مسکن به عنوان مهم ترین نیاز بشر از بدو خلقت تاکنون مطرح بوده است. انسانهای اولیه بر حسب غریزه خود غارها را به عنوان مسکن و جان پناه در مقابل تغییرات جوی و فصلی از قبیل سرما، گرما، بارش برف و باران و وزش بادهای شدید و در امان ماندن از حملات حیوانات درنده انتخاب نمودند. بیشتر شدن جمعیت، انسان را مجبور به تفکر کرد تا بتواند مشکل مسکن خود را با استفاده از چوب درختان و سنگ ها تا حدودی برطرف نماید. گسترش جمعیت و پراکنده شدن انسان ها در موقعیت های جغرافیایی مختلف ذهن انسان را بر آن داشت تا با توجه به موقعیت اقلیمی منطقه مسکونی متناسب با شرایط آن منطقه بسازند. با بیشتر شدن جمعیت انسان ها قومیت و طوایف مختلف نیز بوجود آمدند.
قوم ترکمن نیز یکی از این اقوام می باشد. اکثریت قوم ترکمن دامداری را به عنوان خود انتخاب نمودند. داشتن خانه های ثابت برای قوم ترکمن که دامدار بودند و مجبور بودند برای تهیه علوفه و چرای دامهایشان دائما در حال کوچ باشند، مشکلاتی را بوجود می آورد. این مسئله مردان قوم را برآن داشت تا بتوانند با درنظر گرفتن امکانات موجود خود خانه ای طراحی نمایند تا بتوانند بصورت متحرک قابل جابجایی باشد و در حداقل زمان ممکن آن را برپا نمایند و در زمان کوچ نیز براحتی بتوانند آنرا جمع نمایند و کار حمل و نقل آن نیز توسط حیواناتی چون اسب یا شتر امکان پذیر باشد و در عین حال از استحکام زیادی نیز برخوردار باشد تا بتواند در مقابل عوامل جوی همچون بادهای شدید، بارش هایی همچون برف و باران، زمین لرزه ایستادگی نماید و در تابستان و زمستان نیز مورد استفاده قرار گیرد. یکی دیگر از مواردی که به این نکته دقت زیادی باید می شد در نظر گرفتن فصول، ماه ها، و روزهای سال و طلوع و غروب خورشید بوده است. آنها توانستند با در اختیار داشتن مواد اولیه بسیار ساده همچون چوب درختان و پشم گوسفندان خود خانه ای طراحی و بسازند که تمامی نیازهای آنان را برآورده نماید به اسم آغاچ اُی ( آلاچیق ). اسکلت آلاچیق بوسیله برش و حالات دادن به چوب درختان و اتصال آنها به شکلی کاملا کارشناسی شده تهیه نمایند. پوشش آنرا نیز با استفاده از پشم گوسفندان و با درست کردن نمدهایی مناسب نقاط مختلف آن تهیه نمایند. استحکامات آنرا نیز بوسیله بافته هایی بصورت فرش و یا جاجیم به شکل نوارهایی پهن و نازک در نظر بگیرند.
اجزای آلاچیق ترکمنی (اُی)
اجزای اصلی تشکیل دهنده آغاچ اُی (آلاچیق) عبارتند از:
تاریم
قسمت پایین اُی (دیواره) را تشکیل می دهد، تعداد 4 عدد تارم در ساختمان آلاچیق وجود دارد. هر 1 تاریم از 44 قطعه چوب ( 20 عدد کامل و 24 عدد برش خورده ) تشکیل می شود. قطعات چوب بوسیله پوست شتر (ناحیه گردن) با سوراخ کردن آنها بصورت ضربدری ( آکاردئونی ) بر روی همدیگر گره زده می شوند، چوبها به گرد این محور قابل چرخش بوده و تمامی قطعات نیز براحتی باز و بسته می شوند و با باز شدن آنها اشکالی بصورت لوزی بوجود می آید. تاریم ها را بوسیله طنابی به همدیگر می بندند و از اتصال آنها فضایی استوانه ای به قطر 5/5 متر و محیط 16 متر، شکل می گیرد. در قسمتی از تاریم ها که به در متصل می شوند، قطعه ای که به در وصل می شود.
از دیگر چوبها ارتفاعی مختصر بلندتر دارد، بلندی ارتفاع آن نیز به خاطر آن است که تا بتواند تکیه گاهی محکم برای در باشد. ارتفاع تاریم ها در حالت جمع شده 20/2 سانتیمتر و در حالت باز شده ( حالت برپا کرده ) حدود 70 /1 سانتیمتر می باشد.
اوق
چوبهایی به شکل کمانی در حدود 60 عدد که نوک آنها تراش خورده و انتهای آنها پهن تر است. دارای 2 سوراخ می باشند که طنابهای نسبتا نازک پشمی به آنها متصل می باشند. قسمت نوک اوق ها درون سوراخهایی که دور توینوک وجود دارد قرار می گیرند و قسمت دیگر آن به قسمت بالای تاریم ها که نقطه اتصال دو قطعه می باشد و شکل 7 را تشکیل می دهد، بوسیله طنابهایی انتهای اوق ها گره زده می شود. 4 عدد از اوق ها بالای قسمت سوراخ های طاق در ورودی آلاچیق قرار می گیرد. اوق ها به همراه توینوک، فضای گنبدی اُی را شکل می دهند.
توینوک
قسمت بالای دایره ای شکل آلاچیق می باشد، که حالت پنجره و یا هواکش را نیز دارد. این قسمت از 3 تعداد چوب قوس دار ساخته می شود و از قسمت بیرونی شکلی برآمده را تشکیل می دهد. در محل توینوک سوراخ هایی تعبیه شده است که اوق ها درون آنها جای می گیرند.
ایشیک
عبارت است از 2 قطعه چوب بلند به ارتفاع در که قسمت بیرونی آن دارای شیاری می باشد که 4 قسمت انتهایی تاریم ها در درون آن شیارها قرار می گیرد و بوسیله طناب به در بسته می شود ، 2 قطعه چوب نسبتا پهـن نیــز در قسـمت بالایـی (طاق) و یکی دیگر نیز در کف قرار می گیرد. در طرفین این چوبها سوراخی وجود دارد که برآمدگیهای قسمت بالایی و پایینی در، درون آن قرار می گیرد. جنس در از تخته های پهن می باشد که معمولا از چوب درخت توت یا نراد بوده است.
قامیش
عبارت است از 2 تکه نوار پهن به ارتفاع حدود 70/1 سانتیمتر است که با برش دادن نی بصورت قدی و پنج بافتن آن به شکل حصیر تهیه می شود. قامیش به دور تاریم ها کشیده می شود. قامیش تکه سومی نیز دارد، که طولی در حد فاصله باقیمانده میان دو قامیش دیگر دارد، از این قامیش در مواقعی که هوا سرد است استفاده می شود و در مواقعی که هوا گرم است با برداشتن آن، هوا درون آلاچیق جریان می یابد.
کچه
پوشش نمدی آلاچیق را گویند که به 3 قسمت تقسیم می شود.
الف) نمدهایی که روی تاریم ها را می پوشانند و 4 عدد هستند. این نمدها مستطیل شکل می باشند و دورلوق نام دارند.
ب) اوزوک تکه هایی ذوزنقه شکل نمد، که تعداد آن 2 عدد است و بر روی اوق ها که شکلی گنبدی شکل به خود گرفته اند، انداخته می شود.
ج) آخرین قطعه از این پوشش که به شکل دایره است سرپیک می گویند. سرپیک در قسمت تاج آلاچیق که توینوک در آن قرار دارد سوار می شود، عرض سرپیک در حدود 20 الی 30 سانتیمتر از توینوک بیشتر می باشد و دور آن تعدادی طناب نصب می شود تا به تاریم ها بسته شود تا وزش باد نتواند آنرا از جا بکند. طراحی و ساخت نمدها به عهده زنان قوم ترکمن می باشد.
دورلوق یاقا
نواری پهن به عرض 30 سانتیمتر و طول 16 متر. در دو طرف آن طناب هایی وجود دارد که بوسیله آنها دورولق یاقا را در قسمت بالایی تاریم ها محکم می بندند (دورلوق یاقا به عمود ایستادن و منظم تاریم ها کمک می کند. )
بیل یوپ
بیل یوپ نیز نواری است به طول 16 متر، اما با پهنایی بیشتر از دورلوق یاقا، بیل یوپ وظیفه کمربند این خانه چوبی را به عهده دارد تا بتواند وزن قسمتهای دیگر را که بر روی تاریم ها سوار می شوند و فشار آنها مستقیما به تاریم ها وارد می شود را تحمل نموده و در برابر بادهای شدید نیز مقاومت نماید.
دوزی
دو قطعه نوار باریک و جاجیم بافته است که بوسیله آنها فاصله تک تک اوق ها را با چرخاندن دور آنها تنظیم کرده و محکم می بندند. مانع متلاشی شدنشان در موقعی که نمد اوزوک را سوار کردن شود.
تارپ یاپار
قطعه ایست تشکیل شده از نمد و حصیــر، نمــد را بــر روی حصیر می دوزند که استحکام پیدا کند و بتواند مانع ورود بادهای سرد زمستانی بداخل آلاچیق شود.
اورقان
طنابی است کلفت از جنس پشم که در مواقعی که بادهای بسیار شدید می وزد از آن استفاده می کنند. طناب را از بالای سقف آلاچیق عبــور داده و توســط 2 عدد پایه چوبی به زمین وصل می شود.
قازیق
میخ های چوبی کوچک هستند که از آنها نیز در مواقع وزش بادهای شدید استفاده می شود. آنها را در کنار تاریم ها به زمین می کوبند و بوسیله طنابهایی آنها را به تاریم ها می بندند.
کارکرد رصدخانه ای اُی ترکمن
ساختمان آلاچیق ترکمن به قدری دقیق و حساب شده طراحی شده است که نشان از اوج دقت و ارزش زمان در زندگی این قوم می باشد.
تعداد قطعات به کار رفته در این ساختمان، جهت و سمت برپا کردن آلاچیق، داشتن حالت نیمکره ای ساختمان که شکل رصدخانه را دارد دلیل بر این ادعا می باشد. (ساختمان رصد خانه های امروزی نیز به شکل نیمکره طراحی می شود.)
چهار تکه بودن تاریم ها نشان 4 فصل بودن سال است. تعداد 60 عدد بودن اوق ها و تنظیم آنها به مقدار 6 درجه نیز روزهای سال را نشان می دهد. در زمان برپا کردن آلاچیق سمت آن دقیقا به سمت جنوب باید باشد. جهت بوسیله در، مشخص می شود یعنی جهت در حتما باید به سمت جنوب باشد.
در فصل بهار خورشید درست از قسمتی که دو عدد تاریم به هم وصل می شود، طلوع می کند و درست در قسمت مقابل و در همان زاویه غروب می کند. به تدریج که به تابستان نزدیک تر می شویم طلوع و غروب خورشیــد به سمــت شمال ادامـه می یابد.
در مدت سه ماه خورشید بیشترین مسافت ممکن را طی می کند و به شمالی ترین نقطه که می تواند طلوع و غروب کند، می رسد. فاصله ای که در این مدت طی کرده است به 5 عدد از شبکه های یک تاریم می رسد، یعنی در هر 18 روز یک شبکه را طی می کند و در این فاصله بین اولین طلوع فروردین تا اولین طلوع تیر ماه، طلوع و غروب خورشید سی درجه تغییر مسیر می دهد. از اول تیر ماه طلوع و غروب خورشید دوباره به سمت جنوب تغییر مسیر می دهد. اول تیر ماه طولانی ترین روز سال و کوتاه ترین شب سال را شاهد خواهیم بود. در اول مهر ماه طلوع و غروب خورشید به میانی ترین نقطه آلاچیق می رسد و این بار به سمت جنوب ادامه مسیر می دهد و این بار نیز پس از 90 روز به نهایی ترین قسمت جنوبی که خورسید طلوع و غروب می کند می رسد. این بار خورشید 30 درجه به سمت جنوب تغییر مسیر داده است. از آخرین روز بهار تا آخرین روز پاییز خورشید 60 درجه مسیر خود را تغییر می دهد. شب یلدا نیز آخرین و طولانی ترین شب سال درست آخرین شب فصل پاییز است. پس از آن به مرور طول روزها بیشتر و شب ها ها کوتاه تر می شود. در اول دی ماه دوبـاره خورشیــد به سمت شمال بــر می گردد.
این معلومات بسیار ارزشمند را قوم ترکمن با دقت در تغییر فصول سال، جهات طلوع و غروب خورشید، کوتاه و طولانی شدن شب و روز توانسته اند کسب نمایند و با در نظر گرفتن این تغییرات و شرایط زندگی خودشان که همان کوچ نشینی و دامداری بوده است، توانسته اند خانه ای بسیار دقیق و حساب شده را طراحی و بسازند تا بتوانند در اسرع وقت خانه را بر پا کنند و هر وقت هم خواستند همان خانه را جمع کرده و توسط دو شتر به هر کجا که کوچ کردند ببرند و دوباره در همان خانه سکونت گزینند و هم بتوانند به سادگی با دقت در مسیر طلوع و غروب و تابش نور خورشید از موقعیت زمانی خود آگاه باشند. در دوره ای طولانی ترکمن ها آموختند تا از اُی خویش برای رصد مکان ستارگان و تعیین جهت و ساعت روز استفاده کنند.
