشکان محلی تشخیص دادند که تقریبا کل جمعیت روستا از آثار ماندگار گاز خردل و گاز عصبی رنج می برند.
هیچ کس نمی داند که آسیب های زیست محیطی آن بمباران چقدر است یا عواقب آن برای آیندگان چیست. هرچه باشد این نخستین جنگی بود که در آن از گازهای عصبی استفاده شد.
“چشم پوشی”
پس چرا صدام حسین و دیگر فرماندهان ارتش بعث عراق به خاطر جنایتی که در روستاهایی مانند زرده مرتکب شده محاکمه نشدند و نمی شوند.
ایران از 30 مورد از چنین حملاتی به خاک خود که در برخی از آنها تا 300 بمب افکنده شد، سند تهیه کرده است.
مسلماً یکی از موارد آشکار تبعیض در محاکمه سران رژیم بعثی عراق این بود که هرگز به خاطر آنچه در سوی دیگر مرز در ایران انجام دادند هرگز مورد بازخواست قرار نگرفتند.
یقیناً دولت های غربی از اقدامات شرکت هایی که سلاح های شیمیایی در اختیار صدام حسین می گذاشتند برای همیشه چشم پوشی کردند.
هرچه باشد صدام در آن روزها نقش متحد غرب علیه ایران را بازی می کرد.
سالها بعد از حادثه مردم زرده هنوز منتظر ثبت دادخواهی خویش در محاکم بین المللی هستند
منابع آب روستای زرده :
در بررسی انجام شده تعداد17چشمه، 1حلقه چاه و دو چاه مشکوک به قنات شناسایی شده که موقعیت جغرافیایی آنها در ذیل آمده است.
الف) چشمه ها:
از تعداد 17چشمه ی شناسایی شده در محدوده ی بررسی،10 عدد آن در داخل محدوده ی دیوارها،3چشمه در داخل دره ی بابایادگار و4 چشمه در دره ی سعدوقاص و در پشت دیوار دفاعی جنوبی قرار دارند که موقعیت آنها چنین است.
1-چشمه ویله: این چشمه در کنارجاده خاکی زرده _ سید محمد و در جهت جنوب شرقی روستای سید محمد با فاصله ای در حدود 300 متر از آن قرار دارد. طول جغرافیایی 04556.13.08، عرض جغرافیایی 343331.79 و ارتفاع آن از سطح دریا 1006 متر است. چشمه با لاشه سنگهای شیستی و آهکی بصورت دیواره ای چیده شده و از سر منشأ خود به سمت غرب و به داخل دشت منتهی می شود. در اطراف چشمه چند قطعه سفال بدنه و یک قطعه آجر دیده می شود که تاریخگذاری آن بدرستی مشخص نیست. چشمه در داخل زمینهای زراعی آقای سید باوا یادگاری قرار دارد.
2- چشمه هانه واس: این چشمه در جنوب روستای سید محمد و در داخل باغ زیتون آقای امین فتاحی واقع است و حدود 700 متر با روستا فاصله دارد. طول جغرافیایی آن 0455604.3، عرض جغرافیایی 343310.5 و ارتفاع آن از سطح دریا 989 متر است. چشمه شبیه به برکه ی کوچکی است که نی زار بلندی آن را احاطه کرده است. تپه های بان حال AوB در شمال شرق آن و محوطه ی هانه واس در جنوب آن قرار دارد.
3- چشمه بن چنار: این چشمه در داخل روستای زرده و در کنار درخت چنار قطوری که در کنار جاده قرار دارد واقع است. طول جغرافیایی آن 0455713.0 و عرض جغرافیایی 343253.4 و ارتفاع آن از سطح دریا 1074 متر است. دو سمت چشمه توسط قلوه سنگ چیده شده است.
4- چشمه ژیر چنار: این چشمه در ضلع شرقی جاده زرده و در داخل روستا قرار دارد و در باغ آقای سید نازار حسینی واقع است. آب این چشمه بسیار کم است و به نظر می رسد سرچشمه ی آن با چشمه بن چنار یکی است. طول جغرافیایی آن 0455712.6، عرض جغرافیایی 343252.2 و ارتفاع آن از سطح دریا 1070 متر است.
5- چشمه هانه ژاله: این چشمه در داخل دره ی جایدار و در داخل باغ تالی دارابی قرار دارد، طول جغرافیایی آن 0455713.9، عرض جغرافیایی 343248.3 و ارتفاع آن از سطح دریا 1069 متر است.
6- چشمه هانه ره: این چشمه در داخل دره ی جایدار و در داخل باغ حمید دارابی قرار دارد، طول جغرافیایی آن 0455707.4، عرض جغرافیایی 343248.6 و ارتفاع آن از سطح دریا 1048 متر است.
7- چشمه حسینعلی: این چشمه در داخل دره ی جایدار و در داخل باغ جواد کرمخانی قرار دارد، طول جغرافیایی آن 0455706.7 و عرض جغرافیایی 343247.5 و ارتفاع آن از سطح دریا 1015 متر است.
8- چشمه بله ته ون: این چشمه در داخل رودخانه ی فصلی دارتو قرار گرفته و جزء زمینهای زینب سلیمانی است. چشمه در جنوب غربی روستای بان زرده قرار دارد و تپه ی بله ته ون در شرق آن و آشپزگاه در جنوب آن واقع شده است. طول جغرافیایی آن 0455625.1، عرض جغرافیایی 343147.4 و ارتفاع آن از سطح دریا 928 متر است.
9- چشمه بریان: این چشمه در جنوب شرقی روستای بان زرده و در داخل دره ی کوچکی در داخل زمینهای کاظم فرهادی قرار دارد. طول جغرافیایی آن 0455630.8، عرض جغرافیایی 343141.3 و ارتفاع آن از سطح دریا 920 متر است.
10- چشمه دراوژه: این چشمه در داخل دره دراوژه و در کنار پل جاده ی آسفالته زرده – ریجاب قرار دارد، طول جغرافیایی آن 455657.3 و عرض جغرافیایی 343220.5 و ارتفاع آن از سطح دریا 1046 متر است.
11- چشمه غسلان: این چشمه در داخل دره ی بابایادگار قرار دارد و پر آب ترین چشمه در این منطقه است، این چشمه جنبه ی زیارتی دارد و در جلوی آن سکویی با سنگ مرمر احداث شده است، این چشمه آب دو روستای زرده و سیدمحمد را تأمین می کند و در طول جغرافیایی 0455812.9 و عرض جغرافیایی 343251.2 و ارتفاع آن از سطح دریا 1370 متر است.
12- چشمه هانی تا: این چشمه نیز در داخل دره ی بابایادگار قرار گرفته و جنبه زیارتی دارد و به مانند چشمه غسلان در جلوی آن سکویی با سنگ مرمر احداث شده است و در طول جغرافیایی 0455812.4 و عرض جغرافیایی 343239.2 و ارتفاع آن از سطح دریا 1397 متر است.
13- چشمه کانی شفا: در داخل دره ی بابایادگار و در طول جغرافیایی 0455813.4 و عرض جغرافیایی 343248.5 و ارتفاع آن از سطح دریا 1375 متر است. این چشمه آب مورد نیاز بابایادگار راتامین می کند.
علاوه بر چشمه نامبرده، 4 چشمه دیگر در داخل دره ی سعدوقاص و بیرون از محدوده ی بررسی قرار دارد که به دلیل نزدیکی آنها با دیوار دفاعی در جهت جنوب مجموعه، موقعیت آنها بدین گونه معرفی شده است.
14- چشمه سعدوقاص: این چشمه در داخل دره ای با همین نام در نزدیکی معدن گچ سعد و قاص قرار دارد و به نظر می رسد به دلیل خشک سالیهای چند سال اخیر، خشکیده است. طول جغرافیایی آن 0455733.6 و عرض جغرافیایی 343159.4 و ارتفاع آن از سطح دریا 1119 متر است. فاصله ی چشمه تا دیوار دفاعی جنوبی حدود 600 متر است.
15- چشمه کوشیار: این چشمه در داخل دره ی سعدوقاص قرار دارد و در جهت غربی چشمه سعدوقاص واقع شده و با آن فاصله کمی دارد. طول جغرافیایی آن .455705.9 و عرض جغرافیایی 343155.8 و ارتفاع آن از سطح دریا 1015 متر است.
16- چشمه حسیلکه: این چشمه بر روی تپه ای که زمینهای کشاورزی حاجی پاشا در آن قرار دارد واقع شده است و در جهت جنوبی دره ی سعدوقاص است، طول جغرافیایی آن 0455704.3 و عرض جغرافیایی 343150.5 و ارتفاع آن از سطح دریا 1024 متر است.
17- چشمه میلانه: این چشمه در داخل دره ی سعدوقاص قرار دارد و کانال نهر زیتون از بالای آن عبور کرده است، طول جغرافیایی آن 0455704.2 و عرض جغرافیایی 343145.5 و ارتفاع آن از سطح دریا 989 متر است.
آب چهار چشمه در دره ی سعدوقاص از ضلع جنوبی آشپزگاه و با فاصله ی در حدود 10 متری از آن می گذرد و به دره ی هونه می رسند.
ب)چاه آب هاور چراخ:
این چاه در شیب دامنه ی کوههای غربی مجموعه قلعه یزدگرد و در کنار دو دره ی هاورچراخ و شانه باریک قرار دارد. این چاه تقریباً در مرکز شیب تپه یعنی رودخانه ی فصلی و دیوار دفاعی قرار گرفته و با هر دوی آنها حدود700 متر فاصله دارد. قطر دهانه ی آن حدود 50 سانتی متر و عمق ان به دلیل باریک بودن مشخص نیست، به نظر می رسد این چاه یکی از منابع آب جهت ساخت دیوار است و نظیر این گونه چاها در این سطح ممکن است زیاد باشد اما به دلیل انباشت خاکههای رسوبی و پرشدگی دهانه ی آنها، بدرستی مشخص نیست.
ج) قنات ها:
تعداد دو حلقه حفره مشکوک به قنات در ضلع جنوب غربی مجموعه قلعه یزدگرد شناسایی شده که ماهیت آنها بدرستی مشخص نیست.اما توصیف آنها چنین است:
1- گودالی در اراضی ولیه که دهانه آن در هنگام خاکبرداری جهت احداث کانال نهر زیتون بیرون آمد، به گفته ی اهالی در جهت غربی آن و در فاصله در حدود 50 متری دو گودال مشابه پس از خاکبرداری مشخص شده که توسط خاک دوباره پر شده است. این گودال در کنار جاده ی خاکی که مسیر باغها و زمین زراعی است قرار دارد و کانال نهر زیتون در جهت شرقی آن و با فاصله کمی در حدود 5 متری آن واقع شده است. موقعیت جغرافیایی آن در طول جغرافیایی .455634.6 و عرض جغرافیایی 343220.8 و ارتفاع آن از سطح دریا 997 متر است.
