ارگانیک یا تراریخته؟

افزایش کاربرد محصولات تراریخته در کشاورزی، جنگلداری، آبز‌ی‌پروری و … موضوعی است که این روزها بسیاری را نگران کرده. دکتر عیسی کلانتری، ریاست وقت سازمان حفاظت از محیط‌زیست به تازگی و در حاشیه جلسه هئیت دولت این طور عنوان کردند که بررسی‌های علمی سرطان‌زا بودن مواد تراریخته را ثابت نمی‌کند. این سخنان به مذاق جمع کثیری از محیط‌زیستی‌ها خوش نیامده است. اما واقعیت تراریخته‌ها چیست؟ این محصولات به راستی چه تفاوتی با محصولات مشابه دارند؟ آیا دغدغه محیط‌زیستی‌ها به جاست؟

برای پاسخگویی به این سوالات نخست باید ببینیم که تراریخته‌ها دقیقا چه هستند. کاری که دانشمندان در این راستا انجام می‌دهند، این است که ژن‌هایی از یک گونه متفاوت را که اصطلاحا به آن منبع می‌گویند، به کد ژنتیکی فرآورده‌های جدید اضافه کرده و برای انجام این کار نیز فناوری‌های ترکیب مجدد DNA مورد استفاده قرار می‌گیرند. این جابجایی ژن نه‌تنها بین گونه‌ها بلکه حتی در حوزه رده‌بندی یا تاکسونومیک هم انجام شده، برای نمونه ژن یک باکتری که سم مهلک برای یک حشره خاص را تولید می‌کند به یک گونه از محصولات کشاورزی مثل ذرت داده می‌شود تا آن محصول این توانایی را داشته باشد که از خود در برابر حشره مذکور به عنوان آفت محافظت کند. واقعیت این است که در حال حاضر سطح عظیمی از کشتزارها به ویژه در ایالات‌متحده، آرژانتین، چین و کانادا به زیر کشت فرآورده‌های تراریخته خصوصا سویا، ذرت، پنبه و گیاه روغنی کانولا رفته‌اند. کار بر روی حیوانات اصلاح شده ژنتیکی نیز همچنان در حال توسعه است و در این میان ماهی آزاد و خوک‌ها پتانسیل بالقوه اقتصادی خود را نشان داده‌اند.

ارگانیسم‌های اصلاح‌شده ژنتیکی اعم از گیاهان، حیوانات و حتی میکروارگانیسم‌ها به ارگانیسم‌هایی گفته می‌شود که ساختار ژنتیکی (DNA) آن‌ها به نحوی تغییر کرده که امکان نوترکیبی طبیعی آن‌ها وجود ندارد و اینکه از طریق زادآوری طبیعی هم به وجود نمی‌آیند.

دغدغه‌ها از کجا ناشی می‌شوند؟

انسان‌ها از آغاز مدنیت با استفاده از روش‌هایی همچون پرورش انتخابی، دورگه‌گیری و سایر شیوه‌های انتخاب مصنوعی، دست به اصلاح ژنتیکی محصولات کشاورزی و حتی جانوران اهلی زده‌اند. به هر حال اکثر گونه‌هایی که تحقیقات بر روی آن‌ها صورت گرفته اعم از ویروس‌ها، باکتری‌ها، حشرات و صدف‌ها پتانسیل بالقوه انتقال ژنتیکی را به عنوان منبع داشته‌اند اما در گذشته از آن‌ها کم‌تر در برنامه‌های پرورشی استفاده شده است.

هراس از این نوع “اختلاط‌ها” میان گونه‌های غیرمرتبط، باعث شده که برخی دولت‌ها نظارت‌های خاصی را بر روی تحقیقات این‌چنینی و بالاخص کاربردهای تجاری آن‌ها اعمال کنند. این نگرانی در بین برخی از مردم بالاخص اروپایی‌ها وجود دارد که محصولات کشاورزی که از نظر ژنتیکی اصلاح شده‌اند با سایر گونه‌های مرتبط تشکیل هیبرید یا گونه‌های دوررگه بدهند و این مساله در نهایت منجر به تهاجم نسل جدیدی از علف‌های هرز و یا حتی شیوع بیماری‌های بدخیم شود.

علاوه بر این، مصرف فرآورده‌های تراریخته می‌تواند به صورت بالقوه برای گونه‌های غیرکشاورزی مثل حشرات، پرندگان و سایر زیستمندان خاکی که یا در داخل زمین‌های کشاورزی و یا در اطراف آن زندگی می‌کنند، زیان‌بار باشد. ضمنا برخی مردم می‌خواهند که این اطمینان به آن‌ها داده شود که خوردن غذاهای حاصل از فرآورده‌های تراریخته برای سلامتی آن‌ها مضر نیست و یا احیانا باعث واکنش‌های حساسیتی (آلرژیک) نامتعارف نمی‌شود.

جالب اینجاست که معمولا ارزیابی‌های مشابهی برای غذاهای سنتی تا به امروز پیشنهاد و حتی انجام نشده است.

آن روی تراریخته

بدیهی است که گونه‌های کشاورزی تراریخته پتانسیل افزایش تولید محصولات کشاورزی را جهت تغذیه جمعیت رو به رشد انسانی دارند. اما از طرف دیگر آن‌ها می‌توانند باعث تولید داروهای جدید و ارزان‌تر، کاهش مصرف مواد شیمیایی در مزارع و بالطبع آن کاهش نشت این مواد از طریق رواناب شوند.

یکی از فرآورده‌های تراریخته بسیار معمول، سویای آماده برداشت (Roundup ready soybean) است که با استفاده از علم مهندسی ژنتیک اصلاح شده اما یک نکته در مورد این محصول وجود دارد، آن‌هم اینکه این محصول به طور مشخص به میزان بیش‌تری از سم موسوم به گلیفسات(Glyphosate herbicide) که در اصل یک نوع علف‌کش است، نیاز دارد. گلیفسات را اغلب بعنوان علف‌کش مخصوص سویای آماده برداشت می‌فروشند. سویای آماده برداشت به دو نوع یا دو نسل از سویای اصلاح‌شده ژنتیکی اشاره دارد: 1) GTS-40- 3-2 2) MON 89788

به طور خلاصه می‌توان این طور گفت که فواید فرآورده‌های تراریخته همچنان می‌بایست مورد آزمایش قرار گیرد و با خطرات احتمالی‌شان به دقت مقایسه و بررسی شود. بهترین نحوه برخورد این است که همچنان با احتیاط در این‌مورد عمل شود و پیش از آن‌که این فرآورده‌ها به صورت تجاری و گسترده در بازار عرضه شوند، در مورد آن‌ها تحقیقات جامع صورت گیرد و از تاثیرات آن‌ها بر سلامتی اطمینان حاصل شود و ضمنا از نظر زیست‌محیطی نیز پایش‌های لازم صورت پذیرد.

چرا تراریخته‌ها تولید می‌شوند؟ نقشه جهانی کشورهایی که در تولید ارگانیسم‌های ژنتیکی اصلاح‌شده دست دارند.

سازمان بهداشت جهانی به سوالات رایج درباره تراریخته‌ها چه جوابی می‌دهد؟

در ادامه پاره‌ای از سوالات رایج درباره این محصولات را مطرح خواهیم کرد. پاسخ‌های این سوالات را نیز سازمان بهداشت جهانی (WHO) در وبسایت رسمی خود بدین صورت درج کرده است:

• ارگانیسم‌های اصلاح‌شده ژنتیکی و تراریخته‌ها چه هستند؟ ارگانیسم‌های اصلاح‌شده ژنتیکی اعم از گیاهان، حیوانات و حتی میکروارگانیسم‌ها به ارگانیسم‌هایی گفته می‌شود که ساختار ژنتیکی (DNA) آن‌ها به نحوی تغییر کرده که امکان نوترکیبی طبیعی آن‌ها وجود ندارد و اینکه از طریق زادآوری طبیعی هم به وجود نمی‌آیند. فناوری که از آن برای انجام این کار استفاده می‌شود نیز با عنوان بیوتکنولوژی مدرن یا فناوری ژنتیکی شناخته شده است و البته گاهی نیز به آن فناوری نوترکیبی (DNA) یا مهندسی ژنتیک گفته می‌شود. در این روش ژن‌های افراد خاص انتخابی این اجازه را پیدا می‌کنند که از یک ارگانیسم به ارگانیسم دیگر منتقل شوند و این اتفاق حتی می‌تواند بین گونه‌های غیرمرتبط رخ دهد. به مواد غذایی که از این طریق تولید می‌شوند، محصولات تراریخته گفته می‌شود.
• چرا تراریخته‌ها تولید می‌شوند؟ در حقیقت این محصولات، محصولات بازاری و به عبارتی پرورش‌یافته هستند که مزایای آن‌ها هم شامل تولیدکننده و هم مصرف‌کننده می‌شود. این به آن معناست که فرضا این محصولات قیمت کم‌تری دارند و در مقابل این قیمت‌ کم‌تر، مزایای بیش‌تری نظیر ماندگاری بیش‌تر یا ارزش غذایی بالاتر یا هر دو برای آن‌ها تصور می‌شود. به واقع این روشی است که منافع مستقیم آن عموما به صنایع غذایی برمی‌گردد. مقاومت در برابر آفات و … نیز از جمله مهم‌ترین مواردی است که به عنوان منافع به آن‌ها اشاره می‌شود.
• آیا ارزیابی‌های لازم در این زمینه از نظر ایمنی و سلامت صورت گرفته است؟ معمولا مصرف‌کنندگان بر این باور هستند که غذاهای سنتی از نظر سلامت ایمن‌تر هستند در حالی که دستکاری در ژن‌ها می‌تواند برخی ویژگی‌های محصولات را به شکل مثبت یا حتی منفی تغییر دهد. در مقابل مقامات دولتی بر انجام ارزیابی‌های لازم در این زمینه تاکید دارند. نظام‌های خاصی هم برای انجام این ارزیابی‌ها وجود دارد که از طریق آن‌ها می‌توان تاثیر این محصولات را نه‌تنها بر سلامت انسان‌ها بلکه حتی بر محیط‌زیست ارزیابی کرد. نکته جالب اینجاست که معمولا ارزیابی‌های مشابهی برای غذاهای سنتی تا به امروز پیشنهاد و حتی انجام نشده است. سازمان بهداشت جهانی در نظر دارد تا به مقامات ملی در این زمینه کمک کند تا بتوانند ارزیابی‌های ریسک لازم را انجام دهند و در عین حال رویکردهای مناسبی هم برای انجام این ارزیابی‌ها به آن‌ها پیشنهاد می‌شود. در نهایت این مقامات ملی کشوری هستند که تصمیم می‌گیرند آیا باید از این محصولات استفاده شود یا خیر.
• ارزیابی ایمنی این محصولات چگونه انجام می‌شود؟ ارزیابی ایمنی محصولات تراریخته معمولا بر چند مورد متمرکز است: 1) تاثیرات مستقیم بر سلامت (سمی بودن) 2) پتانسیل ایجاد و تحریک واکنش‌های آلرژیک (حساسیت‌زایی) 3) ترکیبات خاصی که تصور می‌شود می‌توانند خواص سمی یا مغذی داشته باشند 4) پایداری ژن‌هایی که جایگزین می‌شوند 5) تاثیرات غذایی به همراه اصلاحات ژنتیکی 6) هر اثر ناخواسته که می‌تواند در اثر این جایگزینی ژن به وجود بیاید.
• نگرانی‌های عمده از نظر سلامت انسانی چیست؟ مباحث تئوری طیف وسیعی از نظرات را شامل می‌شوند اما در مجموع 3 مبحث عمده مناقشه‌برانگیز در این زمینه وجود دارد: 1) واکنش‌های آلرژیک (حساسیت‌زایی) 2) انتقال ژن و 3) دگرآمیزی

منبع: who،A primer of conservation biology, Penned by Richard B. Primack, printed in China 2012