دکتر محمدحسین صالحی سورمقی؛ دکترای فارماکوگنوزی
آلام و مشکلات روحی روانی که باعث دلهره، تشویش، بدخوابی، بی‌خوابی، اضطراب، رخوت و سستی، افکار مغشوش، عدم تمرکز و موارد دیگری که در مجموع به نام افسردگی خوانده می‌شوند همیشه برای بشر وجود داشته‌اند. هزاران سال بشر برای رهایی این معضلات از گیاهان دارویی سود جسته تا اینکه داروهای شیمیایی پا به عرصه وجود گذاشتند. مصرف داروهای شیمیایی در 1/5 قرن گذشته نشان داده است که دارای عوارض جانبی کم، گذرا تا عوارض سنگین و طولانی مدت و یا ماندگار هستند، از این‌رو دوباره نگرشی به گیاهان دارویی و داروهای گیاهی به خصوص در زمینه اعصاب و روان شده است. در تحقیقات سال‌های اخیر در مورد گیاهان موثر در مشکلات عصبی (روحی روانی) تعدادی گیاه به عنوان شاخص انتخاب شده‌اند، از آن جمله گل ساعتی، سنبل‌الطیب، اکلیل کوهی، اسطوخودوس، بادرنجبویه و علف چای می‌باشد. از گیاهان مذکور علف چای به عنوان قوی‌ترین ضدافسردگی و آرام‌بخش در همه منابع یاد شده است. با وجود اینکه از همه گیاهان یاد شده در خارج از ایران داروهایی به صورت قرص، کپسول و قطره تهیه شده است ولی متاسفانه در ایران فقط بعضی از این گیاهان به صورت این اشکال تهیه شده و تعدادی را باید به صورت سنتی مصرف نمود. برای استفاده بهتر و صحیح گیاهان فوق مختصرا توضیحاتی ارائه می‌شود:
1- بادرنجبویه گیاهی با نام علمی Melissa officinalis و از خانواده نعنا می‌باشد. شباهت ظاهری زیادی به نعنا دارد ولی برگ‌ها نازک‌تر، سبز کمرنگ و دارای بوی مطبوع و متفاوت از نعنا است. گرچه این گیاه دارای خواص زیاد و متعددی از جمله خواص ضدویروس، ضدآلزایمر، ضدنفخ و درد و اسپاسم می‌باشد ولی یکی از اثرات آن آرام‌بخش و رفع بدخوابی است. از این گیاه فرآورده صنعتی بدین منظور در ایران هنوز تهیه نشده است ولی می‌توان بر روی 5 گرم از برگ یک لیوان آب جوش ریخته و مدت 15 دقیقه بگذاریم دم بکشد (بر روی بخار) سپس صاف کرده ومیل نمود. می‌توان روزی تا دو نوبت این کار را تکرار کرد.
2- دو گیاه اکلیل کوهی با نام علمی Rosmarinus officinalis و اسطوخودوس با نام علمی Lavanula officinalis از خانواده نعنا بوده و شباهت نزدیکی به هم دارند. از رایحه این دو گیاه در صنایع عطرسازی استفاده زیادی به عمل می‌آید و دارای خواص متعددی هستند ولی یکی از خواص آنها آرام‌بخش و رفع بدخوابی است. از این دو گیاه هنوز در ایران فرآورده صنعتی به منظور فوق تهیه نشده است و می‌توان آنها را به صورت دمکرده کاملا شبیه به گیاه قبلی مصرف نمود.
3- گیاه سنبل‌الطیب با نام علمی Valleriana officinalis از خانواده Vallerianaceae می‌باشد که از ریشه‌های آن به عنوان آرام بخش و رفع بدخوابی استفاده می‌شود. از این گیاه محصولاتی به صورت قرص و قطره تهیه شده که نحوه مصرف آن در راهنمای داروهای مربوطه آمده است.
4- گیاه گل ساعتی با نام علمی passiflora incarnata از خانواده passifloraceae که از گل آن به عنوان آرام‌بخش از قدیم استفاده می‌شده است. از گل‌های این گیاه محصولاتی به صورت قرص، کپسول و قطره تهیه شده است که می‌توان بر چسب راهنمای دارو از آنها استفاده نمود. قوی‌ترین گیاه در مورد اثرات ضدافسردگی مربوط به علف چای با نام علمی Hypericum perforatum از خانواده Hypericaceae می‌باشد این گیاه ارتباطی با گیاه چای معمولی ندارد ولی علف هرز مزارع چای است به همین دلیل بدین نام مشهور است. نام‌های فارسی دیگر آن گل راعی، هزار چشم و هوفاریقون است. این گیاه بیش از ده سال است که در صنایع دارویی به صورت قطره و به نام هایپیران در حال تولید است. داروهای مشابه که از این گیاه توسط بیش از صد کارخانه داروسازی در دنیا تهیه می‌شوند پرمصرف‌ترین داروی گیاهی در ده سال اخیر جهان است. اثرات مهم قطره هایپیران عبارتند از: ضداضطراب و دلهره، رفع بدخوابی، ضد رخوت و سستی، مسکن درد، تسکین‌دهنده افکار مغشوش، ضدمیگرن، ضدعدم تمرکز و فراموشی، ایجاد سرخوشی، ضدوسواس، آرام‌بخش در بیش‌فعالی و تسکین بعضی از انواع وزوز گوش است. گذشته از آثار فوق در کاهش عوارض قبل و زمان قاعدگی از جمله تغییرات خلق و خو، سردرد و دل‌دردها تاثیر خوبی بر جای می‌گذارد. این داروها بدون عارضه بوده و یا عوارض غیرجدی گذرا مانند دل آشوب معده را برای حداکثر دو درصد افراد به دنبال دارد که پس از دو هفته مصرف برطرف می‌گردد. میزان و طریقه مصرف در راهنمای دارو ارائه شده و از دسته داروهایی است که احتیاج به نسخه نداشته و می‌توان آن را بدون نسخه از داروخانه‌ها دریافت نمود.