مهرماه سال گذشته، تهمینه باهری؛ رییس وقت مرکز تحقیقات پلیس مبارزه با موادمخدر از کشف نخستین محموله روانگردان‌های جدید در کشور خبر داد.
به گزارش ، اعتماد نوشت: به گفته باهری، این محموله که حجیم‌ترین محموله کشف شده از روانگردان‌های جدید در ایران و تولید اروپا بود، نیمه‌های تابستان در گمرکات جنوب کشور کشف شده بود. این خبر از سوی این مقام مسوول در حالی اعلام شد که دفتر مقابله با موادمخدر و جرم سازمان ملل متحد UNODC، از سال ٢٠١٣ نسبت به افزایش شیوع مصرف نسل جدید روانگردان‌ها new psychoactive substance که به اختصار NPS نامیده می‌شوند، هشدارهای جدی مطرح کرده بود. هشدار نسبت به ورود و شیوع مصرف نسل جدید روانگردان‌ها در ایران، نخستین بار در نیمه دوم سال ٩٢ و از سوی عبدالرضا رحمانی فضلی؛ وزیر کشور و دبیرکل ستاد مبارزه با موادمخدر مطرح شد وقتی که این مقام مسوول، در نخستین نشست خبری خود با خبرنگاران، از ظهور گروه جدیدی از مواد توهم‌زا و روانگردان در ایران ابراز نگرانی کرد اما حاضر به توضیح جزییات بیشتری در این باره نشد تا زمینه را برای فعالیت بیشتر مافیا فراهم نکرده باشد. بنا بر هشدارUNODC، نسل جدید روانگردان‌ها، به دلیل ماهیت و ساختار ظاهری، حتی در شمول کنترل‌های کنوانسیون‌های ١٩٦١ (درباره کنترل موادمخدر) و ١٩٧١ (درباره کنترل داروهای روانگردان) هم قرار نمی‌گیرند در حالی که شیوع زیر پوستی مصرف این مواد، قبل از سال ٢٠٠٩ مورد هشدار دفاتر بین‌المللی رصد وضعیت مواد اعتیادآور و غیرقانونی بوده است چنانکه بنا بر تایید UNODC سال ٢٠٠٩، سوءمصرف ١٦٦ ماده روانگردان جدید مورد هشدار قرار گرفت در حالی که سال ٢٠١٠، این عدد به ٢٠٦، سال ٢٠١١ به ٢٤٣ و سال ٢٠١٢ به ٢٥١ عدد افزایش یافت.
در حالی که رییس وقت مرکز تحقیقات پلیس مبارزه با موادمخدر در همان گفت‌وگو اعلام کرده بود که بعد از کشف این محموله، گزارش‌هایی برای ستاد مبارزه با موادمخدر، دادستانی کل کشور، شورای عالی امنیت ملی و نهادهای تصمیم‌گیرنده ارسال شد تا غیرقانونی بودن این مواد مورد توجه و بازنگری قرار بگیرد، خبر داد که نیروهای مقابله از جمله دفاتر پست، گمرک و پلیس موادمخدر استان‌ها و به خصوص استان‌های مرزی، عکس و مشخصات ظاهری این مواد را دریافت کرده‌اند تا نسبت به جابه‌جایی، ورود و ترانزیت این مواد که معمولا، حمل مسافری و در حجم اندک داشته، آگاه و آشنا باشند و کشف نخستین محموله از مواد روانگردان جدید هم بر اثر آشنایی نیروهای مستقر در مبادی ورودی با شمایل ظاهری این مواد میسر شده بود.
با این حال، امروز متولیان کاهش تقاضا و درمان اعتیاد، بیش از آنکه نگران افت و خیز اعداد مربوط به تعداد مصرف‌کنندگان مواد سنتی یا صنعتی باشند، دغدغه شیوع تفننی مصرف روانگردان‌های نسل چهارم و به دنبال آن، همه‌گیری غیر قابل کنترل در گروه‌های در معرض خطر را دارند چرا که به زعم این مسوولان که برخی هم از فعالان عرصه درمان اعتیاد هستند، دنیا، سال‌هاست که روش‌های موفقیت‌آمیز درمان اعتیاد به مواد سنتی را کهنه کرده و نتایج روش‌های درمانی برای مصرف‌کنندگان مواد صنعتی همچون شیشه هم چندان ناامید‌کننده نبوده که ایران هم به پیروی از همین روش‌ها گام‌های آزمون و خطای خود را تجربه می‌کند اما نسل چهارم روانگردان‌ها، مواد ناشناخته‌ای هستند که حتی ماهیت ترکیب و ساختار بافت آن برای پژوهشگران تجزیه مواد اعتیادآور چندان آشنا نیست در حالی که آسیب‌های جسمی این مواد، برای نهادهای بین‌المللی تولیت سلامت، به اثبات رسیده است.
سال ٢٠١٦ سازمان بهداشت جهانی WHO این مواد را با صفت «بسیار آسیب‌زننده» Most harmful معرفی کرده و هشدار داده که این مواد هم باید تحت کنترل‌های بین‌المللی قرار بگیرد گرچه که کنترل‌های امنیتی و پلیسی برای این مواد بسیار دشوار و حتی دشوار‌تر از مقابله با مخدرها و محرک‌های غیرقانونی خواهد بود. توجیه این نهاد بین‌المللی برای اعمال برخوردهای ضربتی شدیدتر این بوده که روانگردان‌های جدید، با خاصیت متاثر کردن‌گیرنده‌های بیولوژیک (کانابینویید) مغز، به کانابینوییدهای سنتزی موسوم هستند که در واقع نسخه مشابه و آزمایشگاهی گیاهان طبیعی دارای خاصیت توهم‌زایی شدید به شمار می‌آیند و حتی تولیدکنندگان، برای این مواد هم، مانند مشتقات شاهدانه ماده موثره‌ای با ویژگی‌های «تتراهیدروکانابینول» THC ساخته‌اند.
در یازدهمین کنگره بین‌المللی دانش اعتیاد که روزهای پایانی شهریور ماه در تهران برگزار شد، پرویز افشار؛ معاون کاهش تقاضای ستاد مبارزه با موادمخدر هم ضمن نگاهی به جهت‌گیری‌های آینده کاهش تقاضای مواد اعتیادآور در کشور، با هشدار نسبت به ورود و شیوع مصرف این مواد گفت: «دنیا با وجود تمام اقدامات انجام شده، با افزایش سوءمصرف موادمخدر و صنعتی مواجه است و بنا بر ارزیابی‌های صورت گرفته در ایران و سایر کشورها، اگر با وضعیت فعلی مداخلات کاهش تقاضا و مقابله با عرضه به عنوان دو بال مبارزه همه‌جانبه با موادمخدر پیش برویم، تا سال ١٤٠٤/ ٢٠٢٥ وضعیت مصرف موادمخدرو صنعتی مواد به صورت فزاینده رو به افزایش است که یکی از مهم‌ترین دلایل این اتفاق، تغییر الگوی مصرف در دنیاست و این علت هم یک خطر بسیار بزرگ است که دنیا با آن روبه‌روست و البته، شیوع مصرف مواد توهم‌زای نوظهور موسوم به NPS هم این خطر را تشدید می‌کند.»
افشار افزود: «در کنوانسیون‌های بین‌المللی ١٩٦١ و ١٩٧١ فهرستی از مواد اعتیادآور به ثبت رسید و کشورها متعهد به کنترل مصرف این مواد شدند و این فهرست، تعداد مشخص و شناخته شده‌ای از مواد بود که تا امروز هم تغییر چندانی نداشته است. اما متاسفانه تعداد نسل جدید روانگردان‌ها روزبه‌روز در حال افزایش است چنانکه دو سال پیش در نشست سالانه موادمخدر در وین، حدود ٤٨٠ نوع از این مواد مورد هشدار قرار گرفت اما تا پایان سال ٢٠١٦ و ابتدای ٢٠١٧ این رقم به بیش از ٧٤١ نوع افزایش یافت.
نگرانی دنیا از این بابت است که درمان اعتیاد به مواد سنتی یا روانگردان، شناخته شده است و درمانگران اعتیاد، مواد اعتیادآور را می‌شناسند و با روش‌های درمان آشنا هستند و حتی به نحوه تعامل با بیمار اشراف دارند در حالی که مقابله با عوارض نسل جدید روانگردان‌ها، ضمن آنکه از حیطه تمام روش‌های درمانی خارج است ما را با چند مشکل عمده مواجه می‌کند. نخست آنکه این مواد نیاز به کاشت و برداشت و ترانزیت از مرزهای جغرافیایی ندارد چون مواد پیش‌ساز آنها در زندگی روزمره ما و در صنایع شیمیایی دارویی صنایع کشاورزی و غیره موجود است و با تغییرات بسیار کوچک در فرمولاسیون شیمیایی، جامعه بشری را متاثر می‌کنند. مشکل دوم، ناشی از ماهیت این مواد است که مقابله با عرضه را بسیار ناتوان کرده و متاسفانه دسترسی یا فراوانی مواد در یک جامعه، بسیار از مداخلات کاهش تقاضا را تحت تاثیر قرار می‌دهد. مشکل دیگر، ناآشنایی با اثرات این مواد است. هیچ پزشک و محققی نمی‌تواند ادعا کند که اثرات بیش از ٧٠٠ نوع مواد روانگردان بر مغز افراد و جنبه‌های جسمی و جنبه‌های مغزی افرادرا می‌شناسد.
مطالعات در زمینه ماهیت و ساختار و اثرگذاری این مواد بسیار بسیار اندک است و متاسفانه تسریع ارتباطات جهانی این شرایط را ایجاد کرده که به دنبال ظهور ماده جدیدی در جنوب شرق آسیا در مدت زمان کوتاهی این ماده در شرق اروپا هم عرضه می‌شود. اطلاعات ناکافی از ماهیت و ساختار این مواد به ناتوانی دنیا از کنترل و شناسایی این مواد و ناتوانی از درمان مصرف‌کنندگان این مواد با وجود تخریب‌های بسیار سریع مغزی و جسمی منجر شده و دنیا در نهایت به این نتیجه رسیده که تنها راه مقابله با نسل جدید روانگردان‌ها و موفقیت در کاهش تقاضا، حرکت به سمت پیشگیری است. اما آیا پیشگیری فقط وظیفه حاکمیت و دولت است؟»
افشار افزود: «آنچه ضروری است، نگاه جامع و یکپارچه نسبت به موضوع اعتیاد و موادمخدر است. ما نیازمند مداخلات جامع برای چیدمان همزمان پیشگیری و درمان و کاهش آسیب اعتیاد هستیم وگرنه قافیه را خواهیم باخت. مداخلات دیررس ما درخانواده‌ها، دبیرستان یا دانشگاه به هیچ‌وجه کفایت نمی‌کند و دنیا به این نتیجه رسیده که باید به سمت مداخلات زودرس برویم؛ مداخلاتی از دوران طفولیت و مقطع پیش دبستانی. اعتراف می‌کنم که بسنده کردن به بضاعت دولتی و توان حاکمیت در طول چند دهه گذشته در کشور در مداخلات کاهش تقاضا به ویژه در زمینه پیشگیری، پوشش ١٠ الی ١٥ درصدی برای گروه‌های هدف داشته و اگر می‌خواهیم در آینده توفیق مناسبی در زمینه پیشگیری داشته باشیم، باید جلب مشارکت تمام اقشار مردم، اولویت اصلی باشد که به عنوان پیاده نظام پیشگیری از اعتیاد بتوانند پوشش خدمات پیشگیری را افزایش دهند.»
