دکتر محمد حسین صالحی سورمقی؛ دکترای تخصصی فارماکوگنوزی و استاد دانشکده داروسازی دانشگاه تهران
ریشه و برگ جعفری از چاشنیها و مواد مورد مصرف در صنایع آ‌رایشی پر مصرف جهان است. در لبنان جعفری یکی از پرمصرفترین مواد افزودنی به غذاها به نام خحدسرچچچث میباشد. بعضی افراد بزرگسال با هر وعده غذا تا 50 گرم جعفری مصرف میکنند.در طب سنتی از میوه جعفری جهت رفع نفخ و کولیک و دلدرد استفاده میکنند. از ریشه جعفری به عنوان ادرارآ‌ور و رفع مشکلات کلیه استفاده میشود. از اسانس جعفری به عنوان قاعدهآ‌ور استفاده میشود و مصرف زیاد آ‌ن باعث سقط جنین میشود. از دیگر استفادههای جعفری استفاده از برگ آ‌ن به عنوان ضد سرطان، تسکین محل گزش حشرات و درمان پارازیتهای پوستی است. از چای جعفری در قدیم به عنوان رفع اسهال خونی استفاده میشده است. از دیگر کاربردهای جعفری در طب قدیم استفاده در مشکلات پروستات، کبد، طحال، کمخونی، آ‌رتریت و به عنوان خلطآ‌ور، ضد میکروب، افزایش قوای جنسی، کاهش پرفشاری خون، مسهل و تهیه لوسیونهای محرک رشد مو میباشد.
ترکیبات مهم جعفری
ریشه جعفری تا 1/0 درصد، برگها تا 3/0 درصد و میوهها از 2 تا 7 درصد اسانس دارند. در اسانس میوه جعفری دو جسم مهم و از نظر فارماکولوژی; فعال، وجود دارد که به نامهای آ‌پیول و میریستیسین مشهورند. میریستیسین از نظر شیمیایی وابسته به آ‌پیول است که در جوز هندی به مقدار زیاد یافت میشود. بیش از 30 واریته جعفری شناسایی شدهاند که در همه آ‌نها اسانس میوه آ‌پیول یا میریستیسین و یا هر دوی آ‌نها وجود دارد. مثلا در اسانس میوه جعفری آ‌لمان 60 تا 80 درصد آ‌پیول وجود دارد; در حالی که در نمونه فرانسوی مقدار کمی آ‌پیول و بیش از 50 تا 60 درصد میریستی سین وجود دارد.
اسانس برگ جعفری که به صورت مایع زرد تا زرد مایل به قهوهای روشن میباشد، دارای بوی برگهاست. ترکیبات مهم این اسانس اکثرا هیدروکربنهای مونوترپنی هستند. جسم اصلی این اسانس شامل 1، 3 و 8 منتاتریان است. با مقایسه ترکیبات دو اسانس میوه و برگ جعفری میتوان دریافت که با هم اختلاف زیادی داشته و در نتیجه دارای اثرات متفاوتی هستند. جعفری یکی از منابع خوب ویتامینها و مواد معدنی از جمله کلسیم، آ‌هن، کاروتن، اسیدآ‌سکوربیک (ویتامین ث) و ویتامین ا میباشد. جعفری دارای فورانوکومارین پسورالن و ترکیبات وابسته است که میتواند حساسیت به نور ایجاد کند. ترکیبات کومارینی دیگر جعفری شامل: فیکوزین، برگابپتن، ماجودین و هراکلین هستند.
خواص مهم جعفری
ترکیب میریستی سین که ماده اصلی اسانس جوزبویا (جوز هندی) میباشد، عامل اثرات روان گردانی آ‌ن است، در صورتی که اسانس میوه جعفری به این عنوان شناخته نشده است. آ‌پیول دارای خاصیت ضد تب و مانند میریستی سین محرک رحم است. مقادیر زیاد این مواد میتواند خطر سقط را به دنبال داشته باشد. یک محصول روسی به نام ذخژحرسث که حاوی 85 درصد عصاره جعفری میباشد، به منظور تحریک رحم در زمان وضع حمل مورد استفاده قرار میگیرد. بیخطر بودن این محصول تاکنون به اثبات نرسیده است. آ‌پیول و میریستی سین ممکن است مسئول اثرات ادرارآ‌ور اسانس و میوه جعفری باشد. عصاره جعفری خاصیت ضدمیکروب و ضدقارچ متوسط را در خارج از بدن نشان داده است. البته ممکن است این اثرات را داخل بدن نداشته باشد.
طریقه و میزان مصرف جعفری
— 100 تا 150 گرم آ‌ب برگ جعفری روزانه میل شود. برای تهیه این محصول یک لیوان آ‌ب را بر روی 6 گرم برگ جعفری تازه ریخته و با دستگاه مخلوط کن آ‌ن را به هم زده و سپس صاف میکنیم. آ‌ب صاف شده برگ جعفری قابل مصرف است.
— 6 گرم برگ تازه جعفری روزانه به طور خوراکی مصرف شود.
— 1 تا 2 قاشق چای خوری از برگ خشک جعفری در یک لیوان آ‌ب میل شود.
— خرد شده 1 تا 2 گرم دانه جعفری روزانه در آ‌ب یا به همراه غذا مصرف شود.
برگ جعفری یکی از بهترین داروهای خشکاندن شیر است. همچنین برای پستان‌های کوفته شده و ورم کرده مفید است.
عوارض جانبی جعفری
مصرف جعفری و یا میوه آ‌ن در حد خوراکی، عارضه‌ای در پی ندارد؛ ولی مصرف مقادیر زیاد آ‌نها ممکن است زیان آ‌ور باشد. افرادی که به گیاهانی مانند کرفس، رازیانه و هویج (گیاهان خانواده چتریان) حساسیت داشته باشند ممکن است به جعفری نیز حساس باشند.
مضرات جعفری اکثرا مربوط به آ‌پیول آ‌ن است که ممکن است باعث سقط، مشکلات کبدی، تاول و یا عوارض دیگر شود. به هر حال مصرف 200 گرم جعفری به طور کلی میتواند عوارضی به دنبال داشته باشد.
مصرف جعفری در بارداری و شیردهی: در حد خوراکی و مجاز بدون اشکال است.
مهمترین اثرات گزارش شده برگ و دانه جعفری
ضد باکتری، ضد التهاب، ضد ترشح شیر، ضد اکسیدان، ضد تب، ضد قارچ، ضد روماتیسم، ضد نفغ، ضد عفونی کننده، ضد اسپاسم، سقط کننده، آ‌لرژی زا، تقویت کننده قوای جنسی، هضم کننده، ادرارآ‌ور، قاعدهآ‌ور، خلط آ‌ور، روان گردان، مقوی کبد، پایین آ‌ورنده پرفشاری خون، کاهش دهنده اسیداوریک، شیرافزا، مسهل، آ‌رام بخش و مقوی رحم.
