هر سال یک سد کرج هندوانه صادر می‌کنیم

یک عدد سیب‌زمینی 100 گرمی 25 لیتر آب می‌خورد و یک عدد سیب 100 گرمی 70 لیتر اما سیب آذربایجان غربی ما در کشورهای دور و بر خواهان بیشتری دارد تا سیب‌زمینی همین استان یا استان اردبیل. معنی این حرف این است که خارجی‌ها با محصولات آب‌بر ما میانه بهتری دارند. در واقع آنها فقط سیب و هندوانه از ما نمی‌خرند، بلکه آب‌های زیرزمینی ما را هم به شکلی مجازی می‌خرند.
هر محصول صنعتی و کشاورزی به میزان مشخصی آب نیاز دارد که در کشورهای توسعه یافته بر این اساس برنامه‌ریزی می‌شود؛ اینکه تولید چه چیزی به صرفه نیست و باید وارد کرد و چه چیزی صرف دارد و با کمترین میزان آب می‌شود فروخت. جدول میزان مصرف آب می‌گوید، برای تولید هر کیلو خیار 200 لیتر آب نیاز داریم و برای تولید هر کیلو برنج 4 هزار لیتر. یک کیلو گندم هزار و 300 لیتر آب برمی‌دارد، یک کیلو گوشت مرغ 4 هزار لیتر و یک کیلو گوشت گاو 15 هزار لیتر. همچنین یک عدد پرتقال 100 گرمی 50 لیتر، یک لیوان شیر 200 لیتر، یک جفت کفش چرم 8 هزار لیتر، یک قالب پنیر 2 هزار و 500 لیتر، یک بسته چیپس 200 گرمی 8 هزار لیتر و یک دستگاه خودرو 800 هزار لیتر.

برگردیم به بحث شیرین هندوانه؛ طبق جدیدترین آمار، تا مرداد ماه امسال هندوانه با 503.4 هزار تن و گوجه فرنگی با 136.5هزار تن عمده اقلام صادراتی به لحاظ وزنی در بخش کشاورزی بوده‌اند. با توجه به آمار بالاتر هندوانه آن هم با اختلاف زیاد، معلوم می‌شود که کشاورزان علاقه بیشتری به کاشت این محصول داشته‌اند. شاید به همین خاطر هم هست که چند وقتی است نام هندوانه و صادرات آب مجازی را زیاد در کنار هم می‌شنویم. این در حالی است که کارشناسان می‌گویند لااقل با ایجاد صنایع تبدیلی می‌توان از خام فروشی هندوانه و محصولاتی از این دست با ارزان‌ترین قیمت ممکن جلوگیری کرد. به‌عنوان مثال پودر هندوانه یا کنسانتره این محصول.
در 10 سال اخیر، ایران رتبه چهارم تولید هندوانه را در جهان به خود اختصاص داده است؛ محصولی صادراتی که چهارفصل است و بازار هدفش در پنج ماه اول امسال، بلاروس، اتریش، جمهوری آذربایجان، آرژانتین، ارمنستان، استونی، افغانستان، آلمان، امارات متحده عربی، انگلستان، بحرین، بلغارستان، پاکستان، تاجیکستان، ترکیه، ترکمنستان، رومانی، سوئد، عراق، عمان، فدراسیون روسیه، قبرس، قزاقستان، قطر، کویت، گرجستان، لهستان، مجارستان و هلند بوده‌اند.
در میان مشتریان هندوانه ایران، عراق با خرید بیش از 321 هزار تن از این محصول حدود 70 درصد سهم بازار را از آن خود کرده و رتبه نخست را در میان دیگر خریداران دارد. پس از آن امارات با 99 هزار تن، ترکیه با 36 هزار تن، کویت با 12 هزار تن، افغانستان با 9 هزار تن، قطر با 8 هزار تن و عمان با 7 هزار تن در رتبه‌های بعدی مقاصد صادراتی هندوانه ایرانی قرار دارند.

هندوانه به روزهای داغ، شب‌های گرم و مقدار زیادی جا برای پرورش نیاز دارد. به همین خاطر هم هست که حتی در خشک‌ترین استان‌ها وقتی از قطعه زمین به نظر خشکی عبور می‌کنید، با کمال تعجب متوجه می‌شوید که در حال گذر از مزارع هندوانه هستید که البته در فصل برداشت، شکل و شمایل بهتری به لحاظ سرسبزی دارند. هرمزگان، سیستان و بلوچستان، یزد، خوزستان، خراسان جنوبی و کرمان، استان‌های خشک و کم آبی هستند که اتفاقاً از قطب‌های تولید هندوانه به شمار می‌روند.
حالا ماشین حساب را بردارید و اعداد را ضرب و تقسیم کنید. سالانه بیش از250 میلیارد لیتر آب معادل 250 میلیون متر مکعب برای صادرات 500 هزار تن هندوانه صادر می‌کنیم، بماند که این رقم تا 700 هزار تن نیز در سال‌های گذشته رسیده و باز از انصاف نگذریم که از سال 95 به این سو با سیاست‌های آبی دولت میزان مصرف هر کیلو هندوانه تا 286 لیتر نیز پایین آمده که معادل 143 میلیارد لیتر آب است. برای اینکه به تصویر روشن‌تری برسیم 250 میلیون متر مکعب آب مجازی را با حجم آب سد کرج مقایسه کنید که حدود 205 میلیون متر مکعب است. به عبارت دیگر ایران سالانه فقط از طریق هندوانه حجمی برابر با سد کرج، آب صادر می‌کند. این رقم البته کمتر از آب مصرفی برای تولید گندم و برنج است. اما با توجه به اینکه گندم و برنج جزو محصولات کشاورزی استراتژیک محسوب می‌شوند، شاید مقایسه درستی نباشد.

شاید به نظر برسد کاشت هندوانه سود زیادی برای کشاورزان دارد که حاضرند به هر قیمتی، به کشت این محصول ادامه دهند. کشاورزان اما این طور فکر نمی‌کنند. محمد بلوچ، کشاورز در منطقه چابهار در این باره می‌گوید: «من و برادرم دو هکتار هندوانه کاشته‌ایم. کل کار را هم خودمان می‌کنیم و خیلی کار زحمت‌داری است. هندوانه چابهار معروف است اما زمین‌های ما خشک است و با وجود اینکه هزینه زیادی برای کشت محصول می‌کنیم، درآمدمان حتی هزینه‌کردمان را جبران نمی‌کند. برای هر هکتار حدود 8 میلیون تومان هزینه می‌کنیم و خیلی درآمدمان بشود، 6 میلیون از هر هکتار. ضرر هم می‌کنیم چون هوا گرم است و اگر با قیمت پایین محصول را نفروشیم، روی دستمان می‌مانَد و خراب می‌شود. سودش را واسطه‌ها می‌کنند. می‌گویند هزینه باربری زیاد است. ما هم که کشاورزیم، هیچ وقت سودی نمی‌بریم.»
امیر مسعود طایفه، کارشناس کشاورزی می‌گوید: «در خیلی استان‌ها سطح زیرکشت محصولاتی که به آبدهی زیاد نیاز دارند، کاهش یافته است. این مسأله در استان‌های شمال غربی ایران بیشتر دیده می‌شود. در حال حاضر مسأله این است که کشاورزان اطلاعات درستی نسبت به میزان آبیاری ندارند و هنوز سنتی عمل می‌کنند. هر محصولی که خوب بار دهد، همان را می‌کارند در حالی‌ که ممکن است حتی ضرر هم بدهند. در این زمینه اطلاع‌رسانی نقش مهمی دارد. باید اطلاعات لازم به کشاورزان داده و از روش‌های نوین آبیاری استفاده شود.»
در برخی ایام هندوانه با میانگین قیمت هزار و 500 تومان در تهران به فروش می‌رسد. این در حالی است که کشاورز بیشتر مواقع برای فروش هر کیلو هندوانه به طور میانگین رقمی کمتر از یک‌سوم این عدد را دریافت می‌کند. حالا حساب کنید قیمت آبی را که برای تولید این محصول مصرف می‌شود.
مسئولان وزارت نیرو، قیمت تمام شده آب کشاورزی را تقریباً مجانی می‌دانند و شاید به‌ این دلیل هم هست که کشاورزان بی‌محابا به کشت محصولاتی اقدام می‌کنند که گرچه میزان آب مصرفی‌شان زیاد است، اما سود حاصل از فروش‌شان اندک است و گاهی حتی برای کشاورز ضرر و زیان هم به همراه دارد اما کشاورزان برای اینکه شغل و تولید خود را حفظ کنند، همچنان به آن اشتغال دارند. آنها ناچارند هندوانه بکارند و ضرر برداشت کنند.


یک عدد سیب‌زمینی 100 گرمی 25 لیتر آب می‌خورد و یک عدد سیب 100 گرمی 70 لیتر اما سیب آذربایجان غربی ما در کشورهای دور و بر خواهان بیشتری دارد تا سیب‌زمینی همین استان یا استان اردبیل. معنی این حرف این است که خارجی‌ها با محصولات آب‌بر ما میانه بهتری دارند.
سالانه بیش از250 میلیارد لیتر آب معادل 250 میلیون متر مکعب برای صادرات 500 هزار تن هندوانه صادر می‌کنیم بماند که این رقم تا 700 هزار تن نیز در سال‌های گذشته نیز رسیده و باز از انصاف نگذریم که از سال 95 به این سو با سیاست‌های آبی دولت میزان مصرف هر کیلو هندوانه تا 286 لیتر نیز پایین آمده که معادل 143 میلیارد لیتر آب است.
مسئولان وزارت نیرو، قیمت تمام شده آب کشاورزی را تقریبا مجانی می‌دانند و شاید به این دلیل هم هست که کشاورزان بی محابا به کشت محصولاتی اقدام می‌کنند که گرچه میزان آب مصرفی‌شان زیاد است، اما سود حاصل از فروش‌شان اندک است و گاهی حتی برای کشاورز ضرر و زیان هم به همراه دارد اما کشاورزان برای اینکه شغل و تولید خود را حفظ کنند، همچنان به ٱن اشتغال دارند.