نخستین کبریت چگونه وارد ایران شد؟

 

 

 

«کبریت یا به قول ناظم‌الاطبا «چوبی باریک که نوکش گوگرد باشد»، در قدیم با چوب شاهدانه ساخته می‌شد و یک یا دو سرش آغشته به گوگرد مذاب بود و هنگام برخورد با جسم مشتعل روشن می‌شد. البته این نوع کبریت‌ها اصطلاحا از نوع سایشی نبودند و اگر نوکشان که آغشته به گوگرد بود، در درون آتش یا تلی از خاکستر قرار می‌گرفت، روشن می‌شد.

کبریت‌های معروف به سایشی در سال 1828 میلادی (1205 خورشیدی) اختراع و شش سال بعد به ایران آورده شدند. نخستین کبریت‌های فرنگی با تام تجاری «لوسیفر» در استرآباد گرگان و توسط «سر جیمز فریزر»، سیاح اسکاتلندی، رویت شده‌اند. «ممتحن‌الدوله» از رجال ناصری می‌نویسد: «اولین دفعه که کبریت به ایران آمد، شخصی به نام «اسماعیل آتش» کبریت‌ها را در دست می‌گرفت و فریاد می‌کشید با آتش، آتش درست می‌کنم.»

در ابتدا که کبریت به ایران وارد شد، کالایی منحصر به فرد بود که عموم مردم به آن دسترسی نداشتند و فقط مختص خانواده‌های اعیان و اشراف بود. در قسمتی از سفرنامه «جورج پاسمان‌ تیت» آمده که وی هنگام سفرش به ایران بهترین هدیه ممکن را یعنی یک قوطی کبریت به گله‌داران سیستانی داده است؛ چرا که کبریت فقط در یکی دو ناحیه کشور یافت می‌شود و اگر آتش گله‌داری خاموش شود، وی مجبور است برای آوردن آتش به نزدیک‌ترین روستا برود.

مهم‌ترین کبریت‌های وارداتی به ایران، کبریت‌های اتریشی، سوئدی با اسامی «گلوب»، «روپی»، و «کی» بودند. کبریت‌های اتریشی از مرزهای غربی و ترکیه وارد ایران می‌شد و کبریت‌های سوئدی از مرزهای جنوبی و بوشهر. کبریت‌های اتریشی که از نوع سولفوری بودند، در قوطی‌های گوگردی فروخته می‌شدند که روی آنها تصاویری از اپرا نقاشی شده بود. اکثر دهقانان و رعایا خریدار کبریت‌های سولفوری بودند و کبریت‌های بی‌خطر به دست مشتریان مرفه‌تر خریداری می‌شد.

 

روی قوطی کبریت‌های سوئدی، که از نوع بی‌خطر بودند، نقشی از یک کشتی دیده می‌شد. خریداران این کبریت‌ها را به صورت 50تایی و 270 قران می‌خریدند. تقریبا تا سال 1284 خورشیدی بازار کبریت ایران در انحصار اتریش، سوئد و روسیه بود اما با گذشت زمان کبریت‌های مومی ایتالیایی با نام «چرینی» نیز وارد بازار ایران شد. ارزش واردات کبریت در ایران تا سال 1292 خورشیدی، بالغ بر 3.5 میلیون قران برآورد می‌شد که 70 درصد آن سهم روسیه بود.

نخستین کارخانه کبریت‌سازی در ایران در سال 1276 خورشیدی و با کمک سرمایه‌گذار روسی در ایران تاسیس شد. یکی از نخستین کبریت‌سازان ایران را «میرزا علی‌خان امین‌الدوله» معرفی می‌کنند که برای نخستین بار کبریتی معروف به کبریت تهران را درست کرد.

رشد تدریجی صنایع ایرانی با توسعه کارخانه‌های کبریت‌سازی همراه بود. چنانچه در سال 1304 خورشیدی وقتی‌ فقط هشت کارخانه مدرن در ایران فعالت می‌کرد، تنها دو کارخانه آن مربوط به صنعت کبریت‌سازی بودند. این کارخانه در «خرازین» بود اما برچسب این کبریت‌ها در روسیه چاپ می‌شدند که اوایل نقش پرچم ایران و روسیه و بعدها منقوش به نقش شیر و خورشید بودند.

 

ورود کبریت‌های فرنگی و قیمت ارزان‌ترشان باعث ورشکستگی کارخانه‌های ایرانی شد. بعدها و در دوران قاجار کبریتی به نام «الهیه» در تبریز و زنجان ساخته شد که کیفیتی بهتر از کبریت تهران داشت. پس از احداث کارخانه‌های کبریت‌سازی دکان‌های سیگارفروشی رایج شد که در خیابان‌های منتهی به بازار یا لاله‌زار، نادری (بخشی از خیابان جمهوری)، بوذرجمهری (خیابان 15 خرداد) سعدی و فردوسی عرضه می‌شدند.

در 19 اسفند 1310 دولت قانونی مبنی بر انحصار کبریت تصویب کرد که در اختیار دولت قرار می‌گرفت و از دست بیگانگان بیرون می‌رفت.

از جمله مهم‌ترین کارخانه‌های کبریت‌سازی می‌توان به کارخانجات توکلی، ممتاز، زنجان و همدان اشاره کرد که بعدها و با افزایش کارخانجات کبریت‌سازی سندیکای کبریت‌سازان نیز در سال 1330 خورشیدی شکل گرفت.»